euro info Program LIFE dla małych i średnich przedsiębiorstw Wschód ISSN 1505-781X przedsiębiorstwa na rynkach Afryki Południowej

listopad (157) 2014 ISSN 1505-781X euro ifo dla małych i średich przedsiębiorstw www.ee.org.pl Marketig Małe i średie iteretowy przedsiębiorstwa a rykach Afryki Połudiowej Program LIFE Iowacyje startupy Perspektywy polskiego Pozasądowe eksportu rozstrzygaie a sporów Wschód

Zachodiopomorskie Stowarzyszeie Rozwoju Gospodarczego Szczecińskie Cetrum Przedsiębiorczości ul. Kolumba 86 70-035 Szczeci tel. 91 433 02 20 www.zsrg.szczeci.pl Stowarzyszeie Cetrum Trasferu Techologii CTT ul. Gruwaldzka 529 80-320 Gdańsk tel. 58 552 14 98 www.cttifo.pl Uiwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztyie, Cetrum Iowacji i Trasferu Techologii ul. Prawocheńskiego 4 10-719 Olszty tel. 89 523 39 00 www.uwm.edu.pl/ee Regioale Cetrum Iowacji Stowarzyszeie Warmińsko-Mazurska Agecja Podlaska Fudacja i Trasferu Techologii, Zachodiopomorski Uiwersytet Techologiczy ul. Jaosika 8 71-424 Szczeci tel. 91 449 43 54 www.iowacje.zut.edu.pl Wola Przedsiębiorczość al. Niepodległości 797b 81-810 Sopot tel. 58 785 39 56-58 www.ee.sopot.pl Rozwoju Regioalego SA w Olsztyie plac ge. Józefa Bema 3 pok. 8 10-516 Olszty tel. 89 521 12 50 www.wmarr.olszty.pl Rozwoju Regioalego ul. Starobojarska 15 15-073 Białystok tel. 85 740 86 83 www.pfrr.pl Toruńska Agecja Rozwoju Regioalego SA ul. Włocławska 167 87-100 Toruń tel. 56 657 14 51 do 53 www.ee.tarr.org.pl Cetrum Przedsiębiorczości i Trasferu Techologii Uiwersytetu Zieloogórskiego ul. Syrkiewicza 6 66-002 Nowy Kisieli tel. 48 504 070 243 www.cptt.uz.zgora.pl Wrocławskie Cetrum Trasferu Techologii Politechika Wrocławska ul. Smoluchowskiego 48 50-372 Wrocław tel. 71 320 33 18 www.wctt.pl Dolośląska Agecja Rozwoju Regioalego SA ul. Szczawieńska 2 58-310 Szczawo-Zdrój tel. 74 64 80 400 www.darr.pl Stowarzyszeie Promocja Przedsiębiorczości w Opolu ul. Damrota 4 45-064 Opole tel. 77 456 56 00 www.spp.opole.pl Górośląska Agecja Promocji Przedsiębiorczości SA ul. Astrów 10 40-045 Katowice tel. 32 730 48 90 www.gapp.pl Górośląska Agecja Rozwoju Regioalego SA ul. Powstańców 17 40-039 Katowice tel. 32 72 85 800 www.garr.pl Eterprise Europe Network Agecja Rozwoju Regioalego SA w Koiie ul. Zakładowa 4 62-510 Koi tel. 63 245 30 95 www.arrkoi.org.pl Fudacja Uiwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozański Park Naukowo-Techologiczy Biuro Eterprise Europe Network w Pozaiu ul. Rubież 46 61-612 Pozań tel. 61 827 97 46 www.ppt.poza.pl Fudacja Kaliski Ikubator Przedsiębiorczości ul. Częstochowska 25 62-800 Kalisz tel. 62 765 60 58 www.kip.kalisz.pl Politechika Krakowska Cetrum Trasferu Techologii ul. Warszawska 24 31-155 Kraków tel. 12 628 25 27, 628 25 42 www.trasfer.edu.pl Izba Przemysłowo-Hadlowa w Krakowie ul. Floriańska 3 31-019 Kraków tel. 12 428 92 50 www.euroifo.krakow.pl Fudacja Rozwoju Przedsiębiorczości ul. Piotrkowska 86 90-103 Łódź tel. 42 630 36 67 www.frp.lodz.pl Staropolska Izba Przemysłowo-Hadlowa ul. Siekiewicza 53 25-002 Kielce tel. 41 368 02 78 www.siph.com.pl Świętokrzyskie Cetrum Iowacji i Trasferu Techologii al. Solidarości 34 25-323 Kielce tel. 41 343 29 10 www.it.kielce.pl Polska Agecja Rozwoju Przedsiębiorczości ul. Pańska 81/83 00-834 Warszawa tel. 22 432 71 02 www.ee.org.pl Istytut Mechaizacji Budowictwa i Górictwa Skalego ul. Racjoalizacji 6/8 02-673 Warszawa tel. 22 847 53 68 www.ee-cetralpolad.eu Uiwersytet Warszawski, Uiwersytecki Ośrodek Trasferu Techologii ul. Żwirki i Wigury 93 02-089 Warszawa tel. 22 554 07 25 www.uott.uw.edu.pl Lubelska Fudacja Rozwoju ul. Ryek 7 20-111 Lubli tel. 81 528 53 00 www.lfr.lubli.pl Politechika Lubelska Lubelskie Cetrum Trasferu Techologii ul. Nadbystrzycka 36 pok. 730 20-618 Lubli tel. 81 538 42 70 www.ee.pollub.pl Wyższa Szkoła Iformatyki i Zarządzaia ul. Sucharskiego 2 35-225 Rzeszów tel. 17 860 57 52 www.ee.wsiz.rzeszow.pl Rzeszowska Agecja Rozwoju Regioalego S.A. ul. Szopea 51 35-959 Rzeszów tel. 17 85 20 600 www.rarr.rzeszow.pl Stowarzyszeie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Loticzego Dolia Loticza ul. Szopea 51 35-959 Rzeszów tel. 17 850 19 37 www.dolialoticza.pl

Spis treści 4 Iowacyje zamówieia publicze w praktyce Dialog techiczy Od redakcji Drodzy Czytelicy, od początku kryzysu gospodarczego w 2008 r. sektor bakowy jest iezwykle ostroży przy podejmowaiu decyzji o iwestowaiu w iowacyje przedsiębiorstwa we wczesej fazie rozwoju startupy. Na ogół bowiem te rodzaj aktywości gospodarczej wiąże się z dużym ryzykiem rykowym i możliwością utraty poiesioych akładów. W tej sytuacji coraz większego zaczeia abierają podmioty oferujące istrumety fiasowaia projektów iowacyjych firm. Takimi podmiotami są p. fudusze veture capital. Ich iwestycje przybierają specyficzą formę. Polega oa a zasileiu kapitałowym rozwijającej się spółki poprzez objęcie jej akcji lub udziałów. Ozacza to, że kapitał ie jest wprowadzay do firmy w formie kredytu, ale w formie właścicielskiej. Iwestor oferujący fiasowaie typu veture capital staje się zatem współwłaścicielem przedsiębiorstwa, które wsparł fiasowo. Więcej iformacji a te temat zostało zawartych w artykule pt. Iowacyje startupy. Jak pozyskać iwestora. W bieżącym umerze Biuletyu Euro Ifo kotyuujemy tematykę owych ryków. Tym razem zachęcamy przedsiębiorców do zapozaia się z możliwościami, które oferuje Republika Połudiowej Afryki i ie państwa z tej części kotyetu ( Małe i średie przedsiębiorstwa a rykach Afryki Połudiowej). Przedsiębiorcom zaiteresowaym zalezieiem zagraiczych parterów prezetujemy owe oferty współpracy międzyarodowej. Z wyrazami szacuku, Zespół Redakcyjy Biuletyu Euro Ifo Komisja Europejska lub osoby występujące w jej imieiu ie są odpowiedziale za iformacje przedstawioe w Biuletyie Euro Ifo. Poglądy wyrażoe w tym czasopiśmie są poglądami autorów i ie muszą się pokrywać z działaiami Komisji Europejskiej. Redaktor aczely: Paweł Sikorski Zespół: dr Michał Polański, Ewa Forowicz Korekta: Agieszka Maliowska Adres redakcji: Eterprise Europe Network przy PARP ul. Pańska 81/83, 00-834 Warszawa tel.: 22 432 89 86, faks: 22 432 86 20 8 Iowacyje startupy Jak pozyskać iwestora veture capital? 10 Dotacje a iowacje Od pomysłu do komercjalizacji 12 Pozasądowe rozstrzygaie sporów Pakiet regulacyjy ADR 16 Fiasowaie iwestycji w OZE dla braży MSP Nowa perspektywa 2014 2020 20 Ryek pokryć dachowych w Uii Europejskiej Różice i podobieństwa w krajach UE 23 Małe i średie przedsiębiorstwa a rykach Afryki Połudiowej Nowe możliwości 26 Aktualości 28 Oferty współpracy gospodarczej Biulety Euro Ifo, który jest wydaway przez ośrodek Eterprise Europe Network działający przy Polskiej Agecji Rozwoju Przedsiębiorczości, jest fiasoway ze środków Komisji Europejskiej oraz ze środków budżetu państwa przekazywaych przez Miisterstwo Gospodarki. Skład, druk i dystrybucja: Agecja Reklamowo-Wydawicza Arkadiusz Grzegorczyk www.grzeg.com.pl akład: 1400 egz. Redakcja ie zwraca materiałów iezamówioych oraz zastrzega sobie prawo do ich zmiay i redagowaia. Uwagi i kometarze prosimy kierować a adres: biulety_ei@parp.gov.pl Wszystkie teksty zawarte w Biuletyie Euro Ifo mogą być przedrukowae wyłączie po uzyskaiu zgody redakcji. Zaiteresowaych preumeratą prosimy o kotakt z ajbliższym puktem Eterprise Europe Network. Publikacja została wydaa a papierze przyjazym dla środowiska aturalego (wyprodukoway w 100% z makulatury, wybieloy w procesie PCF Processed Chlorie Free). Okładka: Bartosz Bartosiński

Zamówieia publicze Iowacyje zamówieia publicze w praktyce DIALOG TECHNICZNY Elżbieta Cholewa Ostatio a łamach Biuletyu Euro Ifo był podejmoway temat iowacyjych zamówień publiczych i kieruków, które w tej dziedziie wytyczają owe dyrektywy UE. Warto przyjrzeć się praktyczej stroie tego zagadieia. Cechy iowacyjego zamówieia Czym właściwie jest iowacyje zamówieie? Nie chodzi tu o formułowaie defiicji, ale moża z pewością wymieić kilka wyróżiających je cech charakterystyczych. Przedmiot zamówieia osi zamioa iowacyjości, czyli czegoś owego, dotychczas iestosowaego, opracowaego jako uikale dla daego zamówieia. Na etapie ogłoszeia o zamówieiu pojawiają się trudości w sprecyzowaiu przedmiotu zamówieia. Występuje większa otwartość w określaiu przedmiotu zamówieia potecjali wykoawcy, reprezetujący sektor prywaty, uczesticzą w procesie określaia przedmiotu zamówieia (p. w odiesieiu do możliwości techiczych). Kryterium wyboru oferty jest rozwiązaie ajkorzystiejsze ekoomiczie. Występuje większe zaagażowaie ekspertów merytoryczych. Zamawiający poosi większe ryzyko związae z realizacją zamówieia (iepewość sukcesu). Bariery w iowacyjych zamówieiach publiczych Wprowadzaie owości w zakresie zamówień publiczych często apotyka róże bariery zarówo po stroie zamawiających, jak i wykoawców. Dotychczasowe doświadczeia pokazują, że przeszkody te pojawiają się zwłaszcza w obszarze pozaprawym. Oto ajczęściej spotykae bariery: iowacyje zamówieia są droższe iż rozwiązaia typowe, a ich efektywość może być mierzoa jedyie długookresowo (oszczędość wydatków publiczych związaa z zakupem p. owoczesych urządzeń wystąpi dopiero po skalkulowaiu kosztów ich eksploatacji w dłuższym okresie użytkowaia), obawa zamawiającego przed odpowiedzialością za ewetualą porażkę przedsięwzięcia iezweryfikowaego przez jego wcześiejsze stosowaie a ryku, trudości w odejściu przez zamawiającego od awyku opisywaia przedmiotu zamówieia w sposób już zay i stosoway przy zwykłych zamówieiach zamawiający często ie korzystają z możliwości odstąpieia od posługiwaia się ormami techiczymi a rzecz fukcjoalego opisu przedmiotu zamówieia, rzadkie przypadki dopuszczaia składaia ofert wariatowych, których istotą jest zapropoowaie różych sposobów wykoaia zamówieia, a to właśie jest jedym z istrumetów ułatwiających zamawiaie owości, obawy o zarzut ierówego traktowaia; zamawiający często rezygują z umożliwiaia wykoawcom uczesticzeia w defiiowaiu przedmiotu zamówieia i ie orgaizują przetargów w trybach egocjacyjych, trudości w zdefiiowaiu kryteriów ocey oferty, której przedmiotem jest iowacyje rozwiązaie, trudości w odchodzeiu od cey jako jedyego i jedozaczie defiiowaego kryterium wyboru oferty, zbyt wygórowae wymagaia dotyczące doświadczeia, jakim musi wykazać się oferet; wyklucza to możliwość wzięcia udziału wielu firmom, które mają do zaoferowaia ciekawe rozwiązaia, ale są owymi podmiotami a ryku, brak dobrych wzorców umów zapewiających współpracę obu stro po wykoaiu przedmiotu zamówieia; odchodzeie od orgaizacji kokursów, które są doskoałym ikubatorem rozwoju owych pomysłów, problem praw autorskich. Należy bowiem wskazać, że zgodie z zaleceiami Komisji Europejskiej te ostatie powiy pozostać przy twórcach. Takie staowisko wydaje się w pełi uzasadioe, bowiem jedoczese wykorzystaie i odkupieie od twórcy całości praw do pomysłu a iowacyje przedsięwzięcie ajczęściej sprawia, że te wykoawca igdy więcej a jego bazie ie stworzy owego projektu. Takie postępowaie zdecydowaie stawia a pozycji uprzywilejowaej zamawiających, a poadto może wiązać się z zakończeiem działalości przez przedsiębiorstwo, którego główą wartością iejedokrotie są pomysły i tzw. kow-how. Nie bez zaczeia jest rówież fakt, że zakup całości autorskich praw majątkowych, w sytuacji gdy licecje mogą okazać się wystarczające, zacząco podwyższa ceę przedmiotu zamówieia. Dialog techiczy Najczęstszym problemem dla zamawiającego staowi trudość w sprecyzowaiu przedmiotu zamówieia. Coś owego, iezaego wiąże się z brakiem wiedzy a te temat. Narzędziem, które ma pomóc zamawiającym w tym zakresie, jest możliwość przeprowadzeia dialogu techiczego. Począwszy od lutego 2013 r. zamawiający mogą a podstawie przepisów ustawy Prawo zamówień publiczych (PZP) przeprowadzać dyskusję z potecjalymi wykoawcami w zakresie specyfikacji techiczej. Taka możliwość rówież istiała wcześiej, ale dopiero ostatie owelizacje regulują i porządkują tę kwestię (art. 31a, 31b, 31c PZP). 4 Biulety euro ifo (10)

Zamówieia publicze Pojawiają się już pierwsze wioski z doświadczeń zastosowaia dialogu techiczego. Zdecydowała się a to spółka Eerga Operator S.A. Celem dialogu miało być pozyskaie iformacji iezbędych do przygotowaia opisu przedmiotu zamówieia (OPZ), specyfikacji istotych waruków zamówieia (SIWZ) oraz waruków umowy w postępowaiu, którego przedmiotem była dostawa ifrastruktury liczikowej. Dialog techiczy uruchomioo a podstawie zaproszeia w formie ogłoszeia dla potecjalych zaiteresowaych, które umieszczoo a stroie iteretowej spółki. Określoo w im reguły i zasady dialogu. Decyzję, kto ostateczie zostaie zaproszoy, podejmował zamawiający a podstawie weryfikacji spełiaia określoych wymagań. Na podstawie przeprowadzoego dialogu moża było określić kluczowe elemety decydujące o jego przydatości dla zamawiającego. Jeśli dialog ma być rzeczywiście przydaty dla zamawiającego, jest istote, żeby wzięło w im udział jak ajwięcej liczących się a ryku graczy Jeśli dialog ma być rzeczywiście przydaty dla zamawiającego, jest istote, żeby wzięło w im udział jak ajwięcej liczących się a ryku graczy. Należy też zadbać, żeby waruki uczestictwa ie preferowały określoego rozwiązaia lub techologii. Poadto opracowując zasady dialogu, warto opcjoalie przewidzieć róże możliwości kotaktu z jego uczestikami: wymiaę korespodecji, możliwość zadawaia pytań, spotkaia z zaiteresowaymi, zebraie zaproszoych uczestików. Taka elastyczość jest dogoda dla zamawiającego, pozwala a dostosowaie formy kotaktu do daej potrzeby zamawiającego oraz elastycze reagowaie a zmieiającą się sytuację w trakcie dialogu. Poadto, gdy ma o być kieroway do parterów zagraiczych, warto zamieścić ogłoszeie oraz związae z im dokumety od razu w języku agielskim lub iym języku obcym. Przed dużym wyzwaiem i skomplikowaym przedsięwzięciem budowy szpitala w formule parterstwa publiczo-prywatego (PPP) staęła spółka Szpitale Wielkopolski. Wymagało to zebraia kompleksowej wiedzy z różych dziedzi. Przed przystąpieiem do dialogu spółka przygotowała dokumety, aalizy i opracowaia, które potecjali parterzy prywati otrzymali a pierwszym ogólym spotkaiu. Chodziło o to, żeby mogli się przygotować merytoryczie do kolejych spotkań idywidualych. Sporządzoo rówież bloki tematycze z pytaiami, według których miały być prowadzoe rozmowy. Przygotowao także regulami dialogu oraz ogłoszeie publicze o im. Opracowując zasady dialogu, warto opcjoalie przewidzieć róże możliwości kotaktu z jego uczestikami Dialog techiczy odbywał się w okresie od listopada 2012 r. do marca 2013 r. Wzięło w im udział siedem firm. Przeprowadzeie dialogu techiczego umożliwiło zbadaie zaiteresowaia ryku iwestycją oraz pomogło w pozaiu potecjalych parterów prywatych poprzez bezpośredie rozmowy idywiduale. Ułatwiło to kotakt a późiejszych etapach realizacji iwestycji, a także umożliwiło idetyfikację i doprecyzowaie oczekiwań oraz przygotowaie rekomedacji parterów prywatych m.i. w zakresie modelu realizacji iwestycji, okresu trwaia umowy PPP, czasu realizacji iwestycji, podziału zadań i ryzyk, stosuku wkładu własego podmiotu publiczego do wkładu partera prywatego czy szacukowej wartości iwestycji. Pomysły i uwagi, które zebrao podczas dialogu, pozwoliły a optymalizację ścieżki realizacji iwestycji oraz uikięcie wielu błędów. Na przeprowadzeie dialogu techiczego zdecydowała się rówież Komeda Wojewódzka Policji w Katowicach. Przedmiot zamówieia (wdrożeie systemu zarządzaia zasobami IT wraz ze sprzętową ifrastrukturą serwerową, systemem archiwizacji i backupu) był a tyle skomplikoway, że zdecydowao się a procedurę dialogu techiczego. W tym przypadku zamawiający zrezygował z tworzeia jego regulamiu i zamiast tego powstało rozbudowae ogłoszeie o dialogu techiczym zawierające oprócz określeia Fot. Bartosz Bartosiński Biulety euro ifo (10) 5

Zamówieia publicze jego celu i zakresu iezbęde dla wykoawców iformacje o sposobie przeprowadzeia dialogu. W tym przypadku okazało się, że określeie zasad przeprowadzeia dialogu jest iezwykle istote z uwagi a zikomą liczbę regulujących przepisów. Ograiczeie się zamawiającego wyłączie do zamieszczeia krótkiego ogłoszeia komplikuje samą procedurę, bowiem w trakcie prowadzeia dialogu zamawiający może zaleźć się w obliczu takich sytuacji, które moża przewidzieć a etapie formułowaia ogłoszeia, a co do których określeie sposobu postępowaia zamawiającego skraca i ułatwia w czasie przeprowadzeie procedury. Poadto pozostawieie pełej dowolości postaowień i działaia zamawiającego, bez uregulowaia ich w formie zasad regulamiowych, może skutkować zarzutem braku zachowaia uczciwej kokurecji oraz rówego traktowaia wykoawców. Określeie zasad przeprowadzeia dialogu jest iezwykle istote z uwagi a zikomą liczbę regulujących przepisów I w tym przypadku także Komeda Wojewódzka Policji w Katowicach jako zamawiający podkreśla przydatość dialogu techiczego. Dzięki jego przeprowadzeiu uzyskao iformacje, których zdobycie w iy sposób ie byłoby możliwe bez pooszeia dodatkowych kosztów. Te ostatie iewątpliwie pojawiłyby się w przypadku zleceia wykoaia opisu przedmiotu zamówieia zewętrzemu podmiotowi. Przykład działań komedy pokazał, jak waże jest określeie w regulamiie lub ogłoszeiu o dialogu liczby podmiotów zaproszoych do rozmów. Jest to bardzo istote w przypadku przedmiotu zamówieia, o które ubiega się duża liczba wykoawców i prowadzeie dialogu techiczego z udziałem wszystkich chętych może okazać się zbyt czasochłoe. czeia, które powii spełiać wykoawcy zaproszei do uczestictwa w dialogu. Jest to bardzo waże w przypadku specjalistyczego i skomplikowaego przedmiotu zamówieia. Brak postawieia takiego waruku może skutkować udziałem w dialogu techiczym wykoawców, którzy w realizacji daego przedmiotu zamówieia ie mają żadego doświadczeia. Iformacje uzyskae w te sposób przez zamawiającego mogą mieć wątpliwą wartość. Czyikiem, który trzeba uwzględić, jest określeie ram czasowych dla plaowaego dialogu Kolejym czyikiem, który trzeba uwzględić, jest określeie ram czasowych dla plaowaego dialogu. W ogłoszeiu warto zawrzeć iformację precyzującą termi, w którym zamawiający zamierza zakończyć dialog, pozyskując wiedzę pozwalającą a właściwe przygotowaie opisu przedmiotu zamówieia. Moża rówież dodać zapis o ewetualym przedłużeiu dialogu w przypadku istotych przeszkód lub zbyt małej wiedzy pozyskaej przez zamawiającego. Waże jest rówież to, żeby zwrócić uwagę a określeie wstępych założeń dla plaowaego przedmiotu zamówieia i udostępieie ich wraz z ogłoszeiem o dialogu. Ułatwi to jego przeprowadzeie i pozwoli a pomiięcie etapu defiiowaia potrzeb zamawiającego. W te sposób już a pierwszym spotkaiu w ramach dialogu stroy będą mogły skupić się a zagadieiach szczegółowych, składających się a określeie przedmiotu zamówieia. Istote jest rówież zagwaratowaie jawości przekazywaych przez wykoawców w trakcie dialogu techiczego iformacji, a w przypadku tajemicy hadlowej odpowiedie jej zazaczeie. Stosowy zapis w regulamiie dialogu pozwoli zamawiającemu uikąć arażeia się a zarzut aruszeia tajemicy hadlowej. Z praktyczego puktu widzeia istoty jest rówież wymóg wyrażeia zgody a wykorzystaie przekazywaych zamawia- Należy także pamiętać o określeiu miimalych waruków w zakresie doświadjącemu iformacji oraz opracowań staowiących przedmiot praw autorskich a potrzeby przeprowadzeia postępowaia udzieleia zamówieia. Odpowiedie regulacje w tym zakresie zabezpieczą zamawiającego przed zarzutami aruszeia praw autorskich oraz pozwolą a wykorzystaie otrzymaych w dialogu materiałów do dokoaia opisu przedmiotu zamówieia. Jak pokazują powyższe przykłady, przeprowadzeie dialogu techiczego staowi waże arzędzie dla zamawiających, które w efektywy sposób, oszczędzając czas i środki fiasowe, może zaopatrzyć zamawiającego w iezbędą wiedzę w przedmiocie zamówieia, gwaratując przy tym uikięcie wielu błędów i podosząc prawdopodobieństwo sukcesu w realizacji zamówieia. Zróżicowae kryteria wyboru ajkorzystiejszej oferty Koleją charakterystyczą cechą iowacyjego zamówieia publiczego są zróżicowae kryteria wyboru ajkorzystiejszej oferty. W większości postępowań w Polsce to cea staowi jedye kryterium wyboru oferty. Artykuł 67 Dyrektywy Parlametu Europejskiego i Rady 2014/24/UE z dia 26 lutego 2014 r. w sprawie zamówień publiczych, uchylający dyrektywę 2004/18/WE określa: Charakterystyczą cechą iowacyjego zamówieia publiczego są zróżicowae kryteria wyboru ajkorzystiejszej oferty Kryteria takie mogą p. obejmować: a) jakość, w tym wartość techiczą, właściwości estetycze i fukcjoale, dostępość, projektowaie dla wszystkich użytkowików, cechy społecze, środowiskowe i iowacyje, hadel i jego waruki; b) orgaizację, kwalifikacje i doświadczeie persoelu wyzaczoego do realizacji daego zamówieia, w przypadku gdy właściwości wyzaczoego persoelu mogą mieć zaczący wpływ a poziom wykoaia zamówieia; lub 6 Biulety euro ifo (10)

