Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka Opiekunka Środowiskowa dr STEFAN MARCINKIEWICZ 1

Literatura S. Rathus, Psychologia współczesna, GWP, Gdańsk 2004. J. Bujnowicz, Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka 346[03].O1.01, poradnik dla ucznia, Radom 2005. Ph. Zimbardo, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1999. J. Formański, Psychologia, PZWL, Warszawa 1998 M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa, PWN 1991 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 2004 red. J. Strelau, Psychologia, t. I-III, GWP, Gdańsk 2003. 2

Organizacja zajęć: Opiekunka Środowiskowa 15 godzin dydaktycznych, dostępne będą materiały dydaktyczne: www. medyk.lh.pl na ostatnim zjeździe test. Test: 28-30 pytań Pytania zamknięte i otwarte 3

4 TEMAT: Podstawowe dziedziny psychologii

CZYM ZAJMUJE SIĘ PSYCHOLOGIA? 5

Psychologia Psychologię definiuje się formalnie jako naukowe badanie zachowania jednostek i ich procesów psychicznych. (Ph. Zimbardo, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1999). 6

Zachowanie Zachowanie (behavior) jest sposobem przystosowywania się organizmów do środowiska. Zachowanie jest działaniem. Np. uśmiechanie się, płakanie, bieganie, uderzanie, mówienie i dotykanie Przedmiotem badań psychologii jest w dużej mierze obserwowalne zachowanie ludzi i różnych gatunków zwierząt. 7

Proces psychiczny Proces psychiczny to sekwencja zmian zachodzących w przebiegu aktywności psychicznej, np. proces spostrzegania, myślenia, decydowania. Nie każdy proces psychiczny musi być uświadomiony. 8

Cele psychologii Opisywanie tego, co się dzieje Wyjaśnianie tego, co się dzieje Przewidywanie tego, co się zdarzy Kontrolowanie tego, co się dzieje Polepszanie jakości życia

Dziedziny psychologii PSYCHOLOGIA TEORETYCZNA Psychologia ogólna badanie podstawowych procesów psychicznych oraz czynników, które na nie wpływają. Psychologia rozwojowa bada rozwój człowieka od poczęcia do śmierci. Psychologia różnic indywidualnych przedmiotem zainteresowania są różnice między poszczególnymi ludźmi pod względem procesów i cech psychicznych. Psychologia społeczna do jej zainteresowań należą stosunki międzyludzkie, postawy, funkcjonowanie grup itp.

Dziedziny psychologii cd. PSYCHOLOGIA PRAKTYCZNA: Psychologia wychowawcza zagadnienia nauczania i wychowania. Psychologia pracy procesy psychiczne w toku pracy. Psychologia kliniczna nauka o zaburzeniach w przystosowaniu, o formach tych zaburzeń o i ich leczeniu. Psychologia zdrowia jako zastosowanie wiedzy psychologicznej do zagadnień zdrowia, choroby i systemu opieki zdrowotnej. Inne: np. p. osobowości, p. eksperymentalna, p. ekologiczna, p. konsumencka, p. sądowa, p. sportu

12 TEMAT: Zmiany psychofizyczne zachodzące w poszczególnych okresach rozwojowych człowieka

Psychologia rozwojowa Psychologia rozwojowa bada, na czym polega i od czego zależy rozwój psychiczny człowieka. (Anna Brzezińska) Psychologia rozwojowa bada zmiany zachodzące pomiędzy poczęciem (początkiem indywidualnego życia) a śmiercią (Gerd Mietzel).

Czego rozwój dotyczy? Rozwój człowieka czyli: rozwój osobowości, rozwój poznawczy, rozwój społeczny, rozwój emocjonalny, rozwój spostrzegania rozwój myślenia itp.

PAP, 2007-01-18 W Kambodży odnaleziono kobietę, która zaginęła jako dziecko 19 lat temu i prawdopodobnie sama przeżyła w dżungli. 27-letnia obecnie kobieta nie mówi, ani też nie umie chodzić w pozycji wyprostowanej. Jej ruchy przypominają bardziej ruchy małpy niż człowieka. Przypadkowo zauważono ją i zatrzymano, gdy wyszła z dżungli na pole, by pożywić się ziarnami ryżu. Została rozpoznana jako zaginiona w 1988 roku dziewczynka - Rochom P'ngieng dzięki bliźnie na ręku.

PAP, 2007-01-18 Ustalono, że dziecko, wysłane, by pasło bawoły na skraju dżungli, zaginęło bez wieści w okręgu Oyadao w kambodżańskiej północno-wschodniej prowincji Rattanakiri. Znaleziono ją mniej więcej w tym samym rejonie. -Jej widok był przerażający: wyglądała jak obciągnięty skórą szkielet, była naga, zachowywała się jak małpa, a oczy miała czerwone jak tygrys. Ale to przecież moje dziecko - powiedział ojciec zaginionej Sal Lou z kambodżańskiej mniejszości etnicznej Pnong.

Natura czy kultura? Wpływ natury wpływ dziedzictwa genetycznego, na funkcjonowanie układu nerwowego i procesy dojrzewania. Arnold Gessell (1880-1961) rozwój w kategoriach biologicznych, we wszystkich dziedzinach rozwój polega na realizowaniu samoregulujących się programów dojrzewania.

Natura czy kultura? Dajcie mi tuzin zdrowych, normalnych dzieci i możliwość dowolnego kształtowania przeze mnie warunków ich wychowywania, a gwarantuję, że dowolne z nich mogę wychować na kogo zechcęlekarza, prawnika, handlowca, a nawet żebraka- i to niezależnie od talentów tego dziecka i jego zdolności, dyspozycji, zainteresowań czy rasy jego przodków John B. Watson

Natura czy kultura? Wpływ kultury wpływ wychowania związanego ze sposobem odżywiania, pochodzeniem kulturowym i rodzinnym, możliwościami indywidualnego uczenia się, w tym wczesną stymulacją i zdobywaniem formalnego wykształcenia. Behawioryści np. John B. Watson - rozwój jako stałe kumulowanie efektów uczenia się.

Czynniki odpowiedzialne za rozwój Teoria czteroczynnikowa (w Polsce spopularyzowała Maria Żebrowska): zadatki organiczne - wrodzone wyposażenie anatomiczno fizjologiczne; własna aktywność i działalność jednostki; środowisko; wychowanie i nauczanie.

Rozwój etapami W wielu teoriach rozwój człowieka od narodzin do dojrzałości dokonuje się zgodnie z kolejnymi etapami, które pozostają w ścisłym ze sobą powiązaniu. Nie jest on prostym i ciągłym procesem postępującym, ulega przyśpieszeniu i zwolnieniu.

Zmiana proporcji ciała

Stadia rozwoju człowieka Rozwój człowieka można charakteryzować poprzez poszczególne okresy. Popularnym podziałem jest podział na okresy: Okres prenatalny i narodziny Okres noworodka (do 1 m.ż.) Okres niemowlęcy (1 rok życia) Okres poniemowlęcy (1-3 lata) Okres przedszkolny (3-7 lat) Okres wczesnoszkolny (7-ok. 12 lat) Wiek dorastania (ok.12- ok.18 lat) Wiek dojrzały i starszy (od 18 roku życia)

Podziały faz rozwoju W psychologii istnieją rozbieżności w stosowanych podziałach oraz nazwach okresów i faz rozwoju. Najbardziej znane podziały zostały zaproponowane przez E. Eriksona amerykańskiego psychoanalityka.

Fazy rozwojowe według E. Eriksona 1. okres niemowlęcy (do 1 2 r.ż.) celem rozwoju jest osiągnięcie zaufania do opiekuna, 2. wczesne dzieciństwo (między 3 5 r.ż., trwa od 2 do 5 lat) osiągnięcie samokontroli i poczucia własnej odrębności, 3. wiek zabawy (4 6 r.ż.) ukształtowanie orientacji na cele i inicjatywność w działaniu,

Fazy rozwojowe według E. Eriksona 4. wiek szkolny (6 12 lat) osiągnięcie poczucia własnej kompetencji, 5. dorastanie czyli wczesna adolescencja (od biologicznego dojrzewania do 20 22 r.ż.) osiąganie odpowiedzi na pytanie, kim jestem i kim mogę być, wierność sobie,

Fazy rozwojowe według E. Eriksona 6. młodość, wczesna dorosłość (od 20 25 do 35 40 lat) osiąganie zdolności do miłości bez utraty poczucia własnej tożsamości, 7. dorosłość (40 do 60 65 lat) potrzeba opiekowania się i troska o los młodszych generacji, 8. starość (powyżej 60 lat) osiąganie mądrości życiowej w wyniku pozytywnego bilansu życia, źródłem zagrożenia jest krucha starość.

Stadia rozwojowe wg M. Żebrowskiej M. Żebrowska proponuje następujące kryteria rozróżniania okresów rozwojowych do okresu dorosłości: - niemowlęctwo pierwszy rok życia, - wiek poniemowlęcy od 1 do 3 lat, - wiek przedszkolny od 3 do 7 lat, - młodszy wiek szkolny od 7 do 11 lat, - wiek dorastania od 12 do 17 18 lat.

TEMAT: Podział i charakterystyka procesów psychicznych 29

Podział procesów psychicznych Procesy psychiczne dzielimy na procesy: poznawcze (spostrzeganie, pamięć, uwaga etc.), emocjonalno-motywacyjne, (uczucia, nastroje, afekty itp.) wykonawcze (rozwiązywanie problemów, decydowanie). 30

31 Co umożliwia nam poznawanie otaczającego nas świata?

Ludzki system zmysłowy Zmysł Bodziec Narząd zmysłu Receptor Wrażenie Wzrok Fale świetlne Oko Czopki i pręciki siatkówki Kolory, wzorce, faktury Słuch Fale dźwiękowe Ucho Komórki włosowe błony bębenkowej Szumy, tony Dotyk/ Wrażenia skórne Kontakt zewnętrzny Skóra Końcówki nerwów w skórze Dotyk, ból, ciepło, zimno 32

Ludzki system zmysłowy Zmysł Bodziec Narząd zmysłu Węch Smak Substancje lotne Substancje rozpuszczalne Nos Język Receptor Komórki włosowe nabłonka węchowego Kubki smakowe języka Wrażenie Zapachy Smaki (słodki, kwaśny, gorzki, słony) 33

Wrażenia Wrażenia zmysłowe to podstawowe składniki procesu poznawczego; powstają wskutek działania bodźców na poszczególne narządy zmysłów; są odzwierciedleniem izolowanych cech przedmiotów np. barwy, dźwięku, zapachu. Mechanizm ten przebiega w sposób podświadomy. Przykłady wrażeń: ciepły, szorstki, gładki. 34

Absolutny próg wrażenia Absolutny próg wrażenia bodziec o minimalnej energii, odbierany przez zmysły i, wywołujący ledwo dostrzegalne wrażenie. Bodźce znajdujące się poniżej tego progu nazywa się podprogowymi Bodźce znajdujące się powyżej tego progu nazywa się nadprogowymi. 35

Progi absolutne dla zmysłów 36

Spostrzeganie Spostrzeganie: proces przetwarzania zmysłowego prostych cech bodźców na poziomie doświadczania i rozpoznawania konkretnych złożonych przedmiotów w otaczającym środowisku. Spostrzeżenia nie zawsze są prawidłowe, czasem zdarzają się złudzenia lub halucynacje. Proces spostrzegania może być: dowolny (np. obserwacja) mimowolny (do narządów zmysłowych docierają bodźce z otoczenia bez udziału naszej woli). 37

38 Wrażenia a spostrzeżenia

39 OBRAZY NIERZECZYWISTE

SPOSTRZEGAWCZOŚĆ Proszę przeczytać! Zdognie z nanjwoymszi baniadmai perzporawdzomyni na bytyrijskch uweniretasytch nie ma zenacznia kojnoleść ltier przy zpiasie dengao sołwa. Nwajżanszyeim jest, aby prieszwa i otatsnia lteria była na siwom mijsecu, ptzosałoe mgoą być w niaedziłe i w dszalym cąigu nie pwinono to sawrztać polbemórw ze zozumierniem tksetu. Dzijee się tak datgelo, że nie czamyty wyszistkch lteir w sołwie, ale cłae sołwa od razu. 40

41 UWAGA

Uwaga Uwaga to skierowanie świadomości na jakiś przedmiot lub zjawisko świata zewnętrznego i wewnętrznego. Funkcje uwagi: selektywność (jeżeli człowiek zwraca ją na jeden przedmiot lub zjawisko, to tym samym odwraca uwagę od innych), ukierunkowanie na określony cel i zadanie. 42

Rodzaje uwagi mimowolna zostaje wywołana przez pewne właściwości bodźców i sytuacji bez wysiłku ze strony jednostki, (np. przy głośnym uderzeniu w pobliżu) dowolna wymaga świadomego zamiaru i wysiłku woli (np. uczenie się psychologii). 43

Cechy uwagi pojemność (zakres) zależy od własności spostrzeganych przedmiotów oraz właściwości rozwojowych i indywidualnych (liczba obiektów, które jesteśmy w stanie objąć uwagą), natężenie (siła, intensywność) warunkuje koncentracje na określonym przedmiocie, zadaniu i utrzymanie go w polu uwagi (można być skoncentrowanym bardziej lub mniej). trwałość koncentracja uwagi przez dłuższy czas, podzielność - możliwość jednoczesnego skupiania się na kilku obiektach, przerzutność szybkie przechodzenie od jednego zajęcia do innego. 44

Wyobraźnia Wyobraźnia to samodzielny proces tworzenia obrazów (wyobrażeń) na podstawie minionych spostrzeżeń. Wyobrażenia są obrazami przedmiotów lub zjawisk, których nie postrzegamy w danej chwili. Wyobraźnia jest procesem, a wyobrażenie jego produktem, rezultatem. 45

Wyobraźnia Jest ona rozwinięta w niejednakowy sposób u różnych ludzi, może być bogata lub uboga. Znaczenie wyobraźni: pomaga przyswajać wiadomości, tworzyć nowe dzieła, pomaga planować, pomaga rozumieć świat, relaksuje. 46

Rodzaje wyobraźni mimowolna wyobrażenia na jawie, marzenia senne, cechuje ją swobodny bieg wyobrażeń, dowolna wytwarzanie wyobrażeń w sposób świadomy i celowy, 47

Rodzaje wyobraźni odtwórcza obrazy są nieznacznym przekształceniem obrazów percepcyjnych, wytwórcza (twórcza) wytwarza obrazy nowe i oryginalne. 48

Wyobrażenia wytwórcze czyste 49

Śniadanie na trawie 50

Rodzaje wyobraźni kierowana ma miejsce gdy wyobrażenia wytwórcze powstają pod wpływem określonych bodźców i sytuacji prowokujących powstawanie obrazów z danej dziedziny, np. lektura. 51

Pamięć Pamięć jest jednym z zasadniczych procesów psychicznych; to zdolność do magazynowania napływających informacji. Gromadzi i przechowuje przeszłe doświadczenia i wykorzystuje je w różnych sytuacjach. 52

Rodzaje pamięci obrazowa (dzieli się na wzrokową i słuchową) zapamiętywanie i odtwarzanie bodźców działających na zmysły wzroku i słuchu, słowno-logiczna zdolność do zapamiętywania i odtwarzania myśli wypowiedzianych w słowach, ruchowa dotyczy nawyków i sprawności motorycznych, uczuciowa - zapamiętywanie i odtwarzanie zdarzeń, które są silnie zabarwione emocjonalnie.

Rodzaje pamięci epizodyczna obejmuje osobiste doświadczenia i poszczególne zdarzenia z życia jednostki, semantyczna służy do wiedzy ogólnej i znaczenia pojęć, proceduralna pamięć umiejętności, wiedza o tym jak się wykonuje czynności, np. jeździ rowerem, samochodem.

Rodzaje pamięci mechaniczna zapamiętywanie bez konieczności zrozumienia (np. wierszyk na pamięć), logiczna zapamiętywanie z koniecznością zrozumienia,

Rodzaje pamięci dowolna nastawienie na zapamiętanie, mimowolna zapamiętywanie bez wysiłku i woli danej osoby. 56

Rodzaje pamięci sensoryczna (ultrakrótka) pamięć naszych narządów zmysłów, krótkotrwała ma ograniczony zakres i czas trwania, ślady bodźców utrzymują się w niej 20 s. stanowi ona pierwszy etap przetwarzania informacji, długotrwała jej pojemność i czas trwania są nieograniczone,

Myślenie Myślenie to uwewnętrzniona czynność operowania informacjami (danymi, wiadomościami), a w szczególności ich selekcja i wytwarzanie, dzięki której dochodzi do pośredniego i uogólnionego poznania rzeczywistości. (A.Jurkowski) 58

Czynność myślenia Czynność myślenia obejmuje procesy: planowania, przewidywania, oceniania, rozumienia, wnioskowania. 59

Operacje myślowe Informacje zawarte w wyobrażeniach, spostrzeżeniach i pojęciach są przetwarzane za pomocą operacji umysłowych: analizy, syntezy, porównywania, abstrahowania, uogólniania. 60

Operacje myślowe Analiza to myślowe rozdzielanie elementów całości. Synteza polega na scalaniu poszczególnych składowych. Porównywanie jest operacją zestawiania ze sobą różnych elementów z uwagi na ich podobieństwa i różnice. 61

Operacje myślowe Abstrahowanie polega na wyróżnianiu jednej właściwości elementu i jednoczesnym pomijaniu innych. Uogólnianie charakteryzuje się ujmowaniem właściwości, cech wspólnych dla określonej klasy zjawisk i rzeczy z pominięciem cech jednostkowych. 62 TĘCZA

Rodzaje myślenia 1. Sensoryczno-motoryczne (zmysłoworuchowe) to typowe myślenie w działaniu połączone z manipulowaniem przedmiotami dla osiągnięcia celu, dominuje ono u dzieci do 2,5 r. ż. 2. Konkretno-wyobrażeniowe, zaczyna się już w 3 roku życia, chodzi tu o konkretny rodzaj przedmiotów, na których przebiega myślenie, np. dla hydraulika będą to rury, a dla dziecka zabawki itd. 63

