Wykład: KONIUNKTURA GOSPODARCZA

Wykład: KONIUNKTURA GOSPODARCZA

Koniunktura gospodarcza Koniunktura gospodarcza to zmiany aktywności gospodarczej znajdujące odzwierciedlenie w kluczowych wskaźnikach makroekonomicznych, takich, jak: PKB, inwestycje, produkcja, zatrudnienie, bezrobocie, inflacja itd.

Wskaźniki koniunktury współbieżne GDP (PKB) Obroty firm produkcyjnych Inwestycje Zatrudnienie poza rolnictwem Liczba bezrobotnych Zyski korporacji po opodatkowaniu Dochody osobiste (pomniejszone o transfery)

Zmiany PKB i jego głównych składowych

Zmiany PKB w Polsce, Czechach i na Węgrzech Źródło: NBP, Raport o inflacji, listopad 2012.

Tempo wzrostu prywatnych inwestycji poza mieszkaniowymi, OECD Av erage 1987-97 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Australia 4,2 3,4 4,5 0,4-1,4 13,5 14,5 7,7 14,9 7,8 13,1 7,0-2,8-0,2 Austria 4,6 5,4 4,2 9,5 2,7-4,8 6,3 1,9 0,4 1,1 3,8-0,6-8,5 1,2 Belgium 4,2 7,7 0,8 7,5 4,3-5,5-0,4 9,1 4,4 1,3 8,2 4,6-9,4-1,9 Canada 4,3 5,3 7,2 4,7 0,2-4,1 6,9 8,2 12,4 9,9 3,3 3,7-20,8 7,3 Denmark 3,3 11,9-1,6 6,7-0,3 0,7-3,0-0,3-0,3 16,5 4,4-0,3-15,9-3,2 Finland -0,8 14,7 1,6 9,5 9,7-8,2-2,3 1,6 6,6 2,4 18,3 4,2-17,3-7,2 France 2,1 10,7 9,6 7,7 3,3-2,9 1,5 2,8 3,1 5,3 7,9 2,8-12,0 1,2 Germany 2,4 5,8 5,5 7,5-2,0-6,8 0,0 1,3 4,3 10,4 8,5 2,8-17,5 7,4 Greece.. 14,1 25,1 18,3 6,0 7,7 12,1-0,4-8,3 11,5 24,4 11,6-10,8-16,2 Iceland 0,4 46,2-7,4 11,1-11,3-20,2 20,9 35,0 57,9 27,1-23,5-23,3-54,7-0,1 Ireland 8,2 20,4 13,1 2,1-8,5 1,7 6,0 14,2 17,2 4,3 7,6-20,8-24,9-31,6 Italy 2,2 4,7 4,5 7,5 2,6 4,1-4,0 1,8-0,6 3,7 2,8-6,2-17,1 6,6 Japan 3,3-6,5-4,3 7,5 1,3-5,2 4,4 5,6 9,2 2,3 2,6-1,4-16,7 2,1 Korea 10,7-28,1 13,8 18,8-3,3 8,1 2,3 1,9 2,0 7,6 6,9-0,4-6,2 15,3 Netherlands 4,3 8,4 11,3-2,0-3,0-7,6-1,0-2,7 2,2 9,7 6,4 7,1-12,4-0,9 New Zealand 3,8-1,9 7,4 18,9-3,1-0,4 13,1 14,3 7,9-0,9 10,1 1,4-17,0 4,2 Norw ay 1,9 16,0-8,3-3,9-4,3-1,9-2,9 10,3 17,3 14,5 16,3 6,2-7,0-8,4 Spain 4,9 11,5 12,2 16,4 2,9-0,2 5,6 8,0 7,9 7,7 5,0-2,7-20,4 0,1 Sw eden 2,2 9,4 8,8 7,6-0,5-5,5 2,3 3,7 8,7 8,6 10,5 3,6-17,5 3,5 Sw itzerland 1,6 8,2 4,4 5,4-2,3-0,5-4,4 4,7 6,4 7,6 8,1 1,4-7,7 8,4 United Kingdom 4,4 16,9 3,8 4,3-0,4-0,5-2,6 0,3 18,5-4,3 11,5 0,0-12,7 0,8 United States 5,8 12,0 10,4 9,8-2,8-8,4 1,4 6,2 6,7 8,0 6,5-0,8-17,9 4,4 Euro area 2,8 7,7 7,2 8,1 1,0-2,8 0,5 2,8 3,2 6,6 6,9 0,3-15,6 2,3 Total OECD 4,4 5,1 6,5 8,6-0,8-4,0 1,9 4,7 6,9 6,2 6,5 0,0-15,5 3,8

Inwestycje w sektorze mieszkaniowym (r/r) Źródło: NBP, Raport o inflacji, listopad 2012.

Ceny nieruchomości (I kw. 2005 = 100) Źródło: NBP, Raport o inflacji, listopad 2012.

Wskaźniki koniunktury pilotujące Liczba i wartość akcji sprzedanych (NYSE) Ilość osób zwolnionych z pracy Wskaźnik zmian liczby firm (firmy nowo otwarte - upadające) Liczba pozwoleń na budowę domów i innych obiektów Liczba / wartość zamówień na budowę fabryk i ich wyposażenie Liczba wybudowanych domów prywatnych

Wskaźniki pilotujące (San Diego, USA) X / 2000 Index of Leading Economic Indicators The index for San Diego County that includes the components listed below (October) Source: University of San Diego Building Permits Residential units authorized by building permits in San Diego County (October) Source: Construction Industry Research Board Unemployment Insurance Initial claims for unemployment insurance in San Diego County, inverted (October) Source: Employment Development Department Stock Prices San Diego Stock Exchange Index (October) Source: San Diego Daily Transcript Consumer Confidence An index of consumer confidence in San Diego County (October) Source: San Diego Union-Tribune - 0.5 % - 0.72% + 0.56% - 1.05% - 0.84%

Liczba pozwoleń na budowę nowych domów (USA) Rok / miesiąc Liczba pozwoleń na budowę nowych domów (w tys.) Punkty zwrotne cyklu 1990 / 018 1797 1990 / 025 1366 1990 / 03& 1281 1990 / 04 1168 1990 / 05q 1097 1990 / 06R 1139 Szczyt 1990 / 07! 1108 1990 / 08o 1099 1990 / 09P 1003 1990 / 1055 951 1990 / 11>> 967 1990 / 12{ { 885 1991 / 01-- 808 1991 / 02O 877 1991 / 0366 937 Dno

Wskaźniki koniunktury działające z opóźnieniem Dochody osobiste Sprzedaż detaliczna Nowe kredyty konsumpcyjne Bankowa stopa % Średni czas pozostawania bez pracy

Wzrost i rozwój gospodarczy Wzrost gospodarczy stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi (zmiany ilościowe mierzone najczęściej przyrostem realnego PKB). Rozwój gospodarczy zmiany jakościowe zachodzące w gospodarce (zmiany strukturalne, technologiczne, organizacyjne, instytucjonalne, funkcjonalne, własnościowe, społeczne, itd.).

Wzrost gospodarczy w strefie euro, 2001-2008 Źródło: NBP, Raport o inflacji, luty 2009.

Średnia liczba lat nauki a PKB per capita Źródło: Heston i inni (2002), Barro i Lee (2000)

Stopa inwestycji a wzrost gospodarczy

Wzrost gospodarczy a liczba regulacji

Hipoteza konwergencji

Zmiany PKB w USA, strefie euro, Japonii i Wielkiej Brytanii Źródło: NBP, Raport o inflacji, listopad 2012.

Zmiany PKB w grupie BRIC Źródło: NBP, Raport o inflacji, listopad 2012.

Korzyści przykład Chin Otwarcie gospodarki Chin zaowocowało wzrostem PKB: $ 1.460 per capita w 1980 r. $ 4.120 per capita w 1999 r. $ 5.963 per capita w 2008 r. $ 8.387 per capita w 2011 r. 93. miejsce na świecie (IMF,2012) 1 m. Katar 98.948 USD

W Chinach wzrost przez eksport

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ)

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce Wartość skumulowana BIZ w Polsce (liczona jako bieżąca, księgowa wartość tych inwestycji) wyniosła 150 441 mln EUR na koniec 2010 roku. Na wielkość tą składały się: 110 511 mln EUR (73,5%) kapitały własne i reinwestowane zyski, 39 930 mln EUR (26,5%) zobowiązania z tytułu kredytów otrzymanych od udziałowców zagranicznych.

Rodzaje wahań koniunkturalnych Wahania sezonowe wahania koniunktury związane ze zmianą aktywności gospodarczej w różnych porach roku (dotyczy to głównie produkcji rolniczej i budowlanomontażowej). Wahania przypadkowe wahania gospodarcze związane z wydarzeniami takimi jak strajki, klęski żywiołowe, wojny itp. Wahania cykliczne periodycznie powtarzające się spadki i ożywienia koniunktury gospodarczej.

Bezrobocie rejestrowane

Nominalne i realne ceny ropy naftowej, 1970-2005

Ceny ropy naftowej, 2001-2009 Źródło: NBP, Raport o inflacji, luty 2009.

Model szarpanej struny, Friedman (1993) Nie wierzę w istnienie cyklu koniunkturalnego - to myląca koncepcja, ponieważ zakłada powtarzanie się regularnych wahań, u podłoża których leży jakiś wewnętrzny mechanizm systemowy. Uważam, że w system wbudowane są mechanizmy reakcji, dzięki którym dostosowuje się on do oddziaływania zewnętrznych i przypadkowych czynników. Wyobraźmy sobie elastyczną strunę, mocno naciągniętą między dwoma punktami sztywnej, poziomo ułożonej deski, do której powierzchni struna został lekko przyklejona. Szarpiemy strunę w losowo wybranych punktach i z przypadkowo dobraną siłą. Następnie przytrzymujemy ją w punkcie największego wychylenia. W wyniku otrzymamy cały szereg następujących po sobie wahań, których amplitudy zależą od siły, z jaką szarpano strunę.

Nagroda Nobla 2004 Finn E. Kydland Edward Prescott "for their contributions to dynamic macroeconomics: the time consistency of economic policy and the driving forces behind business cycles"

Teoria realnych cykli koniunkturalnych (Kydland i Prescott, 1982) Przyczyna cykli: nieprzewidywane szoki Charakter wahań: fluktuacje całkowicie przypadkowe, występują wokół wznoszącej się krzywej trendu Rola rządu: w warunkach niemożności przewidzenia przyszłości polityka staje się nieskuteczna

REALNY GDP Realny GDP i trend CZAS

Morfologia cyklu fazy cyklu

Cykl koniunkturalny w USA

Definicja cyklu koniunkturalnego (Burns i Mitchell, 1946) Cykle koniunkturalne są pewnego rodzaju fluktuacjami obserwowanymi w ogólnej działalności gospodarczej (...). Cykl składa się z ekspansji występującej mniej więcej w tym samym czasie w licznych dziedzinach działalności gospodarczej, po której następuje podobnie powszechna recesja, okres kurczenia się działalności i potem ożywienia przechodzącego w fazę ekspansji kolejnego cyklu (...). Ta sekwencja zmian powtarza się, ale nie periodycznie - pod względem długości cykle koniunkturalne wahają się od ponad jednego roku do dziesięciu lub dwunastu lat.

Cechy cyklu koniunkturalnego (Abel, Bernanke 1992) 1.Zmiany produkcji są z sobą skorelowane w skali wszystkich sektorów gospodarki. 2.Produkcja przemysłowa, konsumpcja i inwestycje zachowują się w sposób zbieżny z sobą i procykliczny. 3.Inwestycje są w przebiegu cyklu o wiele bardziej zmienne niż konsumpcja, mimo że wydatki na zakupy trwałych dóbr konsumpcyjnych są wybitnie procykliczne. 4.Zatrudnienie jest procykliczne, a bezrobocie antycykliczne. 5.Płaca realna i przeciętna wydajność pracy są procykliczne. 6.Podaż pieniądza i kursy akcji są procykliczne i przewodzą w cyklu. 7.Inflacja oraz nominalne stopy % są procykliczne z opóźnieniem w czasie. 8.Realna stopa procentowa nie wykazuje wahań cyklicznych.

