EFINICJE efinicje realne i nominalne. efinicja to wypowieź, która może pełnić jeną z wóch funkcji: 1. poawać jenoznaczną charakterystykę jakiegoś przemiotu 2. poawać znaczenie nieznanego nam wyrazu lub wyrażenia. Zależnie o tych funkcji wyróżniamy wa znaczenia słowa efinicja, a co za tym izie, wa postawowe typy efinicji: efinicje realne i nominalne. efinicje realne nominalne efiniują przemioty efiniują słowa efinicja realna jest opowiezią na pytanie Co to jest...?. Opowieź ta zawiera możliwie najkrótszą charakterystykę przemiotu, o który pytamy. Charakterystyka ta nie może być przypisana żanemu innemu przemiotowi. Np. na pytanie Co to jest ametyst? efinicja realna opowiaa: Ametyst jest to fioletowa i przezroczysta omiana kwarcu. efinicja realna może też opowiaać na pytanie Kto to jest..? (np. Kto to jest inżynier?): Inżynier to specjalista mający wyższe wykształcenie w określonej ziezinie wiezy technicznej. efinicja nominalna stanowi opowieź na pytanie Co znaczy wyraz...? (wyrażenie) i pokazuje jak ten wyraz można w anym języku zamienić na inny wyraz (lub wyrażenie). Np. na pytanie Co znaczy wyraz erupcja? efinicja nominalna opowiaa: Wyraz erupcja znaczy wybuch wulkanu. Inny przykła: Oleaster znaczy zikie rzewo oliwne. Wyraz lub wyrażenie efiniowane nazywamy efinienum, natomiast wyrażenie efiniujące nazywamy efiniensem. 5.2. efinicje sprawozawcze i projektujące
Ze wzglęu na cel, jaki przyświeca nam przy tworzeniu efinicji, możemy wyróżnić efinicje sprawozawcze i projektujące. Celem efinicji sprawozawczej jest pokazanie, jakie znaczenie miał otychczas wyraz efiniowany w jakimś języku. Używa się tego rozaju efinicji głownie o przekazania zastanej wiezy (np. w szkole). efinicja taka może być prawziwa, np. Puel jest to pies z rasy psów pokojowych lub fałszywa Psycholog jest to osoba tresująca psy. efinicja sprawozawcza nazywana bywa także efinicją analityczną. efinicja projektująca natomiast wprowaza la jakiegoś słowa nowe znaczenie, otą nie stosowane. Nie może być zatem ani prawziwa ani fałszywa, gyż jest efinicją arbitralną ustala znaczenie słowa efiniowanego na przyszłość. efinicja projektująca nazywana jest też efinicją syntetyczną. Projektowanie w rozważanym typie efinicji może zachozić na wa różne sposoby, stą też efinicje projektujące zielimy na konstrukcyjne i regulujące. efinicje sprawozawcze projektujące konstrukcyjne (całkowicie arbitralne) regulujące ( liczące sie ze znaczeniem zwyczajowym) efinicja konstrukcyjna to efinicja, która: 1. wprowaza o języka zupełnie nowe słowo nowe i naaje mu znaczenie, lub 2. używa słowa zastanego już w języku, ale naaje mu inne znaczenie, niż otychczas używane Przykłaem pierwszej sytuacji może być słowo moem. Słowo moem powstało przez złożenie pierwszych sylab ze słów moulacja i emoulacja. Moem jest to urzązenie elektroniczne, którego zaaniem jest zamiana anych cyfrowych na analogowe sygnały elektryczne (moulacja) i na owrót (emoulacja) tak, aby mogły być przesyłane i obierane poprzez linię telefoniczną. Gy urzązenie to zostało skonstruowane, wprowazono jego nazwę wraz z efinicją. Wtey była to efinicja