Zamówieia publicze c) serwis posprzedaży oraz pomoc techiczą, waruki dostawy, takie jak termi dostawy, sposób dostawy oraz czas dostawy lub okres realizacji. Składik kosztowy może rówież mieć postać stałej cey lub kosztu stałego, a podstawie których wykoawcy kokurują wyłączie w oparciu o kryteria jakościowe. Dobrym przykładem zastosowaia wyżej przytoczoych przepisów jest postępowaie prowadzoe w Holadii, dotyczące stworzeia certyfikatów PKC (z ag. Public Key Certificates) umożliwiających zawarcie drogą elektroiczą wszelkich potwierdzaych podpisem elektroiczym trasakcji między obywatelami a sektorem publiczym oraz między podmiotami z sektora publiczego. Zastosowaa techologia ie była owością; iowacyje było wykorzystaie jej a tak szeroką skalę. Każdy z pracowików admiistracji oraz każdy obywatel został zidetyfikoway a potrzeby systemu tak, aby mógł korzystać ze stworzoej ifrastruktury za pomocą certyfikatu. Podstawą wyboru wykoawcy dla realizacji PKC były kryteria podzieloe w trzech grupach: 1) spełiaie wymagań techiczych (doświadczeie, szczegółowy pla realizacji techiczych i operacyjych wymagań projektu), 2) kwestie fiasowe (oceie podlegały dwa iezależe czyiki: koszty wstępej prowizji oraz wsparcia techiczego, koszty zmiee zależe od liczby wydaych certyfikatów), 3) spełieie wymogów określoych w projekcie umowy (tj. w jaki sposób wykoawca wypełi postaowieia umowy, w szczególości dotyczące odpowiedzialości oraz zabezpieczeń). Jak widać, zamawiający ma arzędzia prawe do tego, aby podejść do zamówień publiczych w sposób strategiczy, oceiając koszty realizacji i użytkowaia przedmiotu zamówieia w całym okresie jego wykorzystywaia. W przypadku dyspoowaia publiczymi pieiędzmi jest to istoty aspekt dla społeczeństwa. Miimalizacja ryzyka Realizacja zamówieia iowacyjego, jako czegoś owego i iezaego, wiąże się ieodłączie z większym ryzykiem. Zamawiający ie ma pewości, czy zaj- dą się wykoawcy zdoli do wykoaia zamówieia. Dialog techiczy może ie przyieść oczekiwaych rezultatów. Przedsięwzięciu zawsze będą towarzyszyły też wątpliwości, czy zrealizoway przedmiot zamówieia spełi oczekiwaia i czy jego użytkowaie rzeczywiście okaże się tak ekoomicze, jak zakładao. To tylko iektóre z ryzyk, a które jest arażoy zamawiający decydujący się a iowacyje zamówieie publicze. Dlatego zarządzaie ryzykiem w procesie udzielaia takiego zamówieia jest iezwykle istote. W celu jego ograiczeia stosuje się a przykład przeprowadzaie programów pilotażowych, moitorowaie prac wykoawcy i stosowaie wyrywkowych kotroli, jak rówież stosowaie surowych kar umowych a wypadek ieależytego wykoaia zamówieia. Realizacja zamówieia iowacyjego, jako czegoś owego i iezaego, wiąże się ieodłączie z większym ryzykiem Kolejym rozwiązaiem może być rówież trasfer odpowiedzialości za duże iowacyje przedsięwzięcie. Miało to miejsce w przypadku zamówieia a wdrożeie elektroiczego systemu zarządzaia plikami (ELAK) w Austrii, realizowaego przez rząd austriacki dla wszystkich miisterstw a szczeblu federalym. W tym przypadku ryzyko prowadzeia postępowaia przejęła Federala Agecja Zamówień Publiczych (BBG). Podsumowaie Iowacyje zamówieia publicze otwierają szerokie pole dla pobudzaia iowacji, ale potrzeba jeszcze wiele czasu i doświadczeń, żeby stały się oe powszechą praktyką. Wydaje się jedakże, że jest to przyszłość ryku zamówień. Jeśli z jedej stroy chcemy wykorzystać szerokie możliwości pobudzaia iowacji, które drzemią w bardzo dużym ryku zamówień publiczych, z drugiej zaś efektywiej i bardziej odpowiedzialie wykorzystywać publicze środki, którymi dyspoują jedostki samorządowe i istytucje rządowe, to właśie iowacyje zamówieia są przyszłością ryku zamówień. Iowacyje zamówieia publicze otwierają szerokie pole dla pobudzaia iowacji, ale potrzeba jeszcze wiele czasu i doświadczeń, żeby stały się oe powszechą praktyką Opracowao a podstawie : Iowacje w zamówieiach publiczych, Mika Ewelia, http://www.temi- dium.goldead.pl/artykul/iowacje- _w_zamowieiach_publiczych-204. html#_ft12 Doświadczeia z dialogiem techiczym, http://zamawiajacy.pl/wp-cotet/uploads/do_wiadczeia-z-dialogiem-techiczym-artyku_-przyk_adowy.pdf Praktycze aspekty dialogu techiczego, Moika Kucharczyk http://prawo. rp.pl/artykul/1104562.html?p=3 Iowacyje i przedkomercyje zamówieia publicze, Polska Agecja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2012 Iowacyje zamówieia publicze w Polsce ekspertyza, Polska Agecja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2011 Zamówieia publicze przyjaze iowacjom, Polska Agecja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010 Elżbieta Cholewa ośrodek Eterprise Europe Network przy Świętokrzyskim Cetrum Iowacji i Trasferu Techologii w Kielcach Biulety euro ifo (10) 7

Iowacje Iowacyje startupy jak pozyskać iwestora veture capital? Marta Czyżewska W ostatich latach jesteśmy świadkami rosącego zaiteresowaia tematyką fiasowaia iowacyjych bizesów zajdujących się we wczesych fazach rozwoju. Iicjatorzy owatorskich przedsięwzięć mają przed sobą dosyć szeroki wachlarz możliwości pozyskaia kapitału a ich rozwój. Veture capital i aiołowie bizesu Jeszcze kilka lat temu zaledwie co dziesiąty meedżer wiedział, czym jest istrumet popularie azyway veture capital. Dzisiaj wiedza a temat iwestycji kapitałowych jest zaczie większa. Termi veture capital obejmuje iwestycje kapitałowe dokoywae w przedsięwzięcia a iepubliczym ryku kapitałowym w celu osiągięcia średio- i długotermiowych zysków z przyrostu wartości. Na ryku veture capital występują zarówo iwestorzy istytucjoali (fudusze veture capital), jak też ieformali (osoby fizycze zwae aiołami bizesu, z ag. busiess agels). Termi veture capital obejmuje iwestycje kapitałowe dokoywae w przedsięwzięcia a iepubliczym ryku kapitałowym w celu osiągięcia średioi długotermiowych zysków z przyrostu wartości W 2013 r. w Polsce iwestycje veture capital wyiosły 0,039% Produktu Krajowego Brutto (PKB). W tym zakresie wyprzedziły as w Europie jedyie Wielka Brytaia (0,059%), Norwegia (0,050%), Belgia (0,044%) i Luksemburg (0,042%). W latach 2007 2012 udział iwestycji a tym ryku w Polsce wyosił średioroczie 0,028% PKB, podczas gdy w wyżej wymieioych krajach był przeważie wyższy iż w roku 2013, co potwierdza, że ryek te rośie w Polsce szybciej iż w iych państwach. Prywati iwestorzy istytucjoali veture capital dyspoują zaczącymi kwotami a jedo przedsięwzięcie (powyżej kilku ml EUR) i są skłoi iwestować w przedsiębiorstwa o bardziej ugrutowaej pozycji a ryku. Ich ofertę uzupełiły fudusze współfiasowae ze środków Uii Europejskiej przede wszystkim w ramach Programu Operacyjego Iowacyja Gospodarka Działaia 3.1 Iicjowaie działalości iowacyjej. Przedsiębiorcy poszukujący możliwości pozyskaia kapitału a sfiasowaie swoich iowacyjych przedsięwzięć mogą zaleźć iformację o istytucjach oferujących te rodzaj kapitału a stroie PARP (Program Operacyjy Iowacyja Gospodarka Działaie 3.1. W zakładce lista podpisaych umów zajdują się listy podmiotów, którym PARP powierzyła w zarządzaie kapitał iwestycyjy). W rezultacie ostatiego kokursu ogłoszoego w 2013 r. powstały jeszcze 32 owe fudusze o kapitalizacji rzędu 6 10 ml PLN. Istotym zadaiem tej grupy fuduszy jest preikubacja przedsięwzięć, polegająca a wsparciu doradczo-przygotowawczym zmierzającym do iwestycji kapitałowej. Z tego względu Polska Agecja Rozwoju Przedsiębiorczości azywa te fudusze ikubatorami, gdyż świadczą oe wsparcie doradcze dla startujących z bizesem. Fudusze te realizują iwestycje ieprzekraczające kwoty 200 tys. EUR. W momecie zaiwestowaia kapitału w owo zakładaym podmiocie obejmują w im udziały miejszościowe. Obserwacje ryku z pozycji meedżera zarządzającego fuduszem kapitału zalążkowego IoFud (www.iofud.pl) oraz ioseedfud stworzoego przez Wyższą Szkołę Iformatyki i Zarządzaia z siedzibą w Rzeszowie pozwalają autorce stwierdzić, że poziom iowacyjości pomysłów, które poszukują fiasowaia, ie ależy do bardzo wysokich. Młodzi iicjatorzy startupów potrzebują wsparcia w przygotowaiu i uruchamiaiu swoich przedsięwzięć. Istrumet fiasowaia oferoway obecie w ramach POIG 3.1. jest kluczowym arzędziem stymulowaia iowacyjej przedsiębiorczości apędzającej gospodarki krajów a całym świecie. Młodzi iicjatorzy startupów potrzebują wsparcia w przygotowaiu i uruchamiaiu swoich przedsięwzięć Iteresujący jest mechaizm zapewiający trwałość tego istrumetu poprzez koieczość reiwestowaia kapitału odzyskaego a wyjściach z iwestycji, tj. przez sprzedaż udziałów. Kapitał odzyskay ze sprzedaży ikubatory są zobligowae poowie zaiwestować w koleje iowacyje przedsięwzięcia bizesowe a tej samej zasadzie jak w pierwszej rudzie fiasowaia. Efektywość tego istrumetu moża będzie oceić po kilku latach, kiedy zostaą zrealizowae wyjścia fuduszy z pierwszej rudy iwestycyjej. Pozwoli to stwierdzić, czy kapitał powierzoy przez PARP w zarządzaie różym istytucjom był dobrze zaiwestoway. Ze statystyk ogóloświatowych wyika bowiem, że iwestycje we wczese fazy rozwoju są obarczoe bardzo dużym ryzykiem średio jede startup spośród dziesięciu okazuje się sukcesem, zaś pięć iwestycji kończy się bakructwem. Obok fuduszy seed capital istytucjoalych iwestorów fukcjoują także stowarzyszeia zrzeszające aiołów biz- 8 Biulety euro ifo (10)

Iowacje Poszukiwaie iwestora Rozważając możliwości pozyskaia kapitału od iwestora, ależy przeaalizować kwestie dotyczące opodatkowaia aportów, czyli wkładów iepieiężych woszoych do spółek kapitałowych. Zwłaszcza, jeśli wskutek iwestycji fuduszu, jest tworzoa owa spółka kapitałowa, w której pomysłodawca i fudusz obejmują udziały stosowie do wiesioych wkładów gotówkowych lub/i aportów. Osoba fizycza, która plauje pozyskać kapitał od iwestora a realizację owatorskiego przedsięwzięcia bizesowego, powia rozważyć możliwość uruchomieia bizesu, czyli zamoże osoby fizycze, które rówież iwestują w młode startupy, także wespół z fuduszami kapitału zalążkowego. Populare sieci to m.i.: Polska Sieć Aiołów Bizesu POLBAN, Lewiata Busiess Agels, Gildia Aiołów Bizesu. Kolejym istrumetem fiasowaia ieco bardziej zaawasowaych rykowo bizesów są fudusze stworzoe przez fudusz fuduszy, którym jest w Polsce Krajowy Fudusz Kapitałowy (KFK). Został o powołay 1 lipca 2005 r. a mocy ustawy o Krajowym Fuduszu Kapitałowym, a jego właścicielem jest Bak Gospodarstwa Krajowego. KFK oddał w zarządzaie istytucjom wyspecjalizowaym w dyspoowaiu fuduszami veture capital poad 200 ml EUR pochodzących z budżetu państwa, fuduszy strukturalych UE oraz od rządu Szwajcarii. Kapitał fuduszy założoych przy fiasowym udziale KFK (w odróżieiu od powierzoych istytucjom w ramach POIG 3.1., gdzie występuje w dużej mierze kapitał z fuduszy UE) w połowie pochodzi ze źródeł prywatych iwestorów, a w połowie z wyżej wymieioych źródeł publiczych. Obecie a ryku jest 17 tego rodzaju fuduszy. Iformacje o ich zajdują się a stroie Krajowego Fuduszu Kapitałowego. Mogą oe zaiwestować awet do 1,5 ml EUR w już istiejące a ryku przedsiębiorstwa. Moda a startupy to także moda a spioffy, czyli spółki z udziałem uczeli i pracowików aukowych Moda a startupy to także moda a spioffy, czyli spółki z udziałem uczeli i pracowików aukowych, którzy komercjalizują wyiki prowadzoych prac badawczo-rozwojowych (B+R). Pracowicy aukowi, pracowicy istytutów badawczych i uczelie będą mieć możliwość pozyskaia kapitału iwestycyjego a komercjalizację prac B+R w ramach programu Bridge Alfa od fuduszu powołaego przez Narodowe Cetrum Badań i Rozwoju (NCBiR). Do przedsiębiorstw o ugrutowaej pozycji rykowej, zajdujących się w przej- ściowych trudościach, ofertę adresują prywate fudusze veture capital i private equity, które ie są skłoe admierie ryzykować, iwestując w startupy. Dzieje się tak dlatego, że środki powierzoe w zarządzaie, fudusze muszą pomożyć a tyle, żeby po realizacji wyjść móc zwrócić kapitał według stóp zwrotu obiecaych jego dostarczycielom. Warto zauważyć, że iwestycje kapitałowe staowią iteresującą ofertę dla iicjatorów ambitych, dyamiczie rozwijających się przedsięwzięć, realizowaych a wzrostowych rykach, zarządzaych przez zespoły osób zaagażowaych i mających doświadczeie w bizesie. esu i poprowadzeia przedsiębiorstwa przed dokoaiem iwestycji, bowiem wiesieie aportu do spółki kapitałowej tylko w postaci przedsiębiorstwa lub jego zorgaizowaej części jest zwolioe od podatku od dochodu oraz od podatku VAT. Poszukiwaia kapitału powiy poprzedzić starae przygotowaia kocepcji bizesowej Poszukiwaia kapitału powiy poprzedzić starae przygotowaia kocepcji bizesowej. Propozycja bizesowa przesłaa do iwestora powia zawierać wszystkie elemety ujmowae w klasyczym bizesplaie (choć preferuje się bardziej sytetycze, zwięzłe opisy), a poadto strategię wyjścia oraz propozycję fiasową, czyli wysokość oferowaych mu udziałów w zamia za kwotę iwestycji. Kwota kapitału powia mieć swoje uzasadieie w plaowaych akładach i plaie przepływów fiasowych. Propozycja bizesowa powia być wyrazem etuzjazmu, determiacji zespołu/zarządu iicjującego przedsięwzięcie, jak i wiedzy o ryku. Mówi się Fot. Bartosz Bartosiński Biulety euro ifo (10) 9

Iowacje Warto pamiętać, że ależy projektować przedsięwzięcia, które staowią odpobowiem, że fudusze iwestują rówież w ludzi, a ie tylko w same pomysły. Iwestorzy orgaizują różorode kokursy, by wyłoić ajlepsze iowacyje przedsięwzięcia Przechodząc do pomysłu opis przedsięwzięcia musi być klarowy, a mechaizm fukcjoowaia i model bizesu powiy zostać dobrze wyjaśioe. Waże jest udowodieie, że bizes przyiesie wymiere korzyści i to, żeby pomysłodaw- ca wiedział, ile potrzeba mu kapitału do realizacji przedsięwzięcia. Do spotkaia z iwestorem ależy się bardzo dobrze przygotować. Warto wykorzystać jede z dostępych szabloów prezetacji iwestorskich. Nie powia oa przekraczać 10 slajdów i ajlepiej, by zaprezetować przedsięwzięcie w ciągu ok. 20 miut w taki sposób, aby iwestor miał czas a zadawaie pytań. Iwestorzy orgaizują różorode kokursy, by wyłoić ajlepsze iowacyje przedsięwzięcia, orgaizują przeglądy większej liczby projektów w formie kilkumiutowych wystąpień (z ag. elevator pitch) przed większym groem iwestorów. wiedź a realą potrzebę ryku, a ie są jedyie wytworem kreatywości iicjatora bizesu. Reasumując, iwestorzy poszukują dobrych projektów, doświadczoego i zaagażowaego zespołu, wysokiej stopy zwrotu z zaiwestowaego kapitału oraz strategii wyjścia z bizesu, co pozwoli im zrealizować zyski. Kapitał jest a ryku, ale brakuje dobrych pomysłów. dr Marta Czyżewska Kierowik fuduszu zalążkowego IoFud, Wyższa Szkoła Iformatyki i Zarządzaia z siedzibą w Rzeszowie Iowacje Dotacje a iowacje OD Pomysłu DO KOMERCJALIZACJI Tomasz Hoffma Uia Europejska stawia sobie za cel bycie prymusem a gospodarczej mapie świata. Aby to osiągąć, a potem utrzymać swoją pozycję, jest skazaa a itesyfikację iowacyjości. Powodem tego są relatywie iewielkie zasoby aturale i wysokie koszty siły roboczej. Kluczem do sukcesu jest zatem skutecza komercjalizacja iowacyjych produktów i usług. Jedym z arzędzi wspierających przemysł UE w podejmowaiu czasem ryzykowych decyzji o iwestycjach w badaia ad iowacjami, są dotacje a działaia B+R. Są oe dostępe już a poziomie europejskim, a iebawem będzie moża skorzystać z programów operacyjych a poziomie aszego kraju. Najpierw pomysł, potem dotacja Elemetarą kwestią jest skupieie się przez iowatora a pomyśle w poczuciu wolo- Przedsiębiorca powiie rozpocząć poszukiwaie form i źródeł wsparcia wtedy, kiedy jego projekt ma kształt zgody z ambicjami i strategią rozwoju firmy ści do działaia bez krępujących wytyczych i procedur. Takie podejście pozwoli a realizację projektu wpisującego się w strategię rozwoju przedsiębiorstwa, otwierając jedocześie szasę a zdobycie zewętrzego fiasowaia w postaci dotacji. Część przedsiębiorców myśląc o jej pozyskaiu, iestety skupia się wyłączie a dopasowaiu swojego pomysłu do możliwości dotacyjych. Jest to typowy błąd, który ograicza iowacyjość projektu. W efekcie może to skutkować brakiem korzyści w średiej i dłuższej perspektywie zarówo dla iowatora, jak i dla kosumeta (użytkowika). Przedsiębiorca powiie rozpocząć poszukiwaie form i źródeł wsparcia wtedy, kiedy jego projekt ma kształt zgody z ambicjami i strategią rozwoju firmy. Klasyfikacja projektu W celu rozpatrzeia możliwości pozyskaia oraz wyszukaia ewetualych źródeł wsparcia fiasowego ze środków publiczych ależy przeprowadzić aalizę w astępujących obszarach: iowacyjość oczekiwaych rezultatów projektu, wpływ oczekiwaych rezultatów projektu a wyzwaia w UE, wdrożeie (komercjalizacja) oczekiwaego rozwiązaia w przypadku sukcesu projektu rozwoju iowacji. 10 Biulety euro ifo (10)

Iowacje Aaliza iowacyjości oczekiwaych rezultatów projektu Pierwszym aspektem jest iowacja, którą klasyfikuje się ze względu a jej rodzaj oraz skalę. Z puktu widzeia rodzaju iowacyjości moża wyróżić opracowaie owego produktu lub usługi oraz modyfikację techologiczą wytwarzaia takiego samego produktu lub realizacji usługi. Przyjmuje się, że iowacja zawsze charakteryzuje się dodatim wpływem dla użytkowika (kosumeta). Może tu chodzić p. o zaspokojeie ważych dla iego potrzeb dzięki opracowaiu owej fukcjoalości lub użyteczości produktu czy usługi, obiżeiu ich cey, większej dostępości, itd. O tym, czy wprowadzoe rozwiązaie zostaie uzae za iowacyje, decyduje fakt dostrzeżeia po jego wprowadzeiu zmiay przez użytkowika produktu lub odbiorcę usługi. Zmiaa, która ie została dostrzeżoa przez kosumeta, ie będzie potraktowaa jako iowacja. Nawet jeżeli w przekoaiu wytwórcy jest owością. Fot. Bartosz Bartosiński Zmiaa, która ie została dostrzeżoa przez kosumeta, ie będzie potraktowaa jako iowacja W zakresie skali możemy wyróżić iowację w wymiarze regioalym, krajowym, europejskim lub światowym. Zasięg owatorskiego rozwiązaia musi być rozpatryway w kotekście potecjalego zapotrzebowaia a ie. Przykładowo, opracowaie owej metody produkcji oscypków igdy ie będzie uzae za iowację w wymiarze światowym; bez względu a to, kto i gdzie by ją opracował, zawsze pozostaie oa iowacją regioalą. Aaliza wpływu oczekiwaych rezultatów projektu a wyzwaia w UE Kolejym aspektem aalizy projektu jest zbadaie możliwości jego wpływu a wyzwaia stojące przed Uią Europejską. Są oe wskazywae między iymi przez Parlamet Europejski (dyrektywy), Komisję Europejską (wytycze), rządy krajów człokowskich (strategie w wybraych dziedziach). Potecjaly iowator powiie zorietować się, w jaki sposób wdrożeie jego iowacyjych pomysłów wpisuje się w potrzeby sformułowae przez UE i jej człoków. Wyzwaia mogą mieć zasięg szeroki (p. redukcja emisji CO 2, tworzeie owych miejsc pracy, wyzwaia w związku ze starzeiem się społeczeństwa lub wzrost kokurecyjości produktów europejskich a rykach światowych) lub ograiczoy do wąskiej grupy odbiorców iowacyjego projektu lub usługi (p. wpływ dłużej działającego płyu do odmrażaia zwrotic kolejowych a liczbę i czas spóźień pociągów z powodu zamarziętej trakcji). Zawsze jedak powiy zostać wcześiej sformułowae przez obiektywą istytucję, którą może być istytut aukowy specjalizujący się w tym kokretym zakresie czy też agecja rządowa odpowiadająca za day obszar gospodarki. Powyższa aaliza powia uwzględiać ie tylko fakt możliwości wpływu projektu a wyzwaia, ale także skalę jego pote- cjalego oddziaływaia (itesywość oraz zasięg). Należy zatem oszacować bezwzględy wpływ iowacji oraz dokoać porówaia z obecie istiejącymi rozwiązaiami w zakresie daego wyzwaia i braży, jeśli takowe fukcjoują. Dokoaie takiego podsumowaia będzie miało duże zaczeie dla określeia wpływu rozwiązaia oraz jego skali. Wdrożeie oczekiwaych rezultatów projektu Trzecim aspektem, który ależy wziąć pod uwagę przy oceie iowacyjego projektu, jest aaliza możliwości komercjalizacji jego oczekiwaych rezultatów. Należy oszacować, czy rezultat projektu jest możliwy do szerokiej (z puktu widzeia grupy docelowej) sprzedaży lub udostępiaia go iym w przypadku sukcesu w fazie B+R. Beeficjet, który chce wprowadzić swoje produkty lub usługi a ryek, może komercjalizować je samodzielie lub we współpracy z iymi. Alteratywym sposobem może być oczywiście odsprzedaie rezultatów projektu kotrahetowi, który ma większy potecjał lub iteres w ich szerokiej komercjalizacji (czyli aaliza ska- Biulety euro ifo (10) 11

Iowacje li oddziaływaia w przypadku realizacji sprzedaży vs odsprzedaia rozwiązaia siliejszemu graczowi). Beeficjet, który chce wprowadzić swoje produkty lub usługi a ryek, może komercjalizować je samodzielie lub we współpracy z iymi Iym, szczególym sposobem wdrożeia dla wybraych rozwiązań, może być ich ieodpłate upowszechieie. Przykładem, którym moża zilustrować taki przypadek, jest dopracowaie owatorskiej metody operacji kręgosłupa. Aaliza możliwości wdrożeia rezultatu takiego projektu powia określić sposoby dotarcia do odbiorców (lekarzy specjalizujących się w operacjach kręgosłupa) oraz powody, dla których iowator miałby ieodpłatie podzielić się swoimi osiągięciami z iymi. Potecjał iowatora Przy określeiu źródeł dotacji a iowacyjość bardzo waże jest zdefiiowaie potecjału iowatora umożliwiającego zrealizowaie projektu a etapie B+R, wdrożeia i osiągięcia sukcesu rykowego. Aaliza potecjału iowatora powia zacząć się od określeia zaczeia plaowaego projektu dla realizacji strategii jego przedsiębiorstwa. Im sukces projektu siliej korespoduje z realizacją strategii firmy, tym jej potecjał jako beeficjeta jest wyższy. Należy dokoać także ocey, a ile zasoby, którymi dyspouje przedsiębiorstwo, są podstawą i gwaratem samodzielego zrealizowaia wszystkich koieczych działań do osiągięcia zamierzoych celów. Aaliza ta powia uwzględiać oczywiście dopasowaie kompetecji i doświadczeń człoków zespołu. Jeśli projekt jest realizoway ze współpracowikami czy kosorcjatami, to waże jest zbadaie trwałości powiązań występujących pomiędzy imi (wspóle cele, rzetela umowa itd.). Istote jest rozstrzygięcie wszystkich kwestii praw własości itelektualej powstałej w trakcie realizacji projektu. Wszystkie działaia opcjoale powiy zostać podparte weryfikacją możliwości ich realizacji. Jeśli przedsiębiorstwo ma zamiar odsprzedać wyiki projektu B+R kocerowi, który może je wdrożyć i szeroko skomercjalizować, to powio uzyskać co ajmiej list potwierdzający taką itecję, ajlepiej od więcej iż jedego kotraheta. Tomasz Hoffma PNO Cosultats tomasz.hoffma@pocee.com Prawo Pozasądowe rozstrzygaie sporów Pakiet regulacyjy ADR Piotr Stańczak W czerwcu ubiegłego roku zostały ogłoszoe dwa zamiee dla ochroy europejskich kosumetów akty prawe staowiące pakiet regulacyjy dotyczący alteratywych metod rozwiązywaia sporów (z ag. Alterative Dispute Resolutio ADR). Były to: Dyrektywa Parlametu Europejskiego i Rady 2013/11/UE w sprawie alteratywych metod rozwiązywaia sporów kosumeckich, zmieiająca rozporządzeie 2006/2004/WE i dyrektywę 2009/22/WE 1 (dalej: Dyrektywa w sprawie ADR), Rozporządzeie Parlametu Europejskiego i Rady 524/2013/UE w sprawie iteretowego systemu rozwiązywaia sporów kosumeckich 2, zmieiające rozporządzeie 2006/2004/WE i dyrektywę 2009/22/WE 3 (Rozporządzeie w sprawie ODR). Pierwszy z ww. aktów ma zostać implemetoway do porządków prawych w krajach człokowskich do 9 lipca 2015 r., drugi zaś wejdzie w życie 9 styczia 2016 r. Co do zasady system ADR ma obejmować cały ryek kosumecki w daym kraju, jedocześie otwierając ryki sprzedaży towarów i usług w sieci a umowy trasgraicze, usprawiając przy tym możliwość dochodzeia roszczeń z umów zawieraych drogą elektroiczą. Warto postawić zatem pytaie, do jakiego stopia społeczeństwo polskie zwłaszcza polscy przedsiębiorcy i kosumeci jest przygotowae a adchodzące owe. Należy zadać pytaie o rozumieie takich termiów jak ADR, ODR lub w bardziej rozwiiętej i spolszczoej formie pozasądowe rozwiązywaie sporów. Nade wszystko jedak warto przyjrzeć się liczbom i statystykom obrazującym udział uczestików ryku i ich astawieie do metod polubowego rozwiązywaia sporów. Czym jest pozasądowe rozwiązywaie sporów? Przez pozasądowe rozwiązywaie sporów ależałoby rozumieć iterwecję trzeciego, eutralego wobec stro spo- 12 Biulety euro ifo (10)

Prawo ru podmiotu, który propouje lub arzuca rozwiązaie bądź doprowadza do spotkaia stro w celu ułatwieia zalezieia polubowego rozstrzygięcia. Co do zasady ie moża zatem uzać za metodę pozasądowego rozwiązywaia sporów: postępowań toczących się przed podmiotami rozstrzygającymi spory, w przypadku gdy osoby fizycze odpowiadające za rozstrzygięcie sporu są zatrudioe lub wyagradzae wyłączie przez idywidualego przedsiębiorcę, systemu rozpatrywaia skarg zapewiaego dla kosumeta przez profesjoalistę, ekspertyz, tj. pomociczego odwołaia się do opiii rzeczozawcy czy biegłego, którego celem jest ie rozwiązaie sporu, a pomoc w iej procedurze sądowej czy arbitrażowej, egocjacji pomiędzy stroami, mechaizmów rozwiązywaia sporów między przedsiębiorcami, działań podejmowaych przez sędziów w celu rozstrzygięcia sporu w toku postępowaia sądowego dotyczącego tego sporu, postępowań wszczyaych przez przedsiębiorcę przeciwko kosumetowi, zautomatyzowaych systemów egocjacyjych, które ie wymagają udziału człowieka, a są oferowae przez dostawców usług teleiformatyczych; trudo je uzać za systemy rozstrzygaia sporów prowadzoych przez stroy trzecie, a raczej za efekt działaia istrumetów techiczych, mających a celu ułatwieie bezpośredich egocjacji między stroami sporu 4. Podmiotem takim ie będzie zatem żada istytucja, pozbawioa atrybutu i gwaracji iezależości istytucjoalej, stwarzająca ryzyko stroiczości bądź braku elemetu rzeczywistego zaagażowaia (bezpośrediego, osobowego) w proces rozwiązywaia sporu. Trudo także mówić o ADR, gdy ciało, orgaizacja, istytucja zajmuje się rozwiązywaiem sporów w sposób ieoprocesoway, czyli iejako przy okazji swojej działalości statutowej, ad hoc (p. orga admiistracji publiczej, wydający zezwoleia a działalość gospodarczą określoego typu i iemający zdefiiowaych uprawień pozasądowego rozwiązywaia sporów ai określoej procedury). Stosuek do ADR w Polsce Urząd Ochroy Kokurecji i Kosumetów (UOKiK) w Założeiach z 3 wrześia 2014 r. do ustawy o pozasądowym rozwiązywaiu sporów kosumeckich oraz o zmiaie iych ustaw 5 wskazuje a rosącą popularość pozasądowych metod rozwiązywaia sporów, zwłaszcza kosumeckich. Dae wojewódzkich ispektoratów Ispekcji Hadlowej (IH) 6 potwierdzają wzrostowy tred w zakresie mediacji i stale rosącą liczbę spraw zakończoych ugodą pomiędzy przedsiębiorcą a kosumetem. Dae wojewódzkich ispektoratów Ispekcji Hadlowej (IH) potwierdzają wzrostowy tred w zakresie mediacji Jedak aaliza daych dotyczących działalości polubowych sądów kosumeckich przy ispektoratach IH wskazuje już a wahaia statystycze, jeżeli chodzi o liczbę spraw rozwiązywaych przez arbitraż kosumecki, a od 2011 r. a iekorzystą tedecję wzrostu liczby odmów wszczęcia postępowaia. Od 2009 staty- styki dotyczące ugód zawieraych przed sądami ulegają wahaiu, ie wykazując zdecydowaego tredu. Na przestrzei lat 2009 2013 ajwiększa liczba spraw przekazaych do mediacji w ciągu roku wyiosła 13 050 (2013 r.), podczas gdy rekordowa liczba spraw skierowaych do sądów polubowych to 2768 (2011 r.). Na pewo cieszy to, że mamy do czyieia z tedecją wzrostową w mediacji oferowaej przez ispektoraty IH. Jedak już arbitraż kosumecki polubowych sądów każe się zastaowić ad fukcjoalością mechaizmu w obecym kształcie. Problem staje się wyraźy zwłaszcza wtedy, kiedy spróbujemy zestawić powyższe statystyki działalości ADR-ów IH ze skalą obrotu kosumeckiego. Oczywiście trudo tę skalę oszacować w prosty sposób, ale wydaje się, że trafym wskaźikiem jest liczba przedsiębiorstw obsługujących ryek kosumecki w Polsce. Wg daych UOKiK w Polsce prowadzi działalość ok. 730 000 przedsiębiorców 7, którzy zawierają umowy z kosumetami. Oceiając z tej perspektywy aktywość mechaizmów ADR prowadzoych przez IH, ietrudo dostrzec koieczość przeskalowaia systemowego, tj. dostosowaia do rozmiarów potrzeb a ryku lub Działalość Ispekcji Hadlowej w zakresie mediacji w latach 2009 2013 w liczbach Rok Liczba wiosków o mediację Pozytywe dla kosumeta Negatywe dla kosumeta 2009 10 240 6846 (67 proc.) 3394 (33 proc.) 2010 11 018 7330 (67 proc.) 3688 (33 proc.) 2011 11 744 7870 (67 proc.) 3874 (33 proc.) 2012 12 239 8204 (67 proc.) 4035 (33 proc.) 2013 13 050 8631 (66 proc.) 4419 (34 proc.) Źródło: opracowaie Departametu Ispekcji Hadlowej UOKiK a podstawie daych przekazaych przez wojewódzkie ispektoraty Ispekcji Hadlowej. Działalość stałych polubowych sądów kosumeckich w latach 2009 2013 w liczbach Rok Liczba wiosków Liczba odmów Wyroki: Ugody: zasądzające oddalające wstępe sądowe 2009 2666 1027 132 146 610 243 2010 2684 1085 145 158 608 196 2011 2768 961 147 140 704 169 2012 2660 937 108 93 819 126 2013 22597 990 98 82 766 100 Źródło: opracowaie Departametu Ispekcji Hadlowej UOKiK a podstawie daych przekazaych przez wojewódzkie ispektoraty Ispekcji Hadlowej. Biulety euro ifo (10) 13

Prawo odpowiedio wysoki poziom ochroy kosumetów. Fot. Bartosz Bartosiński zreorgaizowaia systemu. Jest to tym bardziej istote, że mechaizmy pozasądowe prowadzoe w oparciu o wojewódzkie ispektoraty Ispekcji Hadlowej są, jak dotąd, podstawową strukturą typu pozasądowego, obsługującą spory a liii kosumet przedsiębiorca w Polsce. Struktura ta ma przy tym co istote charakter multisektorowy i obejmuje swoim zasięgiem cały kraj. Wydaje się, że zagwaratowaie udziału w systemach ADR maksymalej liczby spośród wspomiaych 730 tys. przedsiębiorców może być jedym z kluczy do odblokowaia potecjału pozasądowych metod rozwiązywaia sporów. Aby zrozumieć sytuację, w której zajduje się Polska w przeddzień wprowadzeia pakietu ADR do obrotu, warto odieść się także do iych daych dostarczaych przez koleje edycje tablic wyików kosumeckich. Jedym z ajowszych w tego typu dokumetów i zarazem ajbardziej miarodajym, wydaje się Tablica wyików dla waruków kosumeckich; Kosumeci czujący się pewie a jedolitym ryku. Wydaie dziewiąte lipiec 2013 r. 8 Dae z tablicy wskazują, że jedyie ieco poad połowa spośród uijych przedsiębiorców zawierających umowy z kosumetami (53%) jest choćby świadoma istieia mechaizmów ADR, a w ciągu ostatich dwóch lat tylko 7% z ich faktyczie korzystało z takich mechaizmów w celu rozstrzygaia sporów z kosumetami. Ta dysproporcja jest szczególie zamiea dla Polski. Okazuje się bowiem, że odsetek detalistów, którzy zają dowoly orga zajmujący się pozasądowym rozstrzygaiem sporów, wyosi 72%, a więc zaczie powyżej średiej europejskiej. Jedocześie odsetek tych, którzy skorzystali z mechaizmów ADR, to zaledwie 11%. Co zatem powoduje, że tak iewielu przedsiębiorców chce korzystać z taich, szybkich, polubowych mechaizmów pojedawczego rozwiązywaia problemów? Badaia wykazują, że problemu z pewością ie moża sprowadzić do iewiedzy; może za to chodzić o ie kwestie, p. zaufaie, słabą orgaizację środowisk bizesowych lub aspekt orgaizacyjy całego systemu ADR. prawodawca europejski wyszedł z założeia, że Jedolity Ryek UE, obok wartości dodaej w postaci lepszej jakości, większej różorodości, przystępych ce, powiie także zapewiać kosumetom wysokie stadardy bezpieczeństwa towarów i usług Zarys geezy regulacji Tworząc pakiet regulujący problematykę pozasądowego rozwiązywaia sporów kosumeckich, prawodawca europejski wyszedł z założeia, że Jedolity Ryek UE, obok wartości dodaej w postaci lepszej jakości, większej różorodości, przystępych ce, powiie także zapewiać kosumetom wysokie stadardy bezpieczeństwa towarów i usług. Wiąże się z tym W tym kotekście zwrócoo uwagę a palący problem barier i rozdrobieia wspólotowego, które powodowały ieufość u obywateli państw UE kupujących za graicą i degradowały kluczowe dla uijej gospodarki zasady swobodego przepływu towarów i usług. Poważe zaburzeia w zakresie możliwości dochodzeia roszczeń w przypadku zakupów usług czy umów kosumeckich za graicą zaobserwowała także Sieć ECC-NET 9. Po raz kolejy w historii gospodarczego jedoczeia Europy zapewieie dostępu do prostych, skuteczych, szybkich i taich sposobów rozstrzygaia sporów krajowych i trasgraiczych wyikających z umów sprzedaży towarów lub usług powio stać się kluczowym zadaiem dla uzdatieia polityki kosumeckiej. Uzao, że taki dostęp powiie być przede wszystkim zapewioy w przypadku trasakcji dokoywaych przy wykorzystaiu iteretu i że ma o szczególie waże zaczeie, gdy kosumeci dokoują zakupów trasgraiczych. Dyrektywa ADR i jej założeia Dyrektywa w sprawie ADR uporządkowuje iejako cały teatr działań w Uii Europejskiej. Zakłada uformowaie dla pozasądowego rozwiązywaia sporów kosumeckich podmiotów: wysokiej jakości spełiających kryteria szybkości, taiości, prostoty w warukach Jedolitego Ryku, rozpatrujących spory wyikające z umów o sprzedaży towarów lub świadczeie usług przez przedsiębiorców. Jedocześie wprowadza rozstrzygięcia legislacyje dla trzech główych obszarów problemowych: luk w zakresie działaia podmiotów ADR, zarówo w ujęciu brażowym, jak i geograficzym, braku świadomości i iedoiformowaia, utrudiające kosumetom i przedsiębiorstwom korzystaie z usług podmiotów ADR oraz iejedolitej jakości ADR: duża liczba podmiotów ADR działa w sposób iezgody z podstawowymi zasadami określoymi w zaleceiach KE. Pomimo odchyleia w kieruku umów z elemetem trasgraiczym, dyrektywa 14 Biulety euro ifo (10)

Prawo ma też zastosowaie do pozasądowego rozwiązywaia sporów krajowych. Powiy oe dotyczyć zobowiązań umowych wyikających z umów sprzedaży lub umów o świadczeie usług, o ile zarówo przedsiębiorca, jak i kosumet mają domicyl w obszarze UE. Klauzula miimalizująca harmoizację upoważia państwa człokowskie do utrzymaia w mocy lub wprowadzeia przepisów wykraczających poza przepisy określoe w iiejszej dyrektywie, aby zagwaratować wyższy poziom ochroy kosumetów. Nowym elemetem w przepisach dyrektywy, bardzo istotym dla utrzymaia skuteczości regulacji, jest część poświęcoa obowiązkom iformacyjym oraz wprowadzeie całego mechaizmu regulacyjo-kotrolego. Państwa człokowskie mają obowiązek zapewić to, żeby przedsiębiorcy iformowali kosumetów o podmiotach ADR, które są właściwe dla tych przedsiębiorców do rozstrzygaia sporów z kosumetami. Iformacje te powiy obejmować adres stroy iteretowej stosowych podmiotów ADR oddelegowaych do obsługi sporów kosumeckich z podmiotami gospodarczymi. Co więcej, dyrektywa akłada a państwo człokowskie zobowiązaie doprowadzeia do tego, by przedsiębiorca przedstawiał kosumetowi iformacje, czy korzysta z serwisu odpowiedich podmiotów ADR do rozstrzygięcia daego sporu. Prawodawca europejski uzał przy tym, że aby zapewić prawidłowe i skutecze fukcjoowaie podmiotów ADR, ależy je ściśle kotrolować. Wprowadzoy został wymóg wyzaczeia właściwego orgau admiistracyjego, który powiie pełić fukcję regulacyjo-kotrolą. Komisja Europejska i orgay właściwe powiy publikować i uaktualiać wykaz podmiotów ADR, które spełiają wymogi dyrektywy. Właściwe orgay powiy rówież publikować regulare sprawozdaia o rozwoju i fukcjoowaiu podmiotów ADR w swoich państwach człokowskich. Platforma ODR Celem rozporządzeia w sprawie ODR jest usprawieie obsługi sporów z umów zawartych drogą elektroiczą, zwłaszcza umów trasgraiczych, za pośredictwem platformy olie. Platforma ODR to mechaizm skieroway jedocześie do kosumetów i przedsiębiorców. Jest to iteraktywe arzędzie dostępe poprzez stroę iteretową, do której jest możliwy elektroiczy i bezpłaty dostęp we wszystkich językach urzędowych istytucji UE. Jest to zarazem swego rodzaju system rozrządu, pozwalający a efektywą dystrybucję i zarządzaie przebiegiem sporu od złożeia przez wioskodawcę, zaiteresowaego rozwiązaiem w trybie procedury ADR, aż do rozwiązaia osiągiętego w efekcie jej zastosowaia. Platforma ODR to mechaizm skieroway jedocześie do kosumetów i przedsiębiorców Zadaiem modułu teleiformatyczego regulowaego ww. rozporządzeiem jest usprawieie pozasądowego rozstrzygaia sporów dotyczących zobowiązań umowych wyikających z iteretowych umów sprzedaży lub umów o świadczeie usług zawieraych między kosumetami a przedsiębiorcami mającymi domicyl w Uii. Wyraźie dopuszczoo także możliwość woszeia sprawy przez przedsiębiorcę przeciw kosumetowi. Rozstrzygaie takie odbywa się poprzez iterwecję podmiotu ADR wpisaego do wykazu regulowaego dyrektywą 2013/11/UE i obejmuje wykorzystaie platformy ODR. Platformy ODR ie ależy mylić z ciałem rozwiązującym spory czy też jego trzecią stroą. W zamyśle europejskiego legislatora jest to raczej mechaizm wspomagający rozwiązywaie trasgraiczych sporów w relacji kosumet przedsiębiorca. Platforma ODR ma w szczególości pełić astępujące fukcje: 1) udostępiaie elektroiczego formularza skargi, który może wypełić stroa skarżąca, 2) iformowaie o skardze stroy, przeciwko której wiesioo skargę, 3) wskazywaie właściwego podmiotu ADR lub podmiotów ADR i przekazaie skargi podmiotowi ADR, a korzystaie z którego zgodziły się stroy, 4) ieodpłate udostępiaie elektroiczego arzędzia rozpatrywaia spraw, które umożliwi stroom i podmiotowi ADR prowadzeie postępowań w zakresie iteretowego rozstrzygaia sporu za pośredictwem platformy ODR, 5) udostępiaie stroom i podmiotowi ADR tłumaczeia iformacji, które są iezbęde dla rozstrzygięcia sporu i które są wymieiaie za pośredictwem platformy ODR, 6) udostępieie elektroiczego formularza, przy pomocy którego podmioty ADR przesyłają iformacje co do sprawy, 7) udostępieie systemu zbieraia opiii pozwalającego stroom a wyrażeie opiii o działaiu platformy ODR i o podmiocie ADR, który rozpatrywał ich spór, 8) podawaie do wiadomości publiczej: a. ogólych iformacji o ADR jako sposobach pozasądowego rozstrzygaia sporów, b. iformacji o podmiotach ADR, c. iteretowego przewodika poświęcoego temu, jak składać skargi za pośredictwem platformy ODR, d. iformacji, w tym daych kotaktowych dotyczących wyzaczoych przez państwa człokowskie puktów kotaktowych ds. ODR, e. daych statystyczych a temat wyików sporów, które przekazao podmiotom ADR za pośredictwem platformy ODR. Warto zauważyć, że w świetle rozporządzeia korzystaie z platformy ODR przez kokretą jedostkę rozwiązującą spory (podmiot ADR) ie ozacza wymuszaia a iej ziformatyzowaia całego systemu rozwiązywaia sporów 10. Należy jedak wspomieć, że waruki procedowaia podmiotu ADR ie powiy wymagać osobistego stawiaia się stro lub ich przedstawicieli, chyba że stworzą taką możliwość i zarazem stroy zgodzą się a taki waruek. Oczywisty jest przy tym praktyczy aspekt takiego uregulowaia; umożliwia to de facto trasgraicze dochodzeie roszczeń a odległość. Rozporządzeie staowi, że w każdym państwie człokowskim powiy zostać wyzaczoe pukty kotaktowe ODR, skupiające przyajmiej dwóch doradców Biulety euro ifo (10) 15

Prawo ODR. Pukty kotaktowe ODR powiy wspierać stroy uczesticzące w sporze przedłożoym za pośredictwem platformy ODR bez obowiązku tłumaczeia dokumetów związaych z daym sporem. Tę rolę przewidziao m.i. dla cetrów ECC-NET. Podsumowaie Polscy przedsiębiorcy zajdują się w czołówce Europy jeśli chodzi o idetyfikację mechaizmów pozasądowych w kraju. Jedocześie korzystają z ich w ikłym stopiu. Pomimo oczywistych korzyści dla działalości gospodarczej liczba sporów rozwiązywaych przez polskie mechaizmy ADR jest iewielka. Systemy pozasądowego rozwiązywaia sporów wymagają udrożieia dostępu do ich zarówo dla przedsiębiorców, jak i kosumetów oraz wzmocieia zaufaia uczestików ryku do ADR. Reforma systemu ADR w aszym kraju jest wyzwaiem tym istotiejszym, że staowi wymóg regulacji a poziomie poadarodowym. Iym słowy to ie regulacja mająca porządkować ryek krajowy, a regulacja akazująca poprzez pakiet ADR skalibrowaie istiejącego systemu i dołączeie jako modułu do wyższej struktury zitegrowaej a poziomie UE. Piotr Stańczak Europejskie Cetrum Kosumeckie Polska www.kosumet.gov.pl 1 Alteratywe metody rozwiązywaia sporów kosumeckich zwae iaczej: ADR (ag.: Alterative Dispute Resolutio) 2 System iteretowego rozwiązywaia sporów zway iaczej: ODR (od ag.: O-lie Dispute Resolutio) 3 Ogłoszeie pakietu legislacyjego ADR astąpiło w Dzieiku Urzędowym UE L 165/63 18.6.2013; patrz: http://eur-lex.europa.eu/ JOHtml.do?uri=OJ%3AL%3A2013%3A- 165%3ASOM%3APL%3AHTML 4 Por.: Gree Paper o alterative dispute resolutio i civil ad commercial law z 19.04.2002 (COM(2002) 196 fial), str. 6 oraz art. 2 ust. 2 dyrektywy o ADR, która ze względów materialych wyklucza rówież z zakresu defiicji ADR: usługi zdrowote świadczoe przez pracowików ochroy zdrowia pacjetom w celach medyczych, publicze istytucje świadczące usługi w zakresie kształceia ustawiczego lub szkolictwa wyższego. 5 Vide: http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//1/241375 /241376/241377/dokumet125941.pdf 6 Por.: Raport polubowe rozstrzygaie sporów kosumeckich Raport UOKiK i ECK Polska, Warszawa, kwiecień 2014 7 Vide: Pkt 6. Podmioty, a które oddziałuje projekt w ww. Założeiach z 3 wrześia 2014 r. 8 Opubl. SWD(2013) 291 draft, Bruksela, dia 22.7.2013 r. 9 Raport Sieci ECC-NET Cross-border Dispute Resolutio Mechaisms I Europe Practical Reflectios o the Need ad Availability alarmował: cetra sieci ECC-NET są w staie rozwiązać około 50% zgłaszaych spraw samodzielie, bez przekazywaia ich do właściwości iych istytucji, podczas gdy rozwiązaie pozostałych 50% zgłaszaych skarg możliwe jest jedyie a drodze wystąpieia sądowego, o ile ie istieją ie mechaizmy ADR; spośród 5 kategorii spraw ajczęściej zgłaszaych do cetrów ECC-NET (p. meble, sprzęt elektroiczy, etc.) jedyie połowie z ich zapewioo dostęp do procedur pozasądowych ADR; miej iż 5% spraw jest zgłaszaa do ADR; wiele krajów posiada mechaizmy ADR, które mogłyby być zgłoszoe do ww. bazy ADR, ale z jakiegoś powodu ie są. 10 Patrz: art. 10 Rozporządzeia 524/2013/UE Ochroa środowiska Fiasowaie iwestycji w OZE dla braży MSP Nowa perspektywa 2014 2020 Aa Ciepielak Z końcem 2013 r. zakończył się okres programowaia uijych fuduszy a lata 2007 2013. Obecie trwają rozliczeia wydatkowaych środków. W perspektywie budżetowej 2007 2013 Polska otrzymała 107,6 mld EUR, z czego 37,7 mld EUR w ramach Programu Operacyjego Ifrastruktura i Środowisko, w tym 508,36 ml EUR było przezaczoe a wsparcie odawialych źródeł eergii (OZE). Rok 2014 jest szczególy. Pomimo tego, że jest zaliczay już do owej perspektywy, w praktyce jest okresem przejściowym, w którym zostało uruchomioych iewiele programów. Realie strumień uijych fuduszy popłyie od I kwartału 2015 r. Perspektywa fiasowa a lata 2014 2020 jest ostatią tak dobrą z puktu widzeia Polski. Główy acisk będzie w iej kła- dzioy a: iowacyjość, ekologię oraz rozwój MSP. To szasa, którą mikro-, małe i średie przedsiębiorstwa powiy wykorzystać w jak ajszerszym stopiu. W zakresie ekoiowacji wspierae będą działaia ukierukowae a: poprawę efektywości eergetyczej oraz racjoale wykorzystaie zasobów eergetyczych, 16 Biulety euro ifo (10)

