Zdrowie nie przychodzi samo przez się, trzeba je stworzyć. Maurice Delort Współcześnie mamy do czynienia z ogromnym postępem w zakresie wiedzy medycznej, leczenia i zwalczania chorób. Jednak praktyczna umiejętność utrzymania zdrowia i realizowania zachowań prozdrowotnych w społeczeństwie jest jeszcze nikła. Należy podkreślić, iż zachowaniem antyzdrowotnym, inaczej destrukcyjnym, jest nie tylko siedzący tryb życia, palenie tytoniu czy picie alkoholu, ale również niedostatek zachowań o charakterze prozdrowotnym, które sprzyjają dobrej kondycji fizycznej, a co za tym idzie psychicznej. Powszechne od wieków przekonanie: w zdrowym ciele zdrowy duch we współczesnym świecie nabiera mocy i znaczenia. G. Piechaczek-Ogierman (2009) zauważyła, iż w Polsce nadal zdrowie jest wartością nadrzędną, a jego drugorzędne, często instrumentalne traktowanie wynika z kolei losów Polaków, kryzysów ekonomicznych, gospodarczych, spowodowanych niemożnością zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych. Takie warunki egzystencjalne skłaniają do pracy ponad siły i niedoceniania wartości zdrowia oraz czasu wolnego, a często traktowania go jako wartość instrumentalną, służącą innym celom. Społeczeństwo, w którym wiedza na temat zdrowia okazuje się niewystarczająca, nakłaniane jest przez media i wszechobecną reklamę do ciągłej konsumpcji dóbr i usług, często w imię szczytnych haseł zachowania dobrego zdrowia i pozbycia się problemów związanych z różnymi chorobami dzięki zakupieniu jakiegoś preparatu, produktu, urządzenia. Okres dojrzewania to czas wielu zmian we wszystkich sferach rozwoju. Uczniowie gimnazjum, znajdujący się w trudnym okresie adolescencji, podejmu-
10 Wstęp ją zachowania antyzdrowotne, często nie mając dostatecznej wiedzy o ich konsekwencjach w teraźniejszości i przyszłości. Dorastaniu od zawsze towarzyszyła chęć zdobywania nowych doświadczeń, próba ucieczki przed problemami czy podkreślenie swojej niezależności w oczach rówieśników. Obecnie dysponujemy wiedzą na temat przyczyn oraz możliwych następstw zachowań ryzykownych dla zdrowia oraz niedostatków zachowań prozdrowotnych. Aby skutecznie wdrażać wzorce prozdrowotne, należy dokładnie diagnozować charakter zachowań zdrowotnych młodzieży. Inspiracją do podjęcia tematu było przeświadczenie, iż kwestie realizowanych przez młodzież zachowań zdrowotnych są za mało akcentowane w refleksji pedagogicznej. Mimo iż istnieje wiele publikacji z zakresu zdrowia, uwarunkowań zachowań zdrowotnych różnych grup społecznych, również uczniów, to niedostatek tej wiedzy w zakresie uczniów w wieku gimnazjalnym spowodował, że autorka podjęła się tego tematu, aby w szerszy i bardziej kompleksowy sposób opisać to zagadnienie. Jeśli chodzi zaś o zjawisko spostrzegania przez młodzież gimnazjalną zachowań związanych ze zdrowiem, to nie odnaleziono żadnych publikacji z tego zakresu, co przyczyniło się również do próby eksploracji tego obszaru. Młodzież, jako potencjał kraju i całego społeczeństwa, winna być objęta szczególną troską w życiowej aktywności, jaką jest realizacja zachowań pro- i antyzdrowotnych oraz ich uwarunkowań, gdyż zdrowy start dzieci w życie powinien należeć do priorytetów każdego społeczeństwa (Syrek 2008, s. 69). Założenia niniejszej książki wpisują się w nurt pedagogiki zdrowia, której przedmiotem zainteresowań badawczych i analiz są społeczno-środowiskowe uwarunkowania zdrowia i choroby, wieloaspektowe i wielosektorowe działania środowiskowe ( ) na rzecz zdrowia różnych grup społecznych oraz badanie i ewaluacja procesu edukacji zdrowotnej (wychowania i kształcenia) ukierunkowanej na doskonalenie zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego i umiejętności życiowych sprzyjających zdrowemu stylowi życia i poprawie jakości życia w każdym okresie życia człowieka celem projektowania pedagogicznych (w tym edukacyjnych) działań kompensacyjnych na rzecz jednostki i środowiska ( ) (Syrek 2009, s. 19). Jedną z przesłanek do podjęcia niniejszych badań była zatem próba zasygnalizowania, jakie obszary wymagają szczególnego zainteresowania ze strony rodziców, nauczycieli i wychowawców, jak również decydentów. Znajomość zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej w poszczególnych obszarach jest konieczna do prawidłowego konstruowania programów edukacji zdrowotnej oraz ewaluacji ich efektów, a także do opracowywania materiałów dla nauczycieli realizujących te programy. Istotna jest ona także dla rodziców. Na podstawie zebranego materiału empirycznego przedstawiono problematykę zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej. Podjęte badania objęły dwa obszary. Pierwszy z nich dotyczy deklarowanych przez uczniów zachowań zdrowotnych. Ponadto uwzględniono miejsce zdrowia w hierarchii wartości badanych
11 uczniów, aby sprawdzić, w jaki sposób determinuje ono poszczególne zachowania zdrowotne. W tym obszarze zawarta została również próba zdiagnozowania kryteriów bycia zdrowym wśród młodych ludzi. Następnie dokonano próby interpretacji uzyskanych wyników. Druga część projektu badań polegała na zebraniu materiału dotyczącego spostrzegania zachowań zdrowotnych przez badaną młodzież. W opracowaniu wzięto pod uwagę trzy środowiska, które mają wpływ na kształtowanie zachowań zdrowotnych badanej młodzieży. Pierwszym z nich jest rodzina jako miejsce pierwotnej socjalizacji, w którym kształtują się zachowania zdrowotne powielane często w dorosłym życiu. Kolejnym środowiskiem jest szkoła, gdzie uczniowie spędzają dużą część swojego dnia. Trzeci obszar to środowisko rówieśnicze szczególnie ważny punkt odniesienia dla młodego człowieka będącego w okresie adolescencji. Próba diagnozy objęła zatem różne dziedziny życia od wzorów zachowań zdrowotnych krzewionych w domu, poprzez środowisko szkolne, w którym uwzględniono szczególnie zachowania związane z odżywianiem i aktywnością fizyczną. Szczególny nacisk położony został na obszar czasu wolnego badanej młodzieży oraz sposoby jego spędzania, a także organizację tego czasu wspólnie z rówieśnikami i rodziną. Ze względu na negatywne konsekwencje zdrowotne dla młodych ludzi, istotne było zbadanie, jakie miejsce zajmują w życiu badanej młodzieży takie używki, jak: nikotyna, alkohol czy substancje psychoaktywne, ale również zdiagnozowanie form spędzania czasu wolnego, a w szczególności skali zajęć o charakterze sedenteryjnym. Problem siedzącego trybu życia jest w ostatnich dekadach szczególnie istotny ze względu na liczne konsekwencje zdrowotne, określane często mianem chorób cywilizacyjnych, do których należą: miażdżyca, cukrzyca, otyłość itd. Są one następstwem dominacji zajęć o charakterze siedzącym. W rozdziale I podjęto próbę teoretycznej analizy pojęcia zdrowia i zachowań zdrowotnych. Przedstawione zostały tradycyjne i współczesne teorie zdrowia. Odniesiono się do istniejących paradygmatów zdrowia, wskazując na paradygmat holistyczny jako ten, który stanowił teoretyczną podstawę podjętych badań. W omawianym rozdziale ujęto również zagadnienie zdrowia jako wartości. Następnie dokonano przeglądu definicji zachowań zdrowotnych i ich rodzajów różnicując je na nawykowe zachowania i celowe czynności związane ze zdrowiem. Omówiono zagadnienie przekonań zdrowotnych i wiedzy na temat zdrowia. Następnie zobrazowano, jakie miejsce zajmuje zdrowie w kontekście stylu życia. Zasygnalizowano istotę edukacji zdrowotnej i współczesnych koncepcji promocji zdrowia. Wychodząc od genezy gimnazjum, jako miejsca edukacji młodzieży, przedstawiono kolejno problemy organizacyjne i wychowawcze, z jakimi boryka się współczesne gimnazjum, powstałe na skutek reformy szkolnictwa w 1999 roku. Opisano kategorię wiekową, jaką jest młodzież w okresie adolescencji, podkreślając zmiany zachodzące wówczas u niej w rozwoju fizycz-
12 Wstęp nym, psychicznym i emocjonalno-społecznym. Ukazano, jaki wpływ na zdrowie mają poszczególne środowiska wychowawcze młodzieży gimnazjalnej. Następnie dokonano syntetycznego przeglądu badań zachowań związanych ze zdrowiem młodzieży w obszarze odżywiania, codziennej higieny, aktywności fizycznej i zachowań ryzykownych. Zasygnalizowano skalę zjawiska przemocy wśród uczniów gimnazjum, a także oceniono preferowane formy spędzania czasu wolnego. W rozdziale tym ujęto również zagadnienie miejsca zdrowia w hierarchii wartości uczniów oraz ich wiedzy na temat zdrowia. W rozdziale II przedstawiono wybrane zagadnienia teoretyczne związane ze spostrzeganiem, skupiając się głównie na istocie spostrzegania i pojęć z nim związanych. Opisano rolę, jaką pełni narząd wzroku w tym procesie oraz istniejące metody badań ruchu gałek ocznych. Następnie dokonano przedstawienia eyetrackingu jako zbioru technik badawczych wykorzystywanych w niniejszym opracowaniu. Na rozdział III składają się metodologiczne podstawy badań własnych, obejmujące przedmiot i cele badań, problemy i hipotezy robocze, jak również zmienne i wskaźniki. Przedstawiono metody doboru próbki badawczej oraz metody, techniki i zastosowane narzędzia badawcze. W rozdziale tym opisano również charakterystykę badanych osób w kontekście społeczno-ekonomicznym. W rozdziale IV przedstawiono wyniki badań własnych. Składa się on z trzech obszernych podrozdziałów. Pierwsza część obejmuje deklarowane zachowania zdrowotne w obszarze odżywiania, higieny osobistej i aktywności fizycznej w życiu badanych uczniów. W podrozdziale tym ujęto sposoby spędzania czasu wolnego, podkreślając dominującą rolę zajęć o charakterze sedenteryjnym. Następnie zasygnalizowano skalę zachowań ryzykownych związanych ze zdrowiem w codziennej aktywności młodzieży gimnazjalnej. W trzeciej części niniejszego rozdziału opisano miejsce zdrowia wśród innych wartości u badanych uczniów. Zaznaczono również sposoby definiowania pojęcia bycie zdrowym. Rozdział V dotyczy sposobu spostrzegania przez młodzież zachowań związanych ze zdrowiem. Przeanalizowano spostrzeganie zachowań o charakterze prozdrowotnym w sferze odżywiania, codziennej higieny, aktywnych sposobów spędzania czasu wolnego w środowisku rówieśniczym i rodzinnym, jak również pozytywne nastawienie do siebie i świata. Następnie zgłębiono spostrzeganie zachowań o antyzdrowotnym charakterze związanych z niezdrowym odżywianiem, nieuzasadnionym odchudzaniem się, biernymi sposobami spędzania czasu wolnego, spożywaniem alkoholu, paleniem tytoniu i negatywnym nastawieniem do siebie i świata. W kolejnym rozdziale starano się dokonać korelacji między deklarowanymi a spostrzeganymi zachowaniami zdrowotnymi młodzieży gimnazjalnej w wyżej wymienionych obszarach. W pierwszej kolejności przedstawiono wyniki nasilenia spostrzegania o charakterze prozdrowotnym wśród badanych uczniów.
13 Zaprezentowano struktury czynników powstałych w wyniku analizy deklarowanych zachowań zdrowotnych w aspekcie nasilenia spostrzegania prozdrowotnego. Kolejno analogicznie dokonano przedstawienia nasilenia spostrzegania antyzdrowotnego oraz struktury czynników dla grup z różnym poziomem nasilenia spostrzegania o charakterze antyzdrowotnym. Niniejszą książkę wieńczy podsumowanie stanowiące zarazem jej zakończenie. Dołączony został również alfabetyczny wykaz pozycji bibliograficznych, spis tabel, zdjęć, schematów i rysunków. Przedstawione w opracowaniu wyniki badań autorka uzyskała w procesie badawczym na potrzeby rozprawy doktorskiej Deklarowane a spostrzegane zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej. * * * Pragnę serdecznie podziękować Pani Profesor dr hab. Ewie Syrek za życzliwość i przychylność oraz sformułowanie cennych uwag zawartych w recenzji wydawniczej niniejszej książki. Przyczyniły się one do udoskonalenia publikacji i nadania jej ostatecznego kształtu. Podziękowania kieruję również do Pani Profesor dr hab. Teresy Zubrzyckiej-Maciąg za pomocne sugestie dotyczące układu książki. Panu Profesorowi dr. hab. Januszowi Kirence dziękuję za nieocenione wsparcie na każdym etapie powstawania publikacji.