Sposób wydzielania okresów ekspansji i recesji w USA Obecnie okresy ekspansji i recesji identyfikuje się na podstawie zmian realnego PKB /wcześniej PNB/ - najlepszego pojedynczego wskaźnika aktywności gospodarczej. Podstawy takiego podejścia stworzyli: Arthur Burns i Wesley Mitchell, Measuring Business Cycles, 1946. Wątpliwości: wg NBER ostatni okres ekspansji rozpoczął się w USA w listopadzie 2001 r., tymczasem bezrobocie po listopadzie dalej rosło (z 5,6% do 6,4%), a liczba miejsc pracy zmniejszyła się prawie o 1 mln.

Zatrudnienie (payroll employment) w USA, 2000-2003 Źródło: Bureau of Labor Statistics, 2004

Cykle koniunkturalne w USA, 1854-2001 (32 cykle) Średni czas trwania cyklu: 56 miesięcy (po II wojnie światowej 67 miesięcy) Średni czas trwania ekspansji: 38 miesięcy (po II wojnie światowej 57 miesięcy) Średni czas trwania recesji: 17 miesięcy (po II wojnie światowej 10 miesięcy) Źródło: NBER, 2004

Najdłuższe okresy ekspansji w USA 120 miesięcy (marzec 1991 marzec 2001) 106 miesięcy (luty 1961 grudzień 1969) 92 miesiące (listopad 1982 czerwiec 1990) Źródło: NBER, 2004

Najdłuższe okresy recesji w USA 65 miesięcy (październik 1873 marzec 1879) 43 miesiące (sierpień 1929 marzec 1933) 38 miesięcy (marzec 1882 maj 1885) Źródło: NBER, 2004

Cykle w USA po 1945 r. Dno Szczyt Ekspansja (w mies.) Recesja (w mies.) Długość cyklu (od szczytu do szczytu) (w mies.) X 1945 XI 1948 37 8 45 X 1949 VI 1953 45 11 56 V 1954 VIII 1957 39 10 49 IV 1958 IV 1960 24 8 32 II 1961 XII 1969 106 10 116 XI 1970 XI 1973 36 11 47 III 1975 I 1980 58 16 74 VI 1980 VI 1981 12 6 18 XI 1982 VI 1990 92 16 108 III 1991 III 2001 120 8 128 XI 2001 XII 2007 67 - - Źródło: NBER

Zmiany czasu trwania ekspansji i recesji w USA, 1854-2001 Okres Średni czas trwania ekspansji Średni czas trwania recesji Średni czas trwania cyklu 1854 1919 27 22 49 1919 1945 35 18 53 1945 2001 57 10 67 Źródło: NBER, 2004

Zmiany zysków i inwestycji w USA w różnych fazach cyklu*, 1969-2001 zyski inwestycje Metodologia Mitchella Źródło: Sherman H.: Institutions and the Business Cycle, 2003

Zmiany poziomu deficytu budżetowego w USA w różnych fazach cyklu*, 1969-2001 Metodologia Mitchella Źródło: Sherman H.: Institutions and the Business Cycle, 2003

Zmiany relacji: indeks cen surowców / CPI w USA w różnych fazach cyklu*, 1969-2001 Metodologia Mitchella Źródło: Sherman H.: Institutions and the Business Cycle, 2003

Przyczyny kryzysu 1839 r. w USA Spadek cen bawełny Załamanie się systemu finansowego [upadek Bank of the United States w wyniku spekulacji bawełną, długi zabezpieczone przyszłymi wpływami ze sprzedaży bawełny stały się niespłacalne, upadali pośrednicy, aktywa banków straciły płynność, depozytariusze stracili zaufanie do banków, zaczęło się wycofywanie pieniędzy] Kryzys finansów publicznych [wysokie koszty obsługi kredytów zaciągniętych na budowę kanałów, dróg, zakładanie banków stanowych; wzrost oprocentowania kredytów udzielanych przez Bank of England] Źródło: Wallis J.: What caused the crisis of 1839? NBER historical paper 133, April 2001.