Rodzaje myślenia 3. Słowno-logiczne (symboliczne, pojęciowe, abstrakcyjne), jest oparte na języku, mowie. W wieku przedszkolnym tylko w postaci zalążkowej, a w wieku szkolnym rozwija się wraz z przyswajaniem nowych pojęć - nauki. 64

Pojęcia Pojęcia treścią pojęć są ogólne właściwości wspólne dla jakiegoś zbioru rzeczy oraz stosunki pomiędzy elementami rzeczywistości. Można podzielić je na: konkretne przedmioty o rozmaitym stopniu ogólności (torba, lampa, koń), abstrakcyjne którym nie odpowiadają żadne realnie istniejące przedmioty, lecz ujmujemy ich sens i zakres. (liczba, sprawiedliwość, piękno, dobro, miłość) 65

Mowa Mowa pozwala komunikować się z innymi ludźmi za pomocą dźwięków artykułowanych. (nie mylić z tzw. mową ciała ) Język to społeczny a zarazem naturalny system znaków dźwiękowych i reguł łączenia tych znaków, wyznaczających sposób posługiwania się nimi.

67 TEMAT: Procesy emocjonalnomotywacyjne

Czym są emocje?

Pojęcie emocja Emocja jest subiektywnym stanem psychicznym uruchamiającym priorytet dla związanego z nią programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresja mimiczna i pantomimiczna oraz zachowania. (D. Doliński, 2000).

Składniki emocji EMOCJA SKŁADNIK POZNAWCZY SKŁADNIK FIZJOLOGICZNY SKŁADNIK BEHAWIORALNY Strach Przekonanie, że jest się w niebezpieczeństwie Pobudzenie współczulne Unikanie Gniew Frustracja lub poczucie krzywdy Pobudzenie współczulne i przywspółczulne Atak Depresja Przekonanie o bezradności, beznadziejności Pobudzenie przywspółczulne Bierność, skłonność do autodestrukcji Radość Poczucie przyjemności, zadowolenia, satysfakcji Pobudzenie współczulne Dążenie ku

Fizjologiczny aspekt emocji Silne pobudzenie emocjonalne wywołuje pobudzenie fizjologiczne (a.u.n.): z mózgu: ciało migdałowate wysyła sygnał do wzgórza, przysadka nadnercza wydziela hormon- adrenalinę, szybkie bicie serca, wzrost ciśnienia tętniczego, wątroba wydziela do krwi więcej cukru, wzrost częstotliwości oddychania, organizm pobiera więcej tlenu, trawienie ulega spowolnieniu, a krew z narządów wew. dopływa do mięśni, następuje zaopatrzenie dużych mięśni w znajdujący się w krwi w cukier, czego efektem jest napięcie mięśni, źrenice rozszerzają się dopuszczając więcej światła, pocenie się, aby ochłodzić ciało.

Znak emocji Znak emocji wskazuje na zabarwienie emocjonalne, które można scharakteryzować biegunowo w wymiarach: emocje przyjemne przykre, zwane dodatnimi i ujemnymi.

Emocja dodatnia Emocja dodatnia charakteryzuje się wytwarzaniem tendencji do podtrzymywania kontaktów z obiektem wywołującym ją lub do podtrzymywania aktywności związanych z taką emocją. Np. Jeżeli kogoś lubimy, to go zapraszamy.

Emocja ujemna Emocja ujemna tworzy tendencję do unikania kontaktu z obiektem lub aktywnością, która ją wywołała. Np. Jeżeli kogoś nie lubimy, to go unikamy.

Rodzaje emocji podstawowych Paul Ekman niezależnie od kultury podstawowe emocje: Strach Złość Smutek Radość Wstręt Carroll Izard emocje podstawowe, gdy są subiektywnie odróżnialne i towarzyszą im specyficzne reakcje neuronalne: Strach Złość Smutek Radość Wstręt Wstyd Poczucie winy Zainteresowanie Zaskoczenie Pogarda

Zdjęcia 6 podstawowych emocji: radość, złość, smutek, zdziwienie, wstręt i strach

Emocje podstawowe i wtórne Robert Plutchik 8 emocji podstawowych Radość Smutek Strach Gniew Zdziwienie Oczekiwanie Akceptacja Wstręt Emocje wtórne np. miłość stanowią kombinację emocji podstawowych.

Podział procesów emocjonalnych afekty uczucia powstające najczęściej pod wpływem silnych bodźców zewnętrznych, zwłaszcza działających nagle, (gniew, złość, rozpacz, radość i strach), nastroje uczucia długotrwałe o małej sile i spokojnym przebiegu (zadowolenie lub niezadowolenie, wesołość lub smutek, niepokój, tęsknota), 79

Czym jest motywacja?

Pojęcie,,motywacji Motywacja stan gotowości człowieka do podjęcia określonego działania. Motywacja to hipotetyczny stan organizmu, pobudzający i ukierunkowujący jego aktywność; istnieje kilka biologicznie pierwotnych motywacji: głód, sen. Stanowi ona proces wewnętrzny aktywizujący jednostkę do działania.

Model motywacji Podstawowy model motywacji można przedstawić wg następującego schematu:

Motywy Proces motywacyjny składa się z zespołu pojedynczych motywów. Motyw to stan wewnętrznego napięcia, od którego zależy możliwość i kierunek aktywności organizmu. Motyw jest tym silniejszy im większą posiada zdolność eliminowania innych motywów.

Źródła motywów,,stan napięcia nazwanego motywem powstaje na skutek: Niezaspokojenia potrzeb organicznych lub psychicznych (np. głód, opuszczenie przez bliską osobę) Pobudzenie emocji np. bodźce, które wywołują przykrość, ból, strach, wzbudzają tendencję do uwolnienia się z tych stanów (np. groźne ujadanie psa).