Ochroa środowiska promowaie owych i odawialych źródeł eergii i wspieraie dywersyfikacji źródeł eergii, promowaie efektywości eergetyczej oraz zastosowaie owych i odawialych źródeł eergii w trasporcie, zapewieie bezpieczeństwa eergetyczego, zrówoważoego rozwoju i kokurecyjego ryku eergii w Europie, zwiększaie edukacji eergetyczej. Co do zasady projekty objęte wsparciem są podzieloe a kilka obszarów: projekty mające za cel promocję (kampaie promocyje) oraz rozpowszechiaie kow-how (szkoleia) i ajlepszych praktyk z zakresu odawialych źródeł eergii oraz efektywości eergetyczej, projekty pomagające opracować środki legislacyje, tworzeie struktur i istrumetów a rzecz zrówoważoego rozwoju w dziedziie eergii odawialej i efektywości eergetyczej, projekty demostracyje służące do powielaia rykowego systematyczie wspierające stosowaie owych i iowacyjych techologii eergetyczych. Programowaie perspektywy fiasowej 2014 2020 Umowa Parterstwa 1 wyzacza ramy fiasowe owej perspektywy fiasowej. Cel tematyczy 4 Wspieraie przejścia a gospodarkę iskoemisyją we wszystkich sektorach (dalej: CT 4) wspomiaej Umowy jest w całości poświęcoy eergetyce odawialej. Z uwagi a to, że polska gospodarka była do tej pory astawioa i uzależioa od węgla jako podstawowego źródła eergii, obiżeie emisji CO 2 będzie bardziej kosztowe iż w iych krajach. W ramach CT 4 uszczegółowioo kilka priorytetów: 1) zwiększeie efektywości eergetyczej gospodarki, a którą procetowo będzie przezaczoe ajwięcej środków z CT 4, 2) zwiększeie poziomu produkcji eergii ze źródeł odawialych, 3) obiżeie emisji geerowaych przez trasport w aglomeracjach miejskich (w zikomym stopiu dotyczy mikro-, małych i średich przedsiębiorstw z uwagi a ukierukowaie a komuikację miejską zbiorową). Ad 1) Duża część wsparcia będzie skierowaa dla przedsiębiorców plaujących wprowadzaie owych techologii, moderizowaie eergetycze budyków i wprowadzaie iteligetych rozwiązań eergetyczych. Oszczędość eergii i jej efektywe wykorzystaie przez przedsiębiorstwa obiży koszty ich fukcjoowaia, poprawiając sytuację tych firm a ryku. Wdrażaie rozwiązań iskoemisyjych będzie staowić impuls do zwiększeia iowacyjości przedsiębiorstw. Ad 2) W ramach tego priorytetu braża MSP będzie miała możliwość ubiegaia się o środki przezaczoe a: wytwarzaie eergii ze źródeł odawialych, moderizację sieci eergetyczych, przede wszystkim wsparcie firm produkujących i dystrybuujących urządzeia służące pozyskiwaiu eergii z OZE z założeia ta część ma być skierowaa przede wszystkim do braży MSP, a służyć ma rozwojowi przedsiębiorstw i kokurecyjości gospodarki. Kluczowym elemetem systemu wsparcia dla przedsiębiorców wioskujących o dofiasowaie w ramach CT 4 będzie audyt eergetyczy 2, którego przeprowadzeie będzie miało istoty wpływ a zwiększeie szas a listach rakigowych projektów. System wdrażaia owej perspektywy fiasowej w zakresie OZE Realizacja CT 4 będzie odbywała się przede wszystkim dzięki środkom z Fuduszu Spójości (FS) oraz Europejskiego Fuduszu Rozwoju Regioalego (EFRR). Działaia przyjęte do realizacji będą podzieloe a poziom krajowy i regioaly według: mocy zaistalowaej w każdej dziedziie OZE, wartości projektu, typu projektu, rodzaju iwestycji, rodzaju beeficjetów, rozwoju lokalego, wysokości wioskowaych środków i wkładu własego. Na poziomie krajowym ajistotiejszą rolę odegra Fudusz Spójości oraz Program Operacyjy Ifrastruktura i Środowisko (PO IiŚ). Wspierae będą projekty o zasięgu poadregioalym, mające istoty wpływ a wywiązywaie się z zobowiązań Polski w zakresie polityki klimatyczej. Na rozwój przedsiębiorczości i iowacji przezaczoych zostaie ok. 1/3 środków Polityki Spójości. Z kolei a poziomie regioalym ajbardziej zaczące będą Regioale Programy Operacyje (RPO) oraz Europejski Fudusz Rozwoju Regioalego (EFRR). Dofiasowaiem zostaą objęte wioski mające wpływ a rozwój gospodarki lokalej i regioalej oraz obiżeie emisji CO 2 w regioach. Zarówo a poziomie krajowym jak i regioalym w zakresie projektów z dziedziy OZE, ajważiejszym kryterium jest plaoway efekt ekologiczy. W ujęciu praktyczym to zmiejszeie ilości zaieczyszczeń wprowadzaych do środowiska w relacji przed i po uruchomieiu owych urządzeń w wyiku wdrażaego projektu. Fot. Bartosz Bartosiński Biulety euro ifo (10) 17

Ochroa środowiska Program Operacyjy Ifrastruktura i Środowisko Celem główym programu Ifrastruktura i Środowisko a adchodzące lata jest wsparcie gospodarki efektywie korzystającej z zasobów i przyjazej środowisku oraz sprzyjającej spójości terytorialej i społeczej. W ramach celów tematyczych PO IiŚ ajbardziej dedykowaym dla MSP jest Cel tematyczy 4 (w skrócie CT 4): Wspieraie przejścia a gospodarkę iskoemisyją we wszystkich sektorach, Priorytet iwestycyjy 4.2 Promowaie efektywości eergetyczej i korzystaia z odawialych źródeł eergii w przedsiębiorstwach. CT 4,,przyczyi się do zwiększeia efektywości eergetyczej a poziomie zużycia, zwiększając przy tym udział odawialych źródeł eergii w bilasie eergetyczym poprzez racjoale zużycie zasobów surowców eergetyczych. Wpłyie to a oszczędość eergii, a jej efektywe wykorzystaie przez przedsiębiorstwa obiży koszty ich fukcjoowaia. Działaia w ramach przedmiotowego priorytetu wpłyą rówież a zmiejszeie emisyjości gospodarki 3. Wsparcie będzie dedykowae kokretym brażom, których potrzeby zostaą oszacowae poprzez przeprowadzoe audyty eergetycze. Poadto dofiasowaiem zostaą objęte usługi doradcze oraz promocja rozwiązań ekoiowacyjych w mikro-, małych i średich przedsiębiorstwach. Większe szase a uzyskaie pomocy będą miały te firmy, które plaują bądź już stosują rozwiązaia eergooszczęde, ściśle związae z fukcjoowaiem przedsiębiorstwa. Dotowae będą m.i.: moderizacja i rozbudowa liii produkcyjych a bardziej efektywe eergetyczie, moderizacja eergetycza budyków w przedsiębiorstwach, zastosowaia techologii efektywych eergetyczie w przedsiębiorstwie, budowa, rozbudowa i moderizacja istalacji OZE; zmiay systemu wytwarzaia lub wykorzystaia paliw i eergii, zastosowaie eergooszczędych techologii produkcji i użytkowaia eergii, w tym termomoderizacji budyków. wiska i Gospodarki Wodej (NFOŚiGW) są, obok jedostek samorządu terytorialego i państwowych jedostek budżetowych, także przedsiębiorcy. Mogą się oi ubiegać o środki w ramach kilku kategorii. 3.2. Poprawa efektywości eergetyczej Główym założeiem programu jest zmiejszeie zużycia eergii poprzez iwestycje z zakresu efektywości eergetyczej i stosowaie OZE w sektorze małych i średich przedsiębiorstw. Drugim celem adrzędym jest oczywiście obiżeie emisji CO 2. Przedsięwzięcia, które są objęte wsparciem, to główie termomoderizacja budyków, zakup materiałów, urządzeń, techologii, podzespołów OZE, które astępie zajdą zastosowaie w istalacjach produkujących zieloą eergię. Aplikowaie odbywa się w sposób ciągły poprzez złożeie wiosku do baku, który ma podpisaą umowę o współpracy z NFOŚiGW. Beeficjet może uzyskać dotację a częściową spłatę kredytu. Jest to program skieroway wyłączie do braży MSP. Dotacja w wysokości: 10% kapitału kredytu bakowego wykorzystaego a sfiasowaie kosztów kwalifikowaych przedsięwzięć obejmujących realizację działań iwestycyjych w zakresie poprawy efektywości eergetyczej, 10% kapitału kredytu bakowego, wykorzystaego a sfiasowaie kosztów kwalifikowaych przedsięwzięć obejmujących realizację działań iwestycyjych w zakresie termomoderizacji budyku/budyków, 15% kapitału kredytu bakowego, wykorzystaego a sfiasowaie kosztów kwalifikowaych przedsięwzięć w przypadku, gdy iwestycja została poprzedzoa audytem eergetyczym; zakres rzeczowy zrealizowaego przedsięwzięcia musi wyikać z przeprowadzoego audytu eergetyczego, dodatkowo do 15% kapitału kredytu bakowego a pokrycie poiesioych kosztów wdrożeia systemu zarządzaia eergią (SZE), jedak ie więcej iż 10 000 PLN, jeśli w ramach zrealizowaego przedsięwzięcia beeficjet wdroży SZE według zasad określoych przez NFOŚiGW 4. 3.3. Wspieraie rozproszoych, odawialych źródeł eergii Program BOCIAN, dzięki któremu beeficjeci będą mogli wdrożyć projekty ma- Programy wdrażae przez NFOŚiGW Beeficjetami programów wdrażaych przez Narodowy Fudusz Ochroy Środojące a celu ograiczeie lub uikięcie emisji CO 2 poprzez zwiększeie produkcji eergii z istalacji wykorzystujących odawiale źródła eergii (budowa, rozbudowa lub przebudowa istalacji OZE). Chodzi o: elektrowie wiatrowe od 40 kwe do 3 MWe, istalacje fotowoltaicze od 40 kwp do 1 MWp, systemy pozyskujące eergię z wód geotermalych, od 5 MWt do 20 MWt, małe elektrowie wode od 300 kwt do 5 MW, źródła ciepła opalae biomasą od 300 kwt do 20 MWt, wielkoformatowe kolektory słoecze od 300 kwt do 2MWt wraz z akumulatorem ciepła o mocy od 3 MWt do 20 MWt, biogazowie wykorzystujące biogaz roliczy o mocy od 40 kwe do 2 MWe, istalacje wytwarzaia biogazu roliczego wykorzystywae do wprowadzeia go do sieci gazowej, wytwarzaie eergii elektryczej w wysokosprawej kogeeracji a biomasę o mocy od 40 kwe do 5 MWe, systemy magazyowaia eergii towarzyszące iwestycjom OZE o mocach ie większych iż 10-krotość mocy zaistalowaej dla każdego ze źródeł OZE, istalacje hybrydowe. Korzystając z tego programu, MSP mogą uzyskać pożyczkę do 85% kosztów kwalifikowaych, a maksymalie 15 lat, bez możliwości częściowego umorzeia. Program będzie realizoway w latach 2015 2023. Waruki dofiasowaia programu BO- CIAN: kwota pożyczki: do 40 ml PLN, z zastrzeżeiem poziomu itesywości dofiasowaia określoego w programie, oprocetowaie WIBOR 3M, ie miej iż 2% (w skali roku); odsetki z tytułu oprocetowaia spłacae są a bieżąco w okresach kwartalych; pierwsza spłata a koiec kwartału kaledarzowego, astępującego po kwartale, w którym wypłacoo pierwszą traszę środków, pożyczka ie podlega umorzeiu, okres fiasowaia: pożyczka może być udzieloa a okres ie dłuższy iż 15 lat; okres fiasowaia jest liczoy 18 Biulety euro ifo (10)

Ochroa środowiska od daty plaowaej wypłaty pierwszej traszy pożyczki do daty plaowaej spłaty ostatiej raty kapitałowej 5. 5.5. Edukacja ekologicza Z założeia te program ma podosić poziom świadomości ekologiczej społeczeństwa i kształtować postawy promujące środowisko aturale poprzez: szkoleia, koferecje, warsztaty, kokursy, kogresy krajowe oraz międzyarodowe, semiaria, realizację kampaii iformacyjo-promocyjo-edukacyjych. Dotacje są udzielae w trybie kokursowym. Perspektywa fiasowa 2014 2020 a wojewódzkie fudusze ochroy środowiska i gospodarki wodej Wojewódzkie fudusze ochroy środowiska i gospodarki wodej (wojewódzkie fudusze) są wojewódzkimi fuduszami celowymi w rozumieiu ustawy z 30 czerwca 2005 r. o fiasach publiczych podległych samorządom województw. Są to środki publicze, co ma zaczeie w motażu fiasowym przedsięwzięć wspomagaych w ramach reguł pomocy publiczej.,,wojewódzki fudusz udziela pomocy fiasowej a realizację zadań iwestycyjych i ieiwestycyjych w zakresie ochroy środowiska i gospodarki wodej, przezaczając środki fiasowe a wspomagaie działalości, o której mowa w art. 406 pkt 1 11 oraz dofiasowaie działań a podstawie art. 409 ustawy z 27 kwietia 2001 r. Prawo ochroy środowiska, m.i. a wspieraie wykorzystaia źródeł eergii odawialej oraz pomoc przy wprowadzaiu bardziej przyjazych dla środowiska ośików eergii w kotekście ochroy powietrza 6. Każdy z 16 wojewódzkich fuduszy prowadzi własą politykę udzielaia pomocy. Istrumety wsparcia WFOŚiGW skierowae do przedsiębiorców: preferecyjie oprocetowae pożyczki z możliwością częściowego umorzeia, dopłaty do oprocetowaia kredytów i pożyczek, dotacje. Możliwe jest udzielaie wsparcia przy użyciu więcej iż jedego istrumetu pomocy, p. pożyczka z dotacją. Wojewódzkie fudusze ogłaszają a swoich stroach iformacje o plaowaych i trwających kokursach. W poprzediej perspektywie wojewódzkie fudusze były istytucjami pośrediczącymi we wdrażaiu m.i. Regioalych Programów Ochroy Środowiska w zakresie iwestycji związaych z ochroą środowiska, efektywością eergetyczą oraz OZE. Obecie Regioale Programy Operacyje (RPO) są egocjowae, co uiemożliwia pełe wyszczególieie plaowaych aborów wiosków. Jak ubiegać się o dotację a realizację iwestycji w OZE? 1. Wybór odpowiediego programu priorytetowego oraz sprawdzeie harmoogramu aboru wiosków kokursowych. 2. Zapozaie się z wymagaą dokumetacją kokursową. 3. Wypełieie wiosku o dofiasowaie (ajczęściej w formie elektroiczej oraz papierowej), dostarczeie w wyzaczoe miejsce przyjmowaia wiosków wraz z wymagaymi załączikami. W przypadku aboru w formie kokursów komplet dokumetów ależy złożyć w wyzaczoym termiie. W przypadku aborów ciągłych formularze moża składać do wykorzystaia alokacji. Najczęściej wymagaymi załączikami do wiosków są: harmoogramy rzeczowo-fiasowe, decyzje admiistracyje wymagae do realizacji iwestycji, pozwoleia, opiie odpowiedich orgaów, p. Regioalej Dyrekcji Ochroy Środowiska, studium wykoalości, projekt techiczy, aaliza ekoomicza, dokumet potwierdzający prawo do dyspoowaia budykiem, grutem pod iwestycję. 4. Rozpatrywaie wiosku odbywa się a kilku etapach: ocea formala wiosku a tym etapie istieje możliwość uzupełieia braków w dokumetacji iezbędej do ocey merytoryczej wiosku; sprawdzaa jest tu kompletość dokumetacji, ocea merytorycza, która jest podzieloa a oceę ekologiczo-techiczą, fiasową oraz w zakresie pomocy publiczej; odbywają się oe rówolegle. 5. Negocjacje waruków dofiasowaia po pozytywej oceie merytoryczej wioskodawca zostaje umieszczoy a liście rakigowej i ustala wraz z jedostką wdrażającą waruki dofiasowaia. 6. Podpisaie umowy. 7. Realizacja projektu zgodie z harmoogramem rzeczowo-fiasowym. 8. Wybór wykoawcy, rozpoczęcie realizacji iwestycji, promocja projektu. 9. Rozliczeie projektu, złożeie wiosku o płatość. Ubiegaie się o dofiasowaie z krajowych i uijych środków wspierających rozwój OZE jest iewątpliwie procesem z założeia skomplikowaym. Dla większości potecjalych wioskodawców gra ie jest warta świeczki. Jak grzyby po deszczu powstają w ostatich miesiącach firmy zajmujące się pozyskiwaiem fuduszy a iwestycje. Niestety, ie zawsze mamy do czyieia z profesjoalym przygotowaiem i kompetecją osób oferujących swoje usługi. Z uwagi a to, że w ajbliższej perspektywie strumień uijych dotacji popłyie główie a projekty z zakresu efektywości eergetyczej oraz wzrostu kokurecyjości przedsiębiorstw, jest to ogroma szasa dla braży mikro-, małych i średich firm, które mogą wykazać plaowaie realizacji obu tych priorytetów. Z tego powodu MSP są mile widziaymi beeficjetami fuduszy z owego programowaia 2014 2020. Grzechem byłoby ie skorzystać. Aa Ciepielak Verde View Sp. z o.o. a.ciepielak@verdeview.eu 1 Dokumet przyjęty przez Radę Miistrów 8 styczia 2014 r., określający strategię wdrażaia uijych fuduszy w ramach trzech polityk spójości, wspólej polityki rolej i wspólej polityki rybołówstwa. 2 Audyty eergetycze są przeprowadzae przez uprawioych audytorów. Reguluje to Rozporządzeie Miistra Ifrastruktury z 2009 r. oraz zowelizowaa Ustawa Prawo Budowlae. 3 Źródło: www.pois.gov.pl 4 Źródło: www.fosigw.gov.pl 5 Źródło: www.fos.gov.pl 6 Źródło: www.wfosigw.pl Biulety euro ifo (10) 19

Eksport Ryek pokryć dachowych w Uii Europejskiej Różice i podobieństwa w krajach UE Jausz Brzozowski Właściwie trudo mówić o jedym, uijym, ryku pokryć dachowych w sytuacji, gdy jego strukturę ukształtowały bardzo zróżicowae w poszczególych krajach waruki klimatycze oraz odmiea tradycja w dziedziie budowictwa. Z tych właśie względów p. w Wielkiej Brytaii ok. 70% dachów jest obecie pokrytych płytkami cemetowymi. Udział płytek ceramiczych atomiast sięga tam zaledwie 10%. Ie proporcje występują z kolei w Niemczech i Fracji. W pierwszym z tych państw udział płytek ceramiczych wyosi ok. 50%, a w drugim przekracza 60%. Wspomiae państwa, jak rówież Włochy i kraje Półwyspu Iberyjskiego, w ajwiększym stopiu decydują o pozycji Uii Europejskiej a światowym ryku tego rodzaju pokryć dachowych. Roczie a ryku UE sprzedaje się 550 600 ml m² dachówek ceramiczych. Staowi to miej więcej 40% w skali światowej. W 80% produkty te zajdują zastosowaie w budykach mieszkalych i w 20% w hadlowych i przemysłowych. Na ryku materiałów pokryciowych dachówki ceramicze mają ajdłuższą tradycję. Zae są od poad 2000 lat. Obecie a tereie Europy Zachodiej jest imi pokryta prawie połowa dachów. Zaczie młodsze są dachówki cemetowe dachy zaczęto imi pokrywać dopiero w połowie XIX wieku. Od miej więcej 200 lat do krycia dachów stosuje się także papę. Jest to materiał lekki, tai, odpory a działaie słońca, śiegu, deszczu, wiatru i mrozu, a więc adający się do wykorzystaia w półocej i w środkowej części aszego kotyetu. W ostatich dekadach sporą popularość zyskały dachówki bitumicze, wykoae z osowy z włóka szklaego zatopioej w warstwie bitumu, posypki mieralej lub z graulatu ceramiczego. Z kolei pokrycia dachowe z blachy powlekaej jako pierwszy a świecie zaczął produkować w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XX wieku fiński kocer Rautaruukki. W krajach Uii Europejskiej stosowae są także ale w zdecydowaie miejszym zakresie ietypowe pokrycia dachowe, takie jak łupek aturaly, got drewiay, strzecha, płytki i płyty włókisto-cemetowe oraz prefabrykowae płyty blaszae. Dachówki ceramicze Wartość roczej produkcji ceramiczych pokryć dachowych w krajach Uii Europejskiej od lat utrzymuje się a poziomie ok. 2 mld EUR. Produkcja ta jest skocetrowaa praktyczie w dwóch krajach: w Niemczech i we Fracji. Łączy udział tych dwóch państw w uijej produkcji dachówek ceramiczych przekracza 70%. Przez ostatich kilka lat iemiecki przemysł dachówek ceramiczych zajdował się w fazie stagacji. Była to kosekwecja kryzysu całego sektora budowictwa w tym kraju. Prawdziwym potetatem w produkcji dachówek ceramiczych jest rówież Fracja. Poad 100 przedsiębiorstw z tej braży, dyspoujących 150 zakładami wytwórczymi oraz zatrudiających poad 6 tys. pracowików, osiąga rocze obroty przekraczające 700 ml EUR. Fracja jest też czołowym eksporterem dachówek ceramiczych. Na koleje trzy kraje (Włochy, Polska i Wielka Brytaia) przypada blisko 17% produkcji uijej. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę a awas Polski, która z siódmej pozycji w 2004 r. (momet akcesji do UE) przesuęła się a miejsce czwarte w 2012 r., a asz udział w produkcji uijej wzrósł z 2,6% do 4,6%. Kraje Uii Europejskiej są dużymi eksporterami i importerami ceramiczych pokryć dachowych. Wartość eksportu wyosi blisko 300 ml EUR. Największym uijym eksporterem ceramiczych są Niemcy, a które przypada poad 34% eksportu UE. Drugie miejsce zajmuje Fracja z udziałem 13,6%, a trzecie Hiszpaia prawie 8%. Polska, z udziałem poad 5% eksportu uijego, zajduje się a siódmym miejscu. Tabela 1 Produkcja dachówek ceramiczych w krajach Uii Europejskiej w 2012 r. Kraj Produkcja (w ml EUR) Udział w produkcji uijej (w %) Niemcy 716,2 36,6 Fracja 702,9 35,9 Włochy 154,3 7,9 Polska 90,0 4,6 Wielka Brytaia 84,7 4,3 Hiszpaia 68,5 3,5 Portugalia 52,4 2,7 Węgry 47,8 2,4 Grecja 14,4 0,7 Łączie 1931,2 98,6 Pozostałe kraje 28.3 1,4 Razem 1959,5 100,0 Źródło: Eurostat 20 Biulety euro ifo (10)