Przyczyny Wielkiej Depresji 1929-1933 w USA Zmniejszenie popytu zagregowanego Zmniejszenie podaży pieniądza Krach na giełdzie /spekulacja, zakupy akcji na kredyt/ Załamanie systemu bankowego Rosnące dysproporcje w dochodach Zmniejszenie eksportu

Przyczyny ostatnich recesji w USA 1973 - kryzys naftowy /przesunięcie krzywej AS w lewo/ 1981 - restrykcyjna polityka monetarna Volckera /przesunięcie krzywej AD w lewo/ 1991 - zmniejszenie wydatków konsumpcyjnych /przesunięcie krzywej AD w lewo/ 2001 - pęknięcie bańki internetowej, wzrost niepewności w wyniku zamachów terrorystycznych, zmniejszenie wydatków konsumpcyjnych 2007 kryzys finansowy, wzrost cen ropy naftowej

Przyczyny wahań cyklicznych (przegląd teorii) Zmiany podaży pieniądza Załamanie się instytucji finansowych Nadmierne inwestycje w okresie dobrej koniunktury Szoki podażowe, cenowe, popytowe Cięcia w poziomie wydatków Utrata zaufania do gospodarki Wrodzona skłonność do spekulacji Występowanie monopoli Niedoskonałość rynków finansowych Niepełne informacje

Teoria wahań cyklicznych Juglara Joseph Clement Juglar (1819-1905), opisywał cykle 8-10 letnie, upatrując ich przyczyn w zjawiskach pieniężnych. Ekspansja gospodarcza połączona jest z ekspansją kredytową banków. Rosną ceny. Zainteresowanie kredytami jest często większe niż tempo przyrostu depozytów. Banki, obawiając się rosnących rozbieżności pomiędzy zobowiązaniami płatnymi na każde żądanie, a długookresowymi należnościami (kredyty inwestycyjne), ograniczają akcję kredytową i podnoszą stopy procentowe, co wywołuje kryzys (który uzdrawia sytuację rynkową, powodując zniżkę cen i eliminując z rynku przedsiębiorstwa o charakterze wyłącznie spekulacyjnym).

Teoria nierównowagi pieniężnej R. Hawtreya (1913-37) Mechanizm wahań: 1. Banki, udzielając kredytów, stwarzają warunki do ekspansji. 2. Następuje wzrost inwestycji, produkcji, płac, konsumpcji i cen 3. Ograniczona podaż oszczędności zmusza banki do spowolnienia ekspansji kredytowej - banki podnoszą stopy %. 4. Wysokie stopy % zwiększają ryzyko fiaska projektów inwestycyjnych. 5. Firmy mają problemy ze spłatą swoich zobowiązań, zmniejszają inwestycje, produkcję i zatrudnienie. 6. Gospodarka wchodzi w fazę recesji. 7. Spadają ceny, z rynku znikają firmy o charakterze spekulacyjnym, pojawiają się znowu możliwości ekspansji.

Teoria Keynesowska (1936) Okres boomu: Stopa % początkowo niska Rentowność kapitału wysoka Przedsiębiorcy pełni optymizmu Wzrost rozmiarów inwestycji Efekty mnożnikowe Wzrost produkcji, zatrudnienia i dochodu narodowego Hamulce: W miarę wzrostu produkcji nasycenie inwestycjami Spadek krańcowej stopy rentowności kapitału Wzrost kosztów produkcji Wzrost dochodów obniża skłonność do konsumpcji Popyt konsumpcyjny rośnie wolniej niż produkcja Objawy nadprodukcji

Teoria Keynesowska (c.d.) Recesja Zmiana nastrojów fala pesymizmu Ograniczanie inwestycji (czekanie na lepszą koniunkturę) Ujemne oddziaływanie mnożnika Spadek produkcji, zatrudnienia, dochodu Proces ten trwa tak długo, aż malejące S nie zrównają się z I Hamulce Spadek produkcji i dochodu narodowego powoduje wzrost psychologicznej skłonności do konsumpcji Konsumpcja spada wolniej niż dochód (stabilizacja popytu) Zużycie istniejącego wyposażenia kapitałowego zwiększenia rentowności kapitału

Podaż pieniądza a cykle koniunkturalne w USA Okresy recesji w USA Spadek wskaźnika wzrostu podaży pieniądza poprzedza każdą recesję.

Teoria innowacji Josepha Schumpetera Innowacje (wg Schumpetera, 1912 r.) - pięć przypadków: 1. Wytworzenie nowego produktu lub wprowadzenie na rynek nowych towarów o nowych właściwościach 2. Posłużenie się nową metodą produkcyjną 3. Znalezienie nowego rynku zbytu 4. Zdobycie nowych źródeł surowcowych 5. Wprowadzenie nowej organizacji

Teoria Schumpetera (1912-1939) Czynniki pierwotne: fale innowacji przejmowane przez naśladowców Czynniki wtórne: finansowanie kredytowe, nadmiar spekulacji i błędnych ocen Zmienne najbardziej wrażliwe: inwestycje w kapitale trwałym Cechy szczególne: interakcje długich, średnich i krótkich cyklów

Teoria rozwoju Josepha Schumpetera Impuls innowacyjny (wywołany nadzieją zysku) Nowa generacja innowacji Fala innowacji i imitacji Bodźce dla twórców nowych innowacji Nasycenie rynku. Obniżenie zysku

Długie cykle Kondratiewa (1) Według Kondratiewa historia zatacza koło. Społeczeństwo przeżywa fazę rozkwitu, stabilizacji, schyłku, a później znów cykl się powtarza, średnio raz na 50 lat. Schyłek nie prowadzi do zmiany ustroju, ale nieuchronnie przechodzi w nową fazę ponownego rozkwitu. Długie cykle zostały opisane w pracach: 1922 - Mirowoje chaziajstwo i jewo koniunktury wo wremia i posle wojny 1925 - Długie cykle Kondratiew prowadził badania wieloletnich ruchów cen hurtowych w Niemczech, Francji, Anglii i Stanach Zjednoczonych. Nikołaj Kondratiew (1892 1938 lub 1941) w 1930 r. zesłany na Syberię

Długie cykle Kondratiewa (2) Okres Faza cyklu Fale wynalazków (przykłady) 1780-1814 Faza wzrostowa maszyna parowa, krosno mechaniczne 1814-1848 Faza spadkowa lokomotywa parowa, kolej publiczna, linia telegrafu 1848-1864 Faza wzrostowa 1864-1896 Faza spadkowa dynamit, maszyna do pisania, telefon, fonograf, żarówka elektryczna, samochód 1896-1920 Faza wzrostowa 1920-1940 Faza spadkowa magnetofon, samolot odrzutowy 1940-1970 Faza wzrostowa 1970-1998 Faza spadkowa komputery, telefony komórkowe, Internet 1998- Faza wzrostowa

Długie cykle Kondratiewa (3) Fale mają: okres wznoszący, trwający zwykle około dwudziestu lat, dziesięcioletni okres stabilizacji i fazę schyłkową. W czasie fazy wznoszącej przeważają lata dobrej koniunktury gospodarczej (chociaż zdarzają się też recesje, ale jest ich mniej i mają łagodniejszy przebieg). Jest to czas niespokojny. Zdarza się wówczas więcej wojen i rewolucji. Ludzie nastawieni są optymistycznie. Okres prosperity rodzi pokusę szybkiego wzbogacenia się. W fazie schyłkowej na recesję narażone jest przede wszystkim rolnictwo. W tej fazie prowadzone są intensywne badania, pojawiają się przełomowe wynalazki, ale znajdują one zastosowanie dopiero w okresie rozkwitu. W jej końcowym stadium dochodzi do zmian w stylu życia, które mają duży związek z wprowadzanymi innowacjami technicznymi.