Źródła motywów Działania czynników zakłócających czynności praktyczne i czynności umysłowe: frustracja, stres, konflikt (np. nie możemy znaleźć klucza) Zaktywizowanie zainteresowań (np. premier Pawlak wygrał w totka) Zaktywizowanie wartości - zagrożenie wartości, (np. zwolennicy vs przeciwnicy aborcji)

Źródła motywów Sformułowanie zadań - przez inne osoby lub przez sam podmiot (np. żona/mąż każe wynieść śmieci). Przesłanką zdolności do przyjmowania i stawiania sobie zadań jest utworzenie w umyśle pewnego systemu wartości i norm, z których człowiek może wyprowadzić standardy.

Rodzaje motywacji Rodzaje motywacji: wewnętrzna aktywizacja następuje gdy człowiek dąży do zaspokojenia swoich potrzeb, zewnętrzna polega na wzbudzeniu potrzeb przez stosowanie kar i nagród.

88 TEMAT: Potrzeby jako źródło aktywności

Czym jest potrzeba? 89

Potrzeby jako źródło aktywności Potrzeba jest to odczuwalny brak, do zlikwidowania, którego dąży organizm. Braki mogą występować ze względu na biologiczną i psychiczną strukturę organizmu. Potrzeba jako brak czegoś staje się bodźcem aktywizującym do działania. 90

KLASYFIKACJE POTRZEB PIRAMIDA POTRZEB MASLOWA KONCEPCJA C. ALDERFERA KONCEPCJA D. McCLELLANDA 91

Klasyfikacje potrzeb Teoria potrzeb A. Maslowa Najczęściej posługujemy się hierarchią potrzeb według A. Maslowa. Postawił on hipotezę, że człowiek w swoim działaniu dąży do zaspokojenia zespołu potrzeb, zaś potrzeby te tworzą logiczną hierarchię, którą można przedstawić następująco (w kolejności od potrzeb podstawowych do złożonych). 92

Hierarchia potrzeb 93

Hierarchia potrzeb Maslowa Potrzeby fizjologiczne: głód, pragnienie, wypoczynek, wypróżnienie, unikanie bólu, zachowanie odpowiedniej temperatury, redukcja popędu seksualnego. Potrzeby bezpieczeństwa ochrona przed nieprzyjaznym otoczeniem dzięki domostwu i ubraniu, ochrona przed przestępczością i kłopotami finansowymi. 94

Hierarchia potrzeb Maslowa Potrzeby przynależności i miłości - miłość akceptacja innych dzięki utrzymywaniu intymnych związków, istnieniu grup społecznych, podtrzymywaniu przyjaźni. Potrzeby szacunku i uznania osiągnięcia, kompetencje, aprobata innych, szacunek, prestiż, status. 95

Hierarchia potrzeb Maslowa Potrzeby samorealizacji (samourzeczywistnienia) realizacja własnego, niepowtarzalnego potencjału. Dla wielu ludzi oznacza to zaspokojenie potrzeb: estetycznych (np. sztuka, piękno, porządek), potrzeby poznawcze (np. nowości, eksploracji, zrozumienia i wiedzy). 96

Hierarchia potrzeb Maslowa Maslow twierdził, że człowiek pnie się po piramidzie potrzeb. Realizacja potrzeb wyższych w hierarchii zależy od zaspokojenia potrzeb niższych w hierarchii. 97

TEORIA ERG -Claytona Alderfera Teoria C. Alderfera ERG bardziej potwierdziła się w praktyce niż teoria Maslowa. potrzeby egzystencji (Existence) potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa potrzeby powiązań (Relatedness) potrzeby przynależności i szacunku potrzeby rozwoju (Growth) samorealizacji 98 Odczuwanie potrzeb przez ludzi ma charakter bardziej dynamiczny oraz ciągły, tzn. ludzie mogą odczuwać kilka potrzeb równocześnie.

TEORIA 3 POTRZEB Davida McClellanda motywacja do pracy W motywacji do pracy ważne jest określenie dominującej potrzeby: osiągnięć lubią wyzwania, trudne i ambitne ale realne zadania, biorą za nie odpowiedzialność, oczekują informacji zwrotnych władzy lubią (rządzić) kontrolować innych, cenią rywalizację i pozycję, dążą do dominacji aby wykazać wyższość, niedostatecznie troszczą się o efekty pracy (stąd wymagają kontroli) przynależności podczas wykonywania zadań oczekują akceptacji, lubienia i współdziałania 99

TEMAT: Koncepcje osobowości

Czym jest osobowość? 101

Osobowość - najprościej Osobowość to stosunkowo trwałe i charakterystyczne wzory w myśleniu, emocjach i zachowaniu. Badanie osobowości zakłada, że jest jakaś konsekwencja w ludzkich zachowaniach.

5 głównych koncepcji dot. osobowości 1. Fizjologiczne (typologie) 2. Oparte na cechach lub czynnikach (tradycyjne) 3. Psychodynamiczne (skupienie na przeszłości) 4. Humanistyczne (skupienie na teraźniejszości) 5. Behawioralne

1. Fizjologiczne - teoria płynów cielesnych Hipokratesa i Galena Typ osobowości Sangwinik (z łaciny: Sanguis - krew) Choleryk (greckie chole - żółć) Melancholik (greckie melas chole - czarna żółć) Flegmatyk (greckie phlegma - flegma). Opis towarzyski, szczęśliwy, entuzjastyczny, ożywiony i zawsze optymistycznie nastawiony do życia niestabilny, agresywny, wybuchowy, skłonny do irytacji i nerwowy pesymista, smutny, przygnębiony i nieszczęśliwy Spokojny, apatyczny, pozbawiony entuzjazmu, refleksyjny, pasywny

Somatotypy W. Sheldona Endomorficy zrelaksowani, towarzyscy, smakosze, Mezomorficy osoby silne fizycznie, asertywne, przepełnione energią i odwagą. Ektomorficy introwertywni mózgowcy o upodobaniach artystycznych i skłonności raczej do rozmyślań o życiu niż konsumpcji i działania.

2. Podejście oparte na cechach Poszukiwanie cech rdzennych, które rozróżniają ludzi. Cecha osobowości to względnie stała właściwość, którą można obserwować i mierzyć u jednostki. Przykładowe cechy: pojętność, usłużność, grzeczność, impulsywność.

