Matematyka dyskretna Andrzej Łachwa, UJ, 2013 andrzej.lachwa@uj.edu.pl 2/15
Indukcja matematyczna Poprawność indukcji matematycznej wynika z dobrego uporządkowania liczb naturalnych, czyli z następującej Zasady Minimum: Dowolny niepusty podzbiór S zbioru liczb naturalnych ma w sobie liczbę najmniejszą. Pierwszy, znany dowód używający indukcji (Maurolio, 1575) pokazał, że suma początkowych n liczb nieparzystych wynosi n 2, tzn.: Aby nie było wątpliwości, jak wygląda wzór dla n=0 lepiej go przedstawić w postaci: 1 + 3 + 5 + = n 2 n składników
Dla wybranej wartości n łatwo sprawdzić, że wzór jest prawdziwy, ale jak pokazać, że jest to prawda dla wszystkich liczb naturalnych? Z pomocą może nam tu przyjść Zasada Minimum. Mianowicie, gdyby rozważana równość nie zachodziła dla wszystkich liczb naturalnych, to zbiór byłby niepusty, i zgodnie z Zasadą Minimum miałby liczbę najmniejszą. Oznaczmy ją przez s. Łatwo sprawdzić, że s>5. Skoro s jest najmniejszym kontrprzykładem, to s 1 spełnia równość Maurolio, więc: Dodając teraz do obu stron równości kolejną liczbę nieparzystą dostajemy co oczywiście oznacza, że. Tym samym s nie może być najmniejszą liczbą w zbiorze kontrprzykładów, a więc w ogóle taki kontrprzykład istnieć nie może, i wobec tego wszystkie liczby naturalne spełniają równość Maurolio.
Zasada Indukcji Matematycznej Jeśli jest jakimś zbiorem liczb naturalnych, w którym jest, tzn., oraz wraz z każdą liczbą naturalną zawiera również kolejną liczbę, tzn., to wtedy zbiór zawiera wszystkie liczby naturalne, tzn.. Pierwszy warunek nazywamy bazą indukcji. W drugim warunku najpierw dokonujemy założenia indukcyjnego (o tym, że ), a następnie wykonujemy krok indukcyjny dowodząc, że.
Zadanie Dla dowolnej liczby naturalnej n 0 zachodzi:. Wzór wygląda na prawdziwy, bo np. dla mamy oraz, albo dla mamy oraz. No to spróbujmy udowodnić, że tak jest dla wszystkich liczb naturalnych. Niech Mamy wtedy 0 Z bo, oraz
gdy k Z, tzn. to co oznacza, że k+1 Z. A stąd już możemy wnosić, że.
Zadanie Niech Jeśli pokażemy, że, to dostaniemy ważny wzór na sumę kolejnych kwadratów. Oczywiście. Nadto, gdy, to aby stwierdzić czy jest w rozważamy sumę:
co świadczy o tym, że.
Ilustracją indukcji matematycznej jest efekt domina. Załóżmy, że ułożyliśmy bardzo dużo kostek domina, jedna za drugą. Upewniliśmy się też, że jeśli przewróci się dowolna z nich (założenie indukcyjne) to przewróci się też następna (krok indukcyjny). Wtedy, jeśli ktoś nam powie, że przewrócił czwartą kostkę (baza indukcji) to wiemy, iż wszystkie następne (poza być może pierwszymi trzema) też się przewróciły. W indukcji matematycznej liczby naturalne są niejako kostkami domina ułożonymi dostatecznie blisko siebie.
Przykład Sprawdźmy, czy funkcja rośnie wolniej niż? Dla początkowych wartości mamy Aby się przekonać, że w istocie dla przeprowadźmy dowód indukcyjny. Najpierw pokażmy, że (dla dowolnego ) oczywiście oraz Teraz zauważmy, że oraz, że.