konstrukcyjna- nowe słowo wraz z góry ustalonym znaczeniem. Gy współcześnie tłumaczymy komuś, co to jest moem - la nas jest to już efinicja sprawozawcza. I może się zarzyć, że sprawozanie bęzie błęne, a przez to efinicja stanie się zaniem fałszywym (moem jest to czasopismo poświęcone mozie). Przykłaem rugiej sytuacji może być słowo komórka. Znana z biologii efinicja głosi, iż komórka jest to najmniejsza strukturalna i funkcjonalna jenostka organizmów żywych zolna o przeprowazania wszystkich postawowych procesów życiowych. Ale w telekomunikacji naano słowu komórka nowe znaczenie. Wprowazono następującą efinicję konstrukcyjną: Komórka jest to w systemach telekomunikacyjnej łączności bezprzewoowej obszar ominacji sygnału raiowego emitowanego przez jeną stacje przekaźnikową. (Stą tez nazwa telefon komórkowy). Posumowując: Większość terminów naukowych i technicznych została wprowazona poprzez efinicje konstrukcyjne. Natomiast efinicja projektująca regulująca naaje ścisłe znaczenie słowom już używanym, nie zmieniając ich zasaniczego sensu. Potrzeba zastosowania efinicji regulującej otyczy na ogół wyrażeń, które: 1. mają nieostry zakres, lub/i 2. mają treść niewyraźną. efinicja regulującą jest to efinicja, która zmniejsza nieostrość lub niewyraźność efiniowanego wyrażenia. Przykłay efinicji regulującej ustalającej ostry zakres efiniowanego wyrażenia: a) Osobą barzo inteligentną nazywamy osobę, której wskaźnik IQ przekracza 145. b) Buynek niski jest to są to buynek, którego wysokość nie przekracza 12 metrów na poziom terenu lub liczba konygnacji naziemnych jest mniejsza bąź równa czterem. Przykłay efinicji regulującej ustalającej wyraźną treść efiniowanego wyrażenia: a) Pieniąz jest to materialny lub niematerialny śroek, który można wymienić na towar lub usługę. b) Kwiat jest to organ roślin nasiennych, w którym wykształcają się wyspecjalizowane elementy służące o rozmnażania. Należy zwrócić uwagę, że w ostatnim przypaku potrzeba efinicji regulującej bierze się z sytuacji, w której esygnaty anej nazwy umiemy wskazać, natomiast treść charakterystyczna nazwy nie jest la nas wyraźna (nie potrafimy np. wymienić cech pieniąza jako takiego).poobnie la większości nie-botaników wskazanie kwiatu nie bęzie trune, natomiast o wiele truniejsze bęzie powiezenie, czym kwiat jest. efinicje regulujące niezbęne są w prawie, gzie istnieje konieczność precyzyjnego używania słow. Np.: Wykroczenie jest to czyn społecznie szkoliwy
zagrożony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia karą aresztu (o 5 o 30 ni), ograniczenia wolności, grzywny o 5000 zł albo nagany. efinicje równościowe. Ze wzglęu na buowę możemy pozielić efinicje na równościowe i nierównościowe, zwane także uwikłanymi. Postawą poziału jest występowanie w efinicjach równościowych spójnika efinicyjnego i brak takiego spójnika w efinicjach nierównościowych. Poział efinicji zez wzglęu na buowę przestawia poniższy schemat. równościowe klasyczne nieklasyczne - przez wyliczenie wyraźne kontekstowe efinicje cząstkowe nierównościowe aksjomatyczne inukcyjne inne efinicja równościowa skłaa się z 3 części: 1. efinienum (wyrażenia efiniowanego) 2. Spójnika efinicyjnego wyrażenia postaci: jest to, znaczy, oznacza, nazywamy enotuje, znaczy tyle samo, co, ewentualnie funktora zaniotwórczego albo =. 3. efiniensa (wyrażenia efiniującego) Sens słowa równościowa w oniesieniu o efinicji wiąże się w poprawnej efinicji z równym ( w znaczeniu takim samym) zakresem efinienum i efiniensa. Znaczenie efinienum powinno być takie same, jak efiniensa. Poniższy schemat zawiera przykłay efinicji równościowych.
efinienum Orynator Mikao oekaer łącznik jest to jest to jest to efiniens lekarz kierujący oziałem szpitalnym tytuł cesarza japońskiego. wunastościan foremny. Jeśli efiniens zbuowany jest wele formuły poanej już przez Arystotelesa, wówczas efinicję nazywamy klasyczną. Formuła ta brzmi: X jest to G, mające cechę. Inaczej mówiąc, aby zefiniować A należy poać: 1. najbliższy rozaj G (zwany genus proximum) 2. różnicę gatunkowa ( zwaną ifferentia specifica) Należy zatem efiniować nazwę X przez porównanie jej zakresu z zakresem jakiejś ogólniejszej nazwy G ( jest to rozaj, o którego należy X), ograniczonej przez oanie cech ( stanowiących różnicę gatunkową), zawężających opowienio ten szerszy zakres. Np. : Kwarat (X) jest to prostokąt (G) równoboczny (). Orynator (X) jest to lekarz (G) kierujący oziałem szpitalnym(). Poniższe rysunki przestawiają buowę klasycznej efinicji równościowej za pomocą iagramów Eulera i w postaci wykresu ocinkowego. X G G X efinicja równościowa jest wyraźna, jeśli wyraz efiniowany jest tożsamy z efinienum. Taka sytuacja zachoziła we wszystkich poanych wyżej przykłaach efinicji. Czasem jenak łatwiej jest any wyraz zefiniować, gy pojawia się w pewnym kontekście. Przykłau ostarcza np. poana niżej efinicja wariacji z powtórzeniami.
efinienum łącznik efiniens Wariacja k-wyrazowa z powtórzeniami zbioru n-elementowego A jest to każy k-wyrazowy ciąg elementów n-elementowego zbioru A. efinicja kontekstowa jest to efinicja, której efinienum oprócz wyrazu efiniowanego zawiera także wyrazy nieefiniowane. efinicja klasyczna jest to efinicja realna buowana w oparciu o cechy efiniowanego przemiotu. Warto przy tym zwrócić uwagę, że analizując cechy jakiegokolwiek bytu (przemiotu, osoby, zjawiska it.) można je pozielić na trzy kategorie: cechy konstytutywne, konsekutywne i akcyentalne. cechy konstytutywne konsekutywne akcyentalne Cechy konstytutywne, czyli istotne, to takie, których nie można pominąć bez zmiany zakresu pojęcia. Np. jeną z cech konstytutywnych kwaratu jest posiaanie 4 boków (bez tej cechy mógłby to być trójkąt, pięciokąt etc.). Cechą konstytutywną człowieka jest rozumność, a ryby życie w wozie. Cechy konsekutywne to takie, które rogą rozumowania można wyprowazić z konstytutywnych. Znając cechy konstytutywne kwaratu można np. ustalić, że kwarat ma przekątne przecinające się po kątem prostym. Z kolei z rozumności człowieka można ojść o tego, że człowiek posługuje się językiem i używa pojęć abstrakcyjnych. Poział cech na konstytutywne i konsekutywne czasem może być arbitralny. Jeśli przyjmiemy na przykła, że cechą konstytutywną kwaratu jest posiaanie pary przekątnych przecinających się w połowie po kątem prostym, to z własności tej możemy wywnioskować, że kwarat ma równe boki i wówczas ta ostatnia cecha bęzie potraktowana jako cecha konsekutywna. Cechy akcyentalne jakiegoś bytu to cechy przypakowe, nie wpływające na jego istotę ( bez tych cech naal byłby tym, czym jest). Kwarat pozostaje kwaratem niezależnie, czy jest namalowany czarnym czy zielonym kolorem. Cechą akcyentalną człowieka może być np. to, że jest niski czy łysy tak samo bęzie człowiekiem, jeśli bęzie wysoki lub kęzierzawy. Poprawna efinicja wskazuje wyłącznie cechy konstytutywne.
efinicja klasyczna może występować w trzech omianach: jako naturalna, finalna i genetyczna. efinicja klasyczna naturalna genetyczna finalna Różnica mięzy nimi sprowaza się o zawartości różnicy gatunkowej. efinicja naturalna w swej różnicy gatunkowej wymienia cechy charakteryzujące obiekt efiniowany, efinicja genetyczna poaje pochozenie, powoy lub przyczyny anego zjawiska lub przemiotu. efinicja finalna w różnicy gatunkowej wskazuje jakiś cel, np. ziałania czy procesu. Przykłay wszystkich poszczególnych typów efinicji poaje poniższa tabela. efiniens efinienum łącznik najbliższy rozaj genus proximus różnica gatunkowa ifferentia specifica efinicja naturalna Pleonazm jest to wyrażenie skłaające się z wyrazów znaczących to samo lub prawie to samo. Oportunista jest to osoba pozbawiona stałych zasa, naginająca się o okoliczności la osobistych korzyści. efinicja genetyczna Paraplegia Szaź jest to jest to porażenie obu kończyn olnych biały osa kryształków lou efinicja finalna Szykanowanie jest to rozmyślne ziałanie występujące w następstwie uszkozenia rzenia kręgowego. narastający na cienkich przemiotach wskutek zamarzania kropelek przechłozonej mgły przy ich zetknięciu z przemiotami w temperaturze niższej o 0 C. w celu zrobienia komuś przykrości lub stwarzania mu utrunień.
Neurobik są to ćwiczenia wykonywane i powtarzane w celu rozwinięcia i poprawy niektórych umiejętności umysłowych. Omianą efinicji równościowej jest efinicja przez wyliczenie. W przypaku efinicji aekwatnej efiniens takiej efinicji wymienia nazwy, których łączny zakres powinien być równy zakresowi efinienum. Np. Naczelne (X) są to: małpy człekokształtne (A ),małpy wąskonose(b), małpy szerokonose (C) i małpiatki ().Poaną efinicję obrazują pokazane niżej schematy. A B C X Inny przykła : Kolorami postawowymi są: czerwony, niebieski i żółty. efinicje nierównościowe. 5.4.1. efinicja cząstkowa- to efinicja, która charakteryzuje znaczenie jakiegoś słowa tylko częściowo, poprzez sformułowanie warunku pozwalającego w oniesieniu o niektórych tylko przemiotów rozstrzygnąć, czy popaają one po efiniowane słowo, czy nie. 1 efinicja taka ma buowę okresu warunkowego, czyli przybiera postać Jeśli.., to i poaje tylko niektóre kryteria stosowalności efiniowanego terminu. efinicje cząstkowe mogą formułować : a) warunek, którego spełnienie oznacza, ze jest on esygnatem nazwy N : Jeśli X ma własność W, to X jest esygnatem nazwy N. efinicję taką nazywamy efinicją cząstkową pozytywną. X W N? A B C x 1 porównaj K. Szymanek Sztuka argumentacji, Wyawnictwo Naukowe PWN, Warszwa 2001, s.95
Np. : Jeśli kobieta (X) jest uczestniczką wyborów Miss Świata(W) to jest piękną kobietą (N). efinicja powyższa nie efiniuje wyrażenia piękna kobieta tak, aby była to nazwa o ostrym zakresie (czyli tak, aby o każej kobiecie ało się orzec należy, czy nie o zakresu tej nazwy). W przykłazie pokazuje się,że uczestniczka wyborów Miss Świata na pewno należy o esygnatów nazwy piękna kobieta, ale nie przesąza się, czy esygnatami tej nazwy nie są także inne kobiety, nie należące o zakresu nazwy uczestniczka wyborów Miss Świata. Zakres nazwy N nie jest ostry (stą na rysunku znak zapytania) b)warunek, którego spełnienie przez jakiś przemiot oznacza, ze nie jest on esygnatem nazwy N : Jeśli X ma własność V, to X nie jest esygnatem nazwy N. efinicję taką nazywamy efinicją cząstkową negatywną.?? N? X V Np. Jeśli ktoś (X) jest ateistą (V), to nie jest księzem (N). Mamy tu przykła cząstkowej efinicji wyrazu ksiąz, polegającej na wskazaniu przykłau osoby, która esygnatem tej nazwy nie jest. c) warunki pozwalające orzec o niektórych przemiotach, że są esygnatami nazwy N, a o pewnych przemiotach, że esygnatami tej nazwy nie są. Jeśli X ma własność W, to X jest esygnatem nazwy N oraz jeśli X ma własność V, to X nie jest esygnatem nazwy N. efinicję taką nazywamy efinicją cząstkową pozytywno-negatywną.
V X N?? W Np.: Jeśli ktoś (X) jest katolikiem (W), to jest chrześcijaninem (N), a jak ktoś (X) jest buystą (V), to nie jest chrześcijaninem (N). Jest to cząstkowa efinicja pojęcia chrześcijanin, otrzymana przez wskazanie esygnatów, które na pewno należą o zakresu nazwy chrześcijanin( katolik) i wskazanie esygnatów, które nas pewno o zakresu tego nie należą (buysta). efinicja aksjomatyczna (efinicja przez postulaty) wyrazu (wyrażenia) jest to zbiór zań Z 1 Z n, które ograniczają zakres możliwych interpretacji, przy czym interpretacje te muszą być takie, aby zania Z 1 Z n były prawziwe. efinicje aksjomatyczne są stosowane głownie o efiniowania pojęć pierwotnych, których za pomocą efinicji klasycznych nie a się zefiniować. Np. Euklies w swojej geometrii efiniuje punkt poprzez następuje postulaty: 1. Punkt to jest to, co nie skłaa się z części. 2. wie proste przecinają się w punkcie. 3.Z punktu można zakreślić okrąg. efinicje funktorów rachunku zań są efinicjami aksjomatycznymi - postulatami zawartymi w matrycach prawziwościowych, przypisanych poszczególnym funktorom. efinicja inukcyjna, poobnie jak aksjomatyczna, jest stosowana, gy zakres efinienum truno jest wyznaczyć za pomocą pojeynczego zania. Omienna jest jenak jej buowa. efinicja inukcyjna skłaa się z: 1. z warunku wyjściowego, który wyznacza pewien pozbiór zakresu efinienum ( np. wymienia przemioty niewątpliwie bęące esygnatami efinienum), 2. z warunków inukcyjnych, które poają reguły rozszerzania pozbiorów zakresu efinienum (stwierzają, w jakim stosunku o przemiotów już należących o zbioru powinien pozostawać nowy przemiot, jeśli ma on należeć o owego zbioru). Przykłaem efinicji inukcyjnej jest efinicja wyrażenia sensownego w rachunku zań: Wyrażeniami sensownym rachunku zań są: 1. wyrażenia proste: zmienne zaniowe p,q,r,
2. wyrażenia złożone: a) jeśli φ jest wyrażeniem sensownym, to ~ (φ)jest wyrażeniem sensownym, b) jeśli φ jest wyrażeniem sensownym i jeśli ψ jest wyrażeniem sensownym, to wyrażenia (φ) ( ψ), (φ) ( ψ), (φ) ( ψ), (φ) ( ψ) są także wyrażeniami sensownymi. Błęy w efiniowaniu Najważniejsze rozaje błęów, jakie można popełnić poczas efiniowania pokazuje poniższy schemat. błęne koło bezpośrenie iem per iem pośrenie Błey w efinicjach ignotum per ignotum błą nieaekwatności efinicja za szeroka efinicja za wąska efinicja krzyżująca efinicja wykluczająca błą przesunięcia kategorialnego Błęne koło w efinicji polega na powtórzeniu w efiniensie wyrazu efiniowanego (lub wyrazu pochonego o efinienum). Jeśli A efiniuje się przy pomocy A (lub słowa o A pochonego) to taki błą nazywamy błęnym kołem bezpośrenim, zwanym także iem per iem (osł. to samo prze to samo). Np. Rachunkowość jest to system ewiencji zgony z zasaami rachunkowości lub Pogara jest to stan pogarliwości wobec innych osób. Jeśli A efiniuje się przy pomocy B, a B przy pomocy A- to jest to błęne koło pośrenie. Np. Konstytucja (A) jest to akt prawny, który ma najwyższą moc prawną w państwie (B). Państwo (B) jest organizacją polityczną, którego ustrój i organizacje określa konstytucja (A). Elementów pośreniczących może być więcej (B, C,,..). Błą ignotum per ignotum (osł. nieznane przez nieznane) pojawia się, gy słowa zawarte w efiniensie są niezrozumiałe la obiorcy efinicji. Błą ten jest wzglęny- elementy niezrozumiałe la jenej osoby (np. la stuenta) nie muszą być niezrozumiałe la innej (np. wykłaowcy). Np. efinicja Mezon jest to barion o spinie całkowitym bęzie niezrozumiała la osoby nie znającej kluczowych pojęć fizyki
cząstek. Poobnie efinicja mówiąca, że Synekocha jest to omiana metonimii nic nie wyjaśni komuś, kto nie zna znaczenia słowa metonimia. Błęy nieaekwatności to inaczej błęy zakresowe: zakres efiniensa jest w jakiś sposób nieaekwatny w stosunku o efinienum. Na poanych niżej schematach oznaczamy zakres efinienum jako, zakres efiniensa jako. efinicja za szeroka powstaje wtey, gy zakres efiniensa jest w relacji narzęności w stosunku o efinienum (zakres efiniensa jest szerszy niż efinienum). Np. Tygrys jest to ssak rapieżny. - tygrys, - ssak rapieżny (efinienum) (efiniens) efinicja za wąska powstaje wtey, gy zakres efiniensa jest w relacji porzęności w stosunku o efinienum (zakres efiniensa jest węższy niż efinienum). Np. Stuent jest to osoba ucząca się na Politechnice. (- stuent, - osoba ucząca się na Politechnice) Kolejny przykła efinicji za szerokiej i efinicji za wąskiej: Jeśli za aekwatną uznamy następującą efinicję żalu: Żal jest to negatywny stan emocjonalny spowoowany oznaną stratą. wówczas efinicja za szeroka może brzmieć: Żal jest to negatywny stan emocjonalny. natomiast efinicja za wąska:
Żal jest to negatywny stan emocjonalny spowoowany oznaną stratą finansową. efinicja krzyżująca powstaje wtey, gy zakresy efinienum i efiniensa krzyżują się. Np. Nauczyciel jest to pracownik szkoły postawowej.( -nauczyciel, - pracownik szkoły postawowej). Błą tu polega na tym, że la pewnych esygnatów jest to efinicja aekwatna ( niektórzy nauczyciele są pracownikami szkoły postawowej), a la niektórych esygnatów nie jest aekwatna (są nauczyciele nie bęący pracownikami szkoły postawowej i są pracownicy szkoły postawowej nie bęący nauczycielami). Inny przykła efinicji krzyżującej: Jezioro jest to naturalny zbiornik słokiej woy. (są jeziora słone, są naturalne zbiorniki słokiej woy nie bęące jeziorami- np. bagna). efinicja wykluczająca powstaje, gy zakres efinienum wyklucza się z zakresem efiniensa. Np. Wieloryb jest to wielka ryba morska ( wieloryb to ssak). Jeśli efiniens jest z zupełnie innej kategorii semantycznej niż efinienum, błą efinicji wykluczającej nosi nazwę błęu przesunięcia kategorialnego. Np.: List jest to pisanie o osoby znajującej się aleko (list to przemiot, pisanie zaś to czynność). Inne przykłay: Autostraa jest to zmniejszenie czasu przejazu mięzy miastami. Biel jest to rzecz bęąca mieszanką wszystkich kolorów.