Syt. bodźcowa Cecha (zmienna pośrednicząca) Reakcje Nieśmiałość jako cecha Wygłaszanie mowy Przyjęcie Rozmowa z cudzoziemcem Randka Zwrot wadliwego towaru Nieśmiałość Unikanie, wycofanie Czerwienienie się Luki pamięciowe Milczenie Niezręczne gesty Unikanie kontaktu wzrokowego

Podejście oparte na cechach lub czynnikach Ile jest cech? Gordon Allport wyróżnił ok. 4500 cech Analiza czynnikowa 5 czynników ( Wielka Piątka )

Wielka Piątka Pięcioczynnikowy model osobowości tzw. Wielka Piątka (NEO-FFI) Paula T. Costa, i Roberta R. McCrae opiera się na pięciu głównych wymiarach osobowości: neurotyzmu, ekstrawersji, otwartości na doświadczenie, ugodowości i sumienności.

Wielka Piątka Czynniki Ekstrawersja (introwersja) Ugodowość (nieustępliwość) Sumienność (chaotyczność) Neurotyczność (stabilność em.) Otwartość na doświadczenie (Zamkniętość) Biegun podobny znaczeniowo rozmowność, asertywność i aktywność (ekstrawersja) życzliwość, serdeczność i ufność (ugodow.) rzetelność, odpowiedzialność i dobre zorganizowanie (sumienn.) nerwowość, wybuchowość, lękliwość (neurot.) ciekawość, twórczość, inteligencja (otwart.) Biegun przeciwstawny znaczeniowo (cechy) spokój, wycofanie, nieśmiałość (introwers.) wrogość, egoizm, nieufność (nieustęp.) niedbałość, brak odpowiedzialności, brak zorganizowania (chaot.) spokojny, stabilny, zadowolony (stabiln.) prosty, płytki, nieinteligentny (zamkn.)

3. Podejście psychanalityczne (psychodynamiczne) Trzy warstwy u Zygmunta Freuda: Id warstwa nieświadoma, popędy (najsilniejszy seks), celem zachowań jest redukcja popędów. (kieruje się zasadą przyjemności) Ego warstwa świadoma, realizacja popędów, jego naczelnym zadaniem jest rozwiązanie konfliktów między Id i Superego, (zasada realizmu) Superego funkcja kontroli, bliskie pojęciu sumienia, wszelkie wzorce i normy kulturowe, nabyte w procesie wychowania (zasada idealizmu).

Metafora góry lodowej Ego (zasada realizmu) jako mediator pomiędzy popędami Id (zasada przyjemności), a normami moralnymi Superego (zasada idealizmu). Prawdziwa motywacja jest nieświadoma (libido)

Dynamika osobowości Dynamizm osobowości polega na stałym konflikcie między warstwami. Warstwa popędowa Id dąży do realizacji, czemu przeciwdziała Superego. Ego wybiera takie formy zachowania, aby pogodzić dążenia tych warstw. Zachowanie jest wynikiem gry sił.

4. Podejście humanistyczne Człowiek dąży do samorealizacji. Nosi w sobie wartości, cele i mądrość. Stopniowo to w sobie odkrywa. Powstrzymuje go przed tym otoczenie. Podstawowy konflikt: ja <-> otoczenie i lęk, wynikające z braku poczucia bezpieczeństwa. Człowiek dokonuje wyborów. Wewnętrzne prawdziwe ja jest źródłem wyborów właściwych. Przedstawiciele: Abraham Maslow, Carl Rogers

5. Podejście behawioralne Przedstawiciele: John Watson, Pojęcie osobowości w zasadzie sprowadzić można do zbioru wyuczonych zachowań (reakcji - nawyków). Nawyk to tendencja do reagowania w określony sposób. Człowiek uczy się przejawiać określone reakcje na określone bodźce. Teoria ta nie wyjaśnia jednak czynności ludzkich o charakterze działań świadomych, złożonych oraz dążeń człowieka w celu ich urzeczywistnienia.

TEMAT: Czynniki kształtujące osobowość. Pomiar osobowości 116

Czynniki wpływające na kształt osobowości: wrodzone cechy biofizyczne (np. dzieci przypominają swoich rodziców nawet, gdy są adoptowane przez inne rodziny, bliźnięta jednojajowe są bardziej podobne niż bliźnięta dwujajowe), socjalizacja w rodzinie (np. poprzez wpływ bodźców zewnętrznych, agresja jest uwarunkowana odrzuceniem i fizycznym karaniem w dzieciństwie połączonymi ze zgodą na agresję), własna aktywność jednostki (np. doświadczenie bezsilności i braku autonomii w pracy może przyczynić się do poczucia zewnętrznego umiejscowienia kontroli, opartego na przeświadczeniu, że nie daje się kontrolować tego co ma się zdarzyć; psychoterapia może również przyczyniać się do zmian osobowości.)

Metody pomiaru osobowości» Opierają się na założeniu, że przyszłe zachowania człowieka można przewidywać, jeżeli w wiarygodny sposób zmierzy się jakąś próbkę jego dotychczasowych zachowań. Jeden ze sposobów pomiaru osobowości polega na zastosowaniu skal oceny zachowania, za pomocą których można ocenić zachowanie w takim środowisku, jak klasa szkolna lub oddział szpitalny. Częściej jednak używa się wystandaryzowanych testów psychologicznych obiektywnych lub projekcyjnych.

TESTY OBIEKTYWNE Polegają na tym, że osoba badana proszona jest o odpowiedź na pewną wystandaryzowaną (tj. mającą zawsze tę samą treść i postać) grupę pytań lub opinii. Czasami zadaniem badanego jest odpowiedzieć na każde pytanie tak" lub nie", czasami proszony jest o zaznaczenie, jak dalece każda z opinii odnosi się do niego (jak trafnie go opisuje); kiedy indziej idzie o to, by badany wybrał jedną z kilku zaproponowanych możliwości. Niektóre testy mają charakter skali z wymuszonym wyborem.

Przykładowe pytania wchodzące w skład kwestionariusza przedstawiają się następująco: Mój ojciec był dobrym człowiekiem. Bardzo rzadko dokuczają mi bóle głowy. Dłonie i stopy mam zwykle dosyć ciepłe. Nigdy nie zrobiłem czegoś niebezpiecznego tylko po to, aby przeżyć dreszczyk emocji. Pracuję w dużym stresie. P N P N P N P N P N

TESTY PROJEKCYJNE Nie ma jasnych, dobrych" czy w ogóle precyzyjnie określonych odpowiedzi. Osobom badanym pokazuje się jakieś wieloznaczne bodźce, jak plamy Atramentowe czy niejasne rysunki, z prośbą, aby opowiedziały, co na nich widzą. Zakłada się, że umożliwia to ludziom projekcję (dosłownie: rzutowanie) własnej osobowości na ich wypowiedzi. Treść wypowiedzi wyraża nie tylko sam bodziec, ale i osobowość człowieka opowiadającego, co ów bodziec przedstawia. Dwa najbardziej popularne testy projekcyjne to: - Test Plam Atramentowych Rorschacha; - Test Apercepcji Tematycznej Murraya.

122 TEMAT: Podstawy życia społecznego. Grupa społeczna

Podstawy życia społecznego Społeczeństwo nie składa się z pojedynczych jednostek, lecz zbiorowości i grup. Stanowią one podstawowe elementy organizacji życia społecznego. Żyjemy w rodzinie, pracujemy w zespole, bawimy się wśród innych ludzi. Ludzie, z którymi pozostajemy w pewnych relacjach odgrywają ogromną rolę w tworzeniu tego jacy jesteśmy i jak postrzegamy otaczający nas świat.

Członkostwo w małych grupach społecznych większość zwierząt żyje w grupach, wiele ludzkich działań również odbywa się w grupach liczących od trzech do pięciu członków, Podstawowe rodzaje grup: rodziny grupy przyjacielskie grupy pracownicze grupy spędzające razem czas wolny Inne grupy np. grupy terapeutyczne. 124

Cechy grupotwórcze wielość jednostek, podobieństwo cechy społecznie istotnej, świadomość wspólnoty i odrębności, kontakty i interakcje z podobnymi do siebie.

GRUPA SPOŁECZNA Grupa społeczna - zbiór jednostek, w którym wspólnota pewnych istotnych społecznie cech wyraża się w tożsamości zbiorowej i towarzyszą temu kontakty, interakcje i stosunki społeczne w jej obrębie częstsze i bardziej intensywne niż z osobami z zewnątrz.

Grupotwórcze typy więzi wg P. Sztompki WIĘŹ OBIEKTYWNA poczucie wspólnoty wynikające z podobieństwa sytuacji życiowej: miejsca zamieszkania, zawodu, wieku itp. WIĘŹ SUBIEKTYWNA poczucie wspólnoty z członkami grupy, do której należymy. WIĘŹ BEHAWIORALNA podobne lub wspólne działania podejmowane przez członków grupy.

Grupa społeczna Grupa społeczna - zbiorowość ludzi, pomiędzy którymi występuje więź obiektywna, subiektywna i behawioralna. Przykłady grup społecznych: rodzina, naród, drużyna sportowa, krąg przyjaciół, kościół, partia polityczna.

Składniki więzi moralnej ZAUFANIE oczekiwanie korzystnych dla mnie działań partnerów interakcji czy stosunków społecznych. LOJALNOŚĆ zobowiązanie, aby nie nadużyć zaufania kogoś, kto obdarza mnie zaufaniem. SOLIDARNOŚĆ życzliwość, gotowość do współpracy, poparcia i niesienia pomocy wobec osób, które obejmujemy kategorią,,my : członków naszej grupy czy kategorii społecznej.

POZYCJA SPOŁECZNA W grupach jak i całym społeczeństwie ludzie zajmują określone pozycje społeczne i wykonują określone role społeczne. POZYCJA SPOŁECZNA (status)- wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczeństwie, które zajmować może wiele różnych osób. Z zajmowaniem pozycji wiąże się szereg uprawnień i obowiązków. (mąż, żona, dziecko, pacjent, lekarz, policjant, kierowca, lekarz). 130

ROLA SPOŁECZNA ROLA SPOŁECZNA- wiąże się z zajmowaną pozycją społeczną - swoista pula oczekiwań społecznych, reguł właściwego dla danej pozycji postępowania (rola lekarza, matki, dziecka, trenera, biskupa). Pozycja i rola są ze sobą ściśle powiązane. Znając pozycję społeczną możemy ze znacznym prawdopodobieństwem przewidywać jak ktoś się zachowa, możemy bowiem liczyć, że będzie stosował się do reguł swojej roli (może to być zawodne, ludzie mogą pozorować pozycje społeczne) 131

Rola społeczna a pozycja Pozycja społeczna Jest pojęciem pozycyjnym umiejscawia osobę w strukturze społ. Pozycja się ma. Rola społeczna Dwa różne aspekty działań ze względu na pozycje oczekiwania i zachowania. Rolę się odgrywa lub wykonuje. 132

Pozycja i rola Pozycja matka, Rola: oczekiwania -normy społeczne uznawanie ważności dziecka i obowiązek zapewnienia dziecku wsparcia fizycznego, emocjonalnego, i materialnego, uprawnienie - otrzymanie laurki na dzień matki. zachowanie zaprowadzenie dziecka do szkoły. Rola- działania mające na celu odtworzenie oczekiwań przypisanych danej pozycji. 133

5 składników grupy społecznej wg J. Szczepańskiego: 1. Przynajmniej trzech członków, posiadający określony rodzaj członkostwa, jakiś wzór fizyczny i moralny członka grupy oraz wynikającą z członkostwa funkcję rolę społeczną. 2. Wspólne cele, które wzmacniają poczucie solidarności i więź społeczną 3. Struktura czyli organizacja grupy, 4. Identyczność wskazująca odrębność od innych grup i zbiorowości. 5. Ośrodki skupienia grupy wartości, symbole, idee.

Motywacja do bycia w grupie Istnieją dwie podstawowe motywacje do łączenia się w grupy: wykonanie zadania, zagrać w grę itp., (wymiar zadaniowy) znalezienie zadowolenia z bycia w związku z innymi i nawiązywania stosunków. (wymiar towarzyski) 135

ODMIANY GRUP SPOŁECZNYCH Kryterium: stopień zorganizowania grupy Grupy formalne (zorganizowane) konglomerat powiązanych pozycji, uczestniczymy jako personel zajmujący określone pozycje, grupa trwa mimo wymiany personelu (np. urząd, firma). Grupy nieformalne brak formalnego określania pozycji, grupa nie zachowuje trwałości ponadjednostkowej (np. grupa przyjaciół).

Socjalizacja Proces, który decyduje o tym, że jednostka staje się członkiem społeczeństwa to socjalizacja. Socjalizacja - to proces nabywania przez jednostkę systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej zbiorowości. Można ją określić jako wszechstronne i zwarte wprowadzenie jednostki w obiektywny świat społeczeństwa albo jakiś jego sektor. P. L. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości, przekł. J. Niżnik, PIW 1983, s. 204.

Socjalizacja pierwotna i wtórna Socjalizacja pierwotna jest pierwszą socjalizacją, którą jednostka przechodzi w dzieciństwie i z której pomocą staje się członkiem społeczeństwa. Socjalizacją wtórną jest każdy następny proces, który wprowadza jednostkę mającą już za sobą socjalizację pierwotną w nowy sektor obiektywnego świata jego społeczeństwa. P. L. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości, przekł. J. Niżnik, PIW 1983, s. 204.

Socjalizacja pierwotna W jej toku uczy się: elementarnych wzorów zachowań (np. języka, gestów), podstawowych ról społecznych (np. bycie chłopcem lub dziewczynką). Uczy się także, że rodzice mają nad nim władzę i należy ich słuchać, że są ważniejsi od innych otaczających go ludzi, że są znaczącymi innymi.

Znaczący inni Dziecko i rodziców łączy silna więź emocjonalna. Znaczący inni są dla niego najważniejszymi osobami, przekazującymi wiedzę o otaczającym świecie i jego regułach. Dziecko łatwo utożsamia się z rodzicami i prawie automatycznie przejmuje i internalizuje ich sposób widzenia świata, ich wartości, postawy i wzory zachowań. W rezultacie świat społeczny, w takiej postaci, w jakiej rodzice go doświadczają, postrzegają i oceniają, przedstawia się dziecku jako jedynie istniejący i jedynie możliwy.

Socjalizacja wtórna Socjalizacja wtórna wprowadza człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego. W jej toku człowiek nabywa wiedzę niezbędną do poprawnego odgrywania ról występujących w ich obrębie. W socjalizacji wtórnej uczy się, jak być np. uczniem, kolegą, stolarzem, fryzjerką, przewodniczącym studenckiego koła naukowego, piłkarzem reprezentacji narodowej, a także mężem, ciocią, dziadkiem, przyjacielem.

Socjalizacja wtórna W socjalizacji wtórnej człowiek ma do czynienia z wieloma światami społecznymi oraz różnorodnymi propozycjami ich interpretacji, wśród których może wybierać. Na jego wybory w znacznym stopniu wpływa wcześniejsza socjalizacja pierwotna, nad którą socjalizacja wtórna jest nadbudowywana. Jednakże przekazywane w jej toku treści bywają odmienne od treści zinternalizowanych w toku socjalizacji pierwotnej, a czasami wręcz sprzeczne z nimi.

143 TEMAT: Teoria społecznego uczenia się

Uczenie się poprzez naśladowanie Albert Bandura (ur.1925) - psycholog kanadyjski. Twórca teorii społecznego uczenia się. Według Bandury uczenie się zachowań zachodzi nie tylko poprzez warunkowanie klasyczne i warunkowanie instrumentalne, ale także poprzez obserwowanie zachowań innych ludzi. Ten sposób uczenia się można nazwać modelowaniem lub naśladowaniem. 144

Eksperyment A. Bandury 145

UCZENIE SIĘ PRZEZ OBSERWACJĘ Uczenie się przez obserwację (nazywane także modelowaniem lub poznawczym uczeniem się) to nabywanie wiedzy w wyniku obserwacji zachowania innych ludzi. Uczenie się przez obserwację dotyczy także dowiadywania się o losach innych ludzi za pośrednictwem lektury, radia i telewizji.

Modelowanie W kategoriach koncepcji obserwacyjnego uczenia się osoba, której reakcje są naśladowane, jest modelem. Obserwacja zachowania modela wzmacnianego nagrodami lub uniknięciem kar prowadzi u obserwatorów do uczenia się zastępczego. Wzmacnianie nasila szansę pojawienia się danych zachowań nie tylko u modela, ale także i u obserwatorów. 147

Uczenie się poprzez naśladowanie Bandura kładzie nacisk na uczenie się poprzez obserwację i modelowanie. Rozwój moralny wg niego dokonuje się poprzez rozdział nagród i kar dokonywany przez dorosłych i rówieśników, którzy służą za modele akceptowalnego zachowania. Albert Bandura stworzył jedną z najbardziej znanych teorii agresji. Według niego zachowania agresywne kształtują się, gdy dziecko czuje przyzwolenie na zachowanie agresywne ze strony swoich opiekunów. 148

Cztery etapy uczenia się poprzez obserwowanie: Według Bandury uczenie się przez obserwowanie to proces czteroetapowy: osoba musi skierować uwagę na kluczowe elementy tego, czego ma się nauczyć, osoba musi zapamiętać dane zachowanie, osoba musi umieć powtórzyć dane zachowanie lub wykonać je, osoba musi mieć motywację i chcieć powtórzyć dane zachowanie.

Uczenie się przez obserwacje i naśladowanie Uczyć się można przez: imitację, czyli powtarzanie, trenowanie określonych czynności, modelowanie, czyli podawanie wzorów (obserwacja modeli), internalizację, czyli zrozumienie, uwewnętrznienie, doświadczenie osobiste. Sednem procesu uczenia się jest zmiana w osobistym doświadczeniu i obrazie siebie.