Psychologia decyzji wykład 15 godzin DR BEATA BAJCAR ZAKŁAD PSYCHOLOGII I ERGONOMII Struktura wykładu Behawioralna teoria decyzji. Normatywne i deskryptywne modele podejmowania decyzji Cykl myślenia decyzyjnego - od problemu do decyzji. Rola procesów poznawczych w podejmowaniu decyzji Źródła i przejawy ograniczonej racjonalności w podejmowaniu decyzji Ogólne wymiary decyzji. Wymiary decyzji w organizacjach Psychologiczne reguły decyzyjne. Heurystyki decyzyjne (źródła błędów decyzyjnych). Teoria perspektywy w procesie podejmowania decyzji Psychologiczne uwarunkowania percepcji ryzyka w procesie podejmowania decyzji Rola emocji i różnic indywidualnych w podejmowaniu decyzji. 1
Warunki zaliczenia wykładu Znajomość zagadnień omawianych na wykładzie, poszerzona o lekturę literatury przedmiotu Zaliczenie w formie testu Test zamknięty z odpowiedziami wielokrotnego wyboru Test zaliczeniowy na przedostatnim wykładzie Test poprawkowy na ostatnim wykładzie. Obecność na teście zaliczeniowym obowiązkowa! Wyjątek stanowi zwolnienie lekarskie Literatura do wykładu Tyszka, T. (2012). Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna. Warszawa: Wydawnictwo Scholar. Tyszka, T. Zaleśkiewicz, T. (2001). Racjonalność decyzji. Warszawa: PWE. Zaleśkiewicz. T. (2005). Przyjemność czy konieczność. Psychologia podejmowania ryzyka. Gdańsk: GWP. Sokołowska, J. (2005). Psychologia decyzji ryzykownych. Warszawa: Academica. Nosal, C.S. (2001). Psychologia myślenia i działania menedżera. Warszawa: Wydawnictwo AKADE. Tyszka, T. (1999). Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji. Gdańsk: GWP. Zaleśkiewicz, T. (2003). Psychologia inwestora giełdowego. Wprowadzenie do behawioralnych finansów. Gdańsk: GWP. Goszczyńska, M. (1997). Człowiek wobec zagrożeń. Uwarunkowania oceny i akceptacji ryzyka. Warszawa: Wyd. "Żak". 2
Podejmowanie decyzji Podejmowanie decyzji jest ważną czynnością w życiu prywatnym i zawodowym. Przy podejmowaniu decyzji polegamy bardziej na niejasnych i nie zdefiniowanych przesłankach niż na systematycznym podejściu. Towarzyszy mu zawsze pewien poziom niepewności. Podejmowanie decyzji podstawowe pojęcia Decyzja Podejmowanie decyzji Proces decyzyjny Wybór Decydent Decyzje racjonalne (rozważne, rozsądne) Decyzje nieracjonalne (pochopne, impulsywne, nierozważne) 3
Decyzje - definicja Decyzja wg Koźmińskiego - świadomy, nielosowy wybór jednego z rozpoznanych i uznanych za możliwe wariantów przyszłego działania. Decyzja - racjonalny wariant rozwiązania danego problemu. Decyzją nazywamy dowolny wybór określonego sposobu organizacji działań. Decyzja - jest więc uogólnieniem celu działań, analizy i oceny warunków wykonania planu i organizacji układu działań. Decydowanie Decydowanie to: proces wyboru jednego z rozpoznanych i uznany za możliwy i realny wariantów rozwiązania problemu. proces projektowania przyszłego działania. proces transformacji informacji wejściowej na wyjściową zwaną decyzją. proces rozwiązywania problemów poprzez wybór jednego z rozpoznanych i uznanych za możliwy i realny wariant rozwiązania danego problemu. proces rozwiązywania problemów organizacji. 4
Proces podejmowania decyzji - definicja Podejmowanie decyzji jest aktem wyboru jednego wariantu spośród pewnego ich zestawu. procesem zbierania i przetwarzania informacji o przyszłym działaniu. układem czynności w logicznym porządku rozpoznania i zidentyfikowania istoty sytuacji decyzyjnej, zidentyfikowanie alternatywnych rozwiązań, wybór najlepszej i wprowadzenie jej w życiu Proces podejmowania decyzji - definicja Proces rozwiazywania problemu niepewności (Nosal, 1993) Decyzję podejmujemy w sytuacjach, kiedy istnieje więcej niż jedno rozwiązanie oraz rozwiązania te różnią się od siebie efektywnością. W związku z powyższym, w celu podjęcia decyzji konieczna jest analiza sytuacji wyboru. Kiedy przyszłe wydarzenia są nieznane i nie mamy żadnych możliwości wyboru, sytuacja decyzyjna nie występuje. 5
Problem decyzyjny Nie każdy problem jest problemem decyzyjnym! Problem decyzyjny spełnia następujące warunki: 1. Liczba jego rozwiązań jest duża lub nieokreślona. Jeżeli jest tylko jedno rozwiązanie nie ma problemu decyzyjnego. 2. Wygenerowanie określonych wariantów rozwiązania danego problemu. Warianty końcowe mogą się różnić od początkowych 3. Nie wszystkie warianty rozwiązania danego problemu są w równym stopniu porządne i realne. 4. Wybór wariantu najlepszego rozwiązania danego problemu jest procesem trudnym, skomplikowanym, wymaga zbierania dodatkowych informacji, wielu obliczeń i pomiarów. Proces podejmowania decyzji Proces decyzyjny to określony proces myślowy lub sztuczny, który realizuje funkcje podejmowania decyzji. Ta sama decyzja w tej samej sytuacji może być produktem innych procesów decyzyjnych. Etapy procesu: identyfikacji sytuacji decyzyjnej, identyfikacji i zaprojektowania wariantów decyzji, oceny zaprojektowanych wariantów i wyboru wariantu racjonalnego, stworzenia warunków realizacji decyzji, kontroli efektów podjętej decyzji. Każdy z tych etapów wymaga zaspokojenia specyficznych potrzeb informacyjnych, a ciągły dopływ odpowiedniej informacji jest możliwy jedynie przy sprawnie działającym systemie informacyjnym. 6
Formalne modele podejmowania decyzji Modele formalne (matematyczne, normatywne) zajmują się wyznaczeniem optymalnego rozwiązania przez idealnego decydenta, który: całkowicie wykorzystuje dostępne mu informacje, wyznacza korzyści z perfekcyjną dokładnością i działa w pełni racjonalnie. Celem jest wyznaczenie decyzji optymalnej, to znaczy przynoszącej największe korzyści lub minimalizującej stratę (SEU). Racjonalność w podejmowaniu decyzji Racjonalność decyzji polega na jak najlepszym podjęciu decyzji w określonych warunkach. Racjonalność w sensie rzeczowym przystosowanie do prawdy im lepiej jest działanie przystosowane do okoliczności i w ogóle do wszystkiego, cokolwiek w sądzie prawdziwym stwierdzić można, tym bardziej jest ono racjonalne (Kotarbiński) Decyzja może być uznana za racjonalną rzeczowo jedynie w przypadku, gdy jej realizacja doprowadza do osiągnięcia wybranego celu. 7
Racjonalność w podejmowaniu decyzji Racjonalność w sensie metodologicznym zgodność postępowania z ogółem posiadanych informacji; w przypadku przygotowywania działania racjonalność polega na tym, że opiera się ono na podstawie teoretycznej Decyzja może być uznana za racjonalną metodologicznie, jeżeli została podjęta w dobrej wierze, zgodnie z przyjętymi zasadami i przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych informacji. Najlepsza jest sytuacja, w której decyzja jest racjonalna metodologicznie i rzeczowo, tzn., gdy zarówno ocena postępowania decydenta, jak i rezultat ostateczny są pozytywne. Racjonalność cd. Działanie jest racjonalne wtedy, jeśli opiera się na należycie uzasadnionych, prawdziwych (spełnionych) przesłankach. W takich właśnie warunkach są duże szanse, że działania ocenione jako racjonalne ex ante okaże się również działaniem racjonalnym ex post. Działanie takie nazywamy skutecznym, ponieważ zostały osiągnięte cele, które wcześniej sformułowano na solidnej (prawdziwej podstawie). Działanie jest racjonalne wtedy, gdy skutecznie prowadzi do wyznaczonego celu, o czym poświadczają obiektywne metody. Człowiek racjonalny, to taki, które podejmuje wszystkie decyzje w sposób optymalny. 8
Formalne modele podejmowania decyzji Formalny model racjonalny poszukiwanie decyzji optymalnej lub najlepszej. Racjonalność decyzji czyli racjonalność formalna, jest to podjęcie decyzji zgodnie z procedurą Decyzja podejmowana jest fazowo: Problem Faza przygotowawcza (rozpoznanie) Ustalenie kryterium decyzyjnego i uporządkowanie wariantów decyzyjnych (projektowanie) Faza podjęcia decyzji (wybór) Faza realizacji i kontroli Modele podejmowania decyzji Proces podejmowania decyzji rozpoczyna się w chwili stwierdzenia sytuacji, która wymaga rozstrzygnięcia, a kończy się w chwili realizacji czyli wprowadzenia jej w życie. Faza przygotowawcza (rozpoznanie) polega na określeniu przyczyn powstania problemu. Rozpoznajemy problem, np. odpowiadając na pytania pomocnicze, tj.: czego dotyczy problem? czy jest on złożony? jakiego zakresu czasowego i przestrzennego dotyczy? czy ma charakter powtarzalny, czy jednorazowy? kto odpowiada? 9
Modele podejmowania decyzji Faza ustalenia kryterium decyzyjnego (projektowanie) obejmuje trzy czynności: formułowanie różnych wariantów rozwiązań, określenie kryteriów, za pomocą których dokona się oceny, ocena. Faza podjęcia decyzji (wybór) polega na porównaniu wcześniej ocenianych wariantów rozwiązań problemu oraz wyborze tego, który w najwyższym stopniu spełnia przyjęte wcześniej kryteria. Krytyka modeli formalnych Badania Herberta Simona (1965-1975), Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1978r; poprzez podejmowane decyzje ludzie dążą raczej do osiągnięcia satysfakcji niż do maksymalizacji efektów. Dlaczego? gdyż mamy najczęściej ograniczoną wiedzę na dany temat, a zebranie i zapamiętanie dużej liczby informacji jest procesem trudnym i kosztownym. Modele formalne (m.in. Model SEU) wymagają od decydenta racjonalności olimpijskiej, W rzeczywistych decyzjach, racjonalność olimpijska jest niedoścignionym wzorem 10