Przykład (nierówność Bernoulliego) Udowodnimy, że dla dowolnej liczby rzeczywistej oraz dowolnego zachodzi baza:, z założenia indukcyjnego, poprzez wymnożenie stronami przez nieujemną liczbę rzeczywistą, dostajemy
Przykład Pokażemy, że o ile tylko, to liczba postaci ma na końcu w zapisie dziesiętnym cyfrę 6. Oznacza to, że dla pewnej liczby naturalnej x. Dla mamy, Nadto, gdy, to
Przykład (n ta liczba harmoniczna) i przyjmuje się, że. Nazwa liczby harmonicznych wzięła się stąd, że możliwe do uzyskania na strunie długości fali stojącej są proporcjonalne kolejno do. Oto wartości kilku pierwszych liczb harmonicznych: Szereg harmoniczny jest rozbieżny do nieskończoności (dowód tego faktu pochodzi ze Średniowiecza) i opiera się na zastąpieniu kolejnych sum częściowych (liczących 2, 4, 8 składników) ułamkami 1/2. Ponieważ suma liczb w każdej kolejnej sumie częściowej wynosi 1/2, ciąg sum częściowych szeregu nie ma granicy skończonej.
Liczby harmoniczne osiągają dowolnie duże wartości, choć rosną dość wolno. Dla mamy mianowicie: Powyższe oszacowania wynikają natychmiastowo z nierówności: które udowodnimy indukcyjnie ze względu na n: dla n=0 mamy, zakładając teraz indukcyjnie, że, mamy oraz
Często wygodniej jest zamiast Indukcji Matematycznej stosować z pozoru mocniejszą Zasadę Indukcji Zupełnej. Tym razem, po to, by wywnioskować, iż k będziemy mogli skorzystać nie tylko z faktu, że k 1, ale ze znacznie mocniejszego założenia, że wszystkie liczby mniejsze niż k, tzn. 0,... k 1, są w Z. Jeśli jest jakimś zbiorem liczb naturalnych, który wraz z każdym początkowym fragmentem zbioru N postaci zawiera również kolejną liczbę k, tzn. jeśli to to wtedy Z zawiera wszystkie liczby naturalne, tzn..
Zasada Indukcji Zupełnej (ZIZ) pozwala skorzystać w dowodzie kroku indukcyjnego( ) ze znacznie szerszego założenia indukcyjnego, że dla wszystkich (a nie tylko dla jak w indukcji matematycznej). Zwróćmy uwagę, że w Zasadzie Indukcji Zupełnej nie ma wyróżnionego kroku bazowego; jest on ukryty w warunku dla : poprzednik implikacji jest wtedy trywialnie spełniony. Zazwyczaj w dowodach przez indukcję zupełną dowód tego brzegowego warunku (bazowego) jest odrębny.
Przykład Mamy prostokątną czekoladę złożoną z (a, b >0) kwadratowych kawałków. Przez wykonanie cięcia (ułamanie czekolady) rozumiemy rozcięcie jej jakiejkolwiek spójnej części wzdłuż którejś z linii pomiędzy kawałkami, tak by dostać dwa znów prostokątne kawałki. Ile razy trzeba ułamać czekoladę aby rozdzielić jej wszystkie kwadraciki? Stosując ZIZ zupełną względem liczby n (kwadracików w czekoladzie), że niezależnie od kolejności cięć potrzeba i wystarcza dokładnie n 1 cięć. Jeśli czekolada ma tylko 1 kawałek, to nie trzeba niczego dzielić, więc 0 cięć wystarcza, Gdy czekolada ma k kawałków, to pierwsze jej cięcie podzieli ją na dwa prostokąty o odpowiednio k0 i k1 kawałkach, przy czym i. Korzystając teraz z założenia indukcyjnego wiemy, że aby połamać te mniejsze kawałki potrzeba i wystarcza odpowiednio i cięć. W sumie wykonaliśmy więc cięć, co było do udowodnienia.
Przykład Proponujemy teraz przeanalizować przykład błędnego rozumowania indukcyjnego. Ćwiczenie to zaproponował George Polya, wybitny węgierski matematyk. Udowodnimy zatem, że wszystkie konie są jednej maści! Posłużymy się indukcją względem liczby koni. Dowolny zbiór złożony z jednego konia jest zbiorem koni o jednej maści. Rozpatrzmy dowolny k+1 elementowy zbiór koni. Wybierzmy dowolnego konia z tego zbioru i usuńmy go na chwilę. Na mocy założenia indukcyjnego k elementowy zbiór pozostałych koni jest zbiorem koni o tej samej maści. Dodajmy z powrotem usuniętego konia i usuńmy dowolnego innego. Znów mamy k elementowy zbiór koni, a więc są to konie tej samej maści. Ponadto usunięty koń był tej samej maści co większość koni w obecnym zbiorze. To oznacza, że wszystkie rozpatrywane k+1 konie są jednej maści.
Zasada Maksimum Dowolny niepusty i ograniczony od góry podzbiór zbioru liczb naturalnych ma w sobie liczbę największą. Następujące zasady są równoważne: Zasada Minimum (ZMin), Zasada Indukcji Zupełnej (ZIZ), Zasada Indukcji Matematycznej (ZIM), Zasada Maksimum(ZMax). Pokażemy najpierw, że ZMin implikuje ZIZ. Dla dowodu niewprost załóżmy, że istnieje pewien właściwy podzbiór Z zbioru N taki, że, jeśli tylko Z zawiera wszystkie liczby naturalne, ale wbrew Zasadzie Indukcji Zupełnej. Wtedy oczywiście zbiór jest niepusty i na podstawie ZMin ma element najmniejszy,
powiedzmy. Z minimalności wiemy, że żadna z liczb nie może być w zatem wszystkie one są w. Wtedy jednak, nasze założenie o zbiorze gwarantuje, że również, wbrew przypuszczeniu, że. Teraz z ZIZ wyprowadzimy ZIM. Niech więc jakiś podzbiór spełnia,. Aby dowieść, że ilekroć, wystarczy pokazać, że zbiór jest równy. To z kolei uzyskamy, pokazując, że spełnia założenia ZIZ. Istotnie, niech k będzie dowolną liczbą naturalną, taką że zawiera wszystkie liczby naturalne. Chcemy pokazać, że wtedy. Z samej definicji zbioru jest to oczywiste ilekroć. Z założenia o zbiorze jest to również oczywiste dla. Gdy natomiast to. Ponadto, k jako liczba mniejsza od k, należy do (bo zawiera on wszystkie liczby naturalne ).
Ale, więc. Teraz wystarczy zastosować drugie założenie o zbiorze, by wnosić, że. Kolejnym krokiem będzie wyprowadzenie ZMax z ZIM. Niech więc będzie zbiorem niepustym, ale ograniczonym od góry. Używając indukcji z uwagi na wielkość liczby ograniczającej od góry zbiór, pokażemy, że ma element największy. Jeśli, to ponieważ, wiemy, że. Wobec tego 0 jest elementem największym w. Pracujemy przy założeniu indukcyjnym, mówiącym że każdy niepusty podzbiór zbioru ograniczony przez ma element największy. Chcemy dowieść, że jeśli jest ograniczony przez, to ma element największy. Jeśli, to jest elementem największym w, bo ogranicza. Jeśli zaś to jest także ograniczony przez, a więc na mocy założenia indukcyjnego ma element największy.
Na koniec pokażmy, że ZMax implikuje ZMin. Rozważmy zatem dowolny, niepusty. Jeśli to 0 jest elementem najmniejszym w. Załóżmy zatem, że. Wtedy niech dla dowolnego Ponieważ to jest niepusty. Ponieważ jest niepusty to jest ograniczony. Zatem z ZMax zbiór ma element największy, powiedzmy. Pokażemy, że należy do i jest tam najmniejszy. Gdyby wtedy należałoby do, a to stoi w sprzeczności z maksymalnością w. Gdyby zaś nie było najmniejsze w, to dla jakiegoś. Wtedy jednak nie mogłoby być w. Sprzeczność.
Kilka zadań do rozwiązania w domu! Wykaż indukcyjnie: 10 (n 5 n) 12 (10 n 4) dla n>1 (2n)! (2n) n dla n>0 k 3 = ((n/2)(n+1)) 2 k=0..n dla n 0 Udowodnij: (1 + 1 / n ) n n+1 dla n>0 Oblicz: ( 1) i, (t-3) i=1..100 t=1..73
Udowodnij, że 37 100 37 20 jest wielokrotnością 10 37 500 1 jest wielokrotnością 10 Udowodnij, że liczba 11 n 4 n jest podzielna przez 7 dla wszystkich n>0 Udowodnij, że liczba 8 n+2 +9 2n+1 jest podzielna przez 73 dla wszystkich liczb naturalnych. Dla jakich liczb zachodzi wzór 4n n 2 7? Weźmy zdanie p(n) postaci n 2 +5n+1 jest liczbą parzystą. Udowodnij, że dla każdego naturalnego k>0 z p(k) wynika p(k+1). Dla jakich liczb prawdziwe jest p(k)?
Liczba π Odkryta przez Archimedesa (225 p.n.e.) W 1768 Johann Lambert udowodnił, że jest niewymierna. W 1882 Ferdinand von Lindemann wykazał, że jest przestępna, tzn. nie jest pierwiastkiem żadnego równania algebraicznego, i tym samym rozwiązał problem kwadratury koła. Znane przybliżenia: 22 7 = 3,1428... 10 = 3,1622... (π 2 =9,8696...) 9801 4412 2 = 3,14159273...
Znane szeregi: π 4 = 1 1 3 + 1 5 1 7 + 1 9 1 11 + π 2 6 = 1+ 1 2 2+ 1 3 2+ 1 4 2 + 1 5 2 + Obliczenia: 1853 W.Shanks ogłosił π z dokładnością do 607 miejsc (527) 1949 ENIAC z dokładnością do 2037 miejsc (70 godzin obliczeń) 2002 znane 1,2 bln cyfr. [jeśli poprzedni wynik da się zapisać ręcznie na 14 metrach, to ostatni będzie 62 razy okrążał Ziemię]
Liczba e Wkładamy do banku 1 zł z odsetkami 100% rocznie. Po roku mamy 2 zł. Jeśli zmniejszymy odsetki do 50% ale będziemy je naliczać co pół roku, to otrzymamy 2,25 zł. Jeśli do 25% i naliczymy je kwartalnie, to 2,4141... Po doprowadzeniu tego rozumowania do granicy otrzymamy liczbę e, czyli około 2,72 zł. Jest to granica ciągu (1+ 1 n ) n e = 2,7 1828 1828 4590 4523
e = 87 32 = 2,71875 e = 878 323 = 2,71826 e = 2,(Andrew Jackson)(Andrew Jackson) 7 prezydent wybrany w 1828 Znane szeregi: e = 1+ 1 1 + 1 2 1 + 1 3 2 1 + 1 4 3 2 1 + e = 1+ 1 1! + 1 2! + 1 3! + 1 4! + 1 5! + Niewymierność Leonard Euler 1737 Przestępność Charles Hermie 1873 (jego metodę dowodu wykorzystał 10 lat później Lindemann dla liczby π)
Ciekawe związki: stała eπ nazywa się liczbą Gelfonda i jest przestępna o liczbie π e nie wiadomo, czy jest przestępna π e < e π (22,4591... i 23,1406...) e iπ +1 = 0 (równanie Eulera) n! ( n n 2πn e ) (wzór Stirlinga)
Liczby kwadratowe i trójkątne Liczby kwadratowe Pitagorejczyków to: Kolejne liczby otrzymuje się przez dodanie kropek na górze i po prawej: czyli 5 2 = 4 2 +4+5.
Liczby trójkątne to 1, 3, 6, 10, 15, 21, 18, 36 Kolejna taka liczba powstaje przez dodanie kropek pod najniższym rzędem. Zatem piąta liczba trójkątna to suma czwartej i liczby 5: 15=10+5 Dwie sąsiednie liczby trójkątne dają liczbę kwadratową:
666 liczba numerologów (liczba bestii) Jest suma kwadratów pierwszych siedmiu liczb pierwszych: 2 2 +3 2 +5 2 +7 2 +11 2 +13 2 +17 2. Jest sumą sześcianów: 1 3 +2 3 +3 3 +4 3 +5 3 +6 3 +5 3 +4 3 +3 3 +2 3 +1 3 a jej środkowy składnik, to 6 6 6. Zachęcam to przeczytania książeczki: Tony Crilly: 50 teorii matematyki które powinieneś znać. WN PWN. Warszawa 2009