Nazwy. Jak widać, nazwa to nie to samo co rzeczownik. W podanych przykładach na nazwę złoŝoną składa się cały zespół

Transkrypt

1 Nazwa spełnia istotną rolę w języku, gdyŝ umoŝliwia proces identyfikowania róŝnych obiektów i z tego powodu nazwa jest podstawowym składnikiem wypowiedzi. Nazwa jest to wyraz albo wyraŝenie rozumiane jednoznacznie, które nadaje się na podmiot lub orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu ( orzeczenie imienne to orzeczenie stwierdzające o podmiocie,ŝe jest ona taki a taki).

2 Ze względu na liczbę wyrazów wchodzących w skład nazwy rozróŝniamy: nazwy proste składające się z jednego tylko wyrazu, np. skrypt, Jan, ksiąŝka itp.; nazwy złoŝone składające się z więcej niŝ jednego wyrazu, np. student pierwszego roku prawa, zamieszkały w mieście połoŝonym nad Wisłą, student, który mieszka w Poznaniu.

3 Jak widać, nazwa to nie to samo co rzeczownik. W podanych przykładach na nazwę złoŝoną składa się cały zespół rzeczowników, czasowników, przymiotników, zaimków, przyimków. RównieŜ nazwa prosta moŝe nie być rzeczownikiem, weźmy np. nazwy zawarte w zdaniach: Chory cierpi, Ten jest podejrzany.

4 Ze względu na to, do czego nazwy są odnoszone, rozróŝniamy nazwy: konkretne nazwy, które są znakami rzeczy ( stół ) albo osób ( ekonomista ), ewentualnie czegoś, co wyobraŝamy sobie jako rzecz lub osobę ( kwiat paproci, nimfa ); abstrakcyjne nazwy, które nie są znakami rzeczy czy osób ani czegoś, co sobie jako rzecz czy osobę wyobraŝamy. Wskazują one na pewną cechę wspólną wielu przedmiotów (np. białość), na pewne zdarzenie czy stan rzeczy (np. płacz, kradzieŝ, cisza ) albo na pewien stosunek miedzy przedmiotami (np. braterstwo, wyŝszość ).

5 Przedmiot, którego dana nazwa jest znakiem, nazywamy desygnatem tej nazwy. KaŜdej nazwie przyporządkowany jest zbiór przedmiotów, do których ta nazwa się odnosi, przy czym tez zbiór moŝe być pusty albo niepusty. Zbiór ten określany jest jako zakres nazwy lub zbiór desygnatów nazwy.

6 Dla wyjaśnienia, jakie znaczenie i jaki jest sposób posługiwania się nazwami w jakimś języku musimy rozróŝnić nazwy: indywidualne takie nazwy, które słuŝą do indywidualne takie nazwy, które słuŝą do oznaczenia poszczególnych, tych a nie innych przedmiotów, nie przypisując przez to danemu przedmiotowi takich czy innych właściwości wyróŝniających go, np. Poznań, Dunajec, Karol Kaczmarek ;

7 nazwy generalne to te, które przysługują przedmiotom ze względu na jakieś cechy, które tym przedmiotom przypisujemy, np. budynek, krzesło, student wydziału ekonomii. Najsłynniejsze z pierników miasto w Polsce to nazwa generalna, która oznacza to samo, co nazwa indywidualna Toruń.

8 Z tego przykładu widać, Ŝe nie moŝna utoŝsamiać rozróŝnienia nazw indywidualnych i generalnych z rozróŝnieniem imion własnych i pospolitych w gramatyce. Nazwy generalne odnoszą się do wszystkich przedmiotów mających pewien określony zespół cech.

9 Treścią jakiejś nazwy generalnej nazywamy taki zespół cech posiadanych przez desygnat danej nazwy, np. treścią nazwy pęczak w języku polskim jest zespół cech: 1) coś, co jest kaszą, 2) jęczmienną, 3) bardzo grubą. Wszystko, co te trzy cechy posiada moŝe być nazwane pęczakiem i tylko to, co te trzy cechy łącznie posiada.

10 Zastanówmy się jakie cechy ma kaŝdy kwadrat. Jest to: 1. figura płaska; 2. czworoboczna; 3. równoboczna; 4. prostokątna; 5. o bokach parami równoległych; 6. o równych przekątnych; 7. o połowiących się przekątnych; 8. o prostopadłych przekątnych 9. o obwodzie przy danym polu stosunkowo najmniejszym 10. wpisywalna w okrąg; 11. opisywalna na okręgu.

11 Taki zespół cech, który wystarcza do tego, by odróŝnić desygnaty danej nazwy od innych przedmiotów, nazywamy konstytutywnym zespołem cech, a cechy takie nazwy tworzące cechami konstytutywnymi. Pozostałe cechy wspólne nazywamy konsekutywnymi względem poprzednio wymienionych. Najprościej wytłumaczyć, co to jest kwadrat, podając zespół cech 1, 2, 3, 4; znacznie trudniej byłoby zrozumieć, co to jest kwadrat podając cechy np. 1, 2, 9.

12 Taki konstytutywny zespół cech, który jak najprościej wyjaśnia treść danej nazwy, nazywamy treścią leksykalną, czyli słownikową nazwy. KaŜda nazwa generalna moŝe występować w trzech róŝnych rolach znaczeniowych, czyli w trzech supozycjach: supozycja prosta; supozycja formalna; supozycja materialna.

13 JeŜeli nazwa jest uŝywana w wypowiedzi jako znak dla poszczególnego przedmiotu tego właśnie rodzaju, jako znak dla określonego desygnatu nazwy, to mówimy, Ŝe występuje w supozycji prostej. Np. Zając przebiegł mi drogę. JeŜeli wyraz jest nazwą dla całego gatunku przedmiotów, jak np. w wypowiedzi Zając jest pospolity w Polsce, to mówimy, Ŝe jest on w supozycji formalnej. Nazwa uŝywana w tej supozycji staje się nazwą abstrakcyjną.

14 Supozycją materialną nazywamy uŝycie jakiegoś wyrazu jako znaku dla niego samego. ZAJĄC w supozycji materialnej składa się z dwóch sylab, z pięciu liter i wielokrotnie jest powtarzany w tej części wykładu Nazwy indywidualne mogą występować tylko w supozycji prostej lub materialnej.

15 Ze względu na to, ile desygnatów obejmuje zakres danej nazwy, rozróŝniamy nazwy: ogólne czyli takie, które mają więcej niŝ jeden desygnat; jednostkowe mają tylko jeden desygnat; puste (bezprzedmiotowe) takie, które wcale nie mają desygnatów, np. stupiętrowy dom w Poznaniu, syn bezdzietnej matki.

16 Nazwy przysługiwać mogą w danym języku nie tylko poszczególnym przedmiotom, ale teŝ agregatom pewnych przedmiotów. Są więc takie nazwy, jak las (agregat drzew), biblioteka (agregat ksiąŝek), stado (agregat zwierząt), spółdzielnia (agregat osób). Nazwy, których desygnatami są nie poszczególne rzeczy lecz takie przedmioty, które traktujemy jako agregaty złoŝone z poszczególnych rzeczy, nazywamy nazwami zbiorowymi.

17 Nie jest więc desygnatem nazwy zbiorowej Sejm Rzeczpospolitej ktoś, kto jest desygnatem nazwy poseł na Sejm Rzeczypospolitej i odwrotnie. Co innego poseł, a co innego Sejm, agregat posłów. Często moŝna spotkać się z tym, Ŝe ktoś utoŝsamia agregat całość złoŝona z części z klasą wszystkich tych części składowych. Jest to błędem, np. spółdzielnia jako całość, a co innego klasa wszystkich członków tej spółdzielni.

18 JeŜeli umiemy, znając naleŝycie dany język, bez wątpliwości rozstrzygnąć o kaŝdym napotkanym przedmiocie, z którym odpowiednio zapoznaliśmy się, czy jest on, czy teŝ nie jest desygnatem pewnej określonej nazwy, to mówimy, Ŝe w danym języku nazwa ta ma ostry zakres lub w skrócie jest nazwą ostrą.

19 JeŜeli natomiast o pewnych napotkanych przedmiotach, mimo dobrego zapoznania się z ich cechami, nie umiemy orzec, czy są, czy nie są desygnatami danej nazwy, to nazwę taką określamy jako nazwę nieostrą, np. kartka papieru. JeŜeli mamy kawałek papieru o rozmiarach 15x20 cm, to wiadomo, Ŝe jest to kartka papieru, jeśli ma 1x1 cm albo 80x120 cm, to nikt tego nie nazwie kartką. Ale od jakich rozmiarów zaczyna się kartka?

20 Nieostrość zakresu wiąŝe się z tym, Ŝe niektóre nazwy nie mają wyraźnej treści, to znaczy, iŝ nawet ten, kto dobrze zna język nie umiałby podać takiego zespołu cech, które pozwoliłyby w sposób stanowczy odróŝniać desygnaty danej nazwy od innych przedmiotów, np. słowo rzeka.

21 Nazwy stają się nazwami ostrymi dzięki temu, Ŝe są nazwami wyraźnymi tzn. umiemy podać zespół cech wystarczających do odróŝnienia desygnatów danej nazwy od innych przedmiotów, lub dzięki temu, Ŝe są nazwami dla nas intuicyjnymi tzn. Ŝe na podstawie ogólnego wyglądu danego przedmiotu, bez zastanawiania się nad treścią danej nazwy, umiemy określić, czy jest on, czy nie jest desygnatem tej nazwy.

22 - podsumowanie Zapamiętajmy, Ŝe nazwy moŝna podzielić na: Proste i złoŝone wg liczby wyrazów składowych; Konkretne i abstrakcyjne wg charakteru tego, do czego się odnoszą; Generalne i indywidualne wg sposobu identyfikowania desygnatu; Ogólne, jednostkowe, puste wg liczby desygnatów; Zbiorowe i niezbiorowe wg struktury desygnatów.

23 Stosunki między zakresami nazw Zagadnienie dotyczące stosunków zakresowych nazw wymaga przypomnienia, co to jest zakres nazwy. Jest to zbiór jej desygnatów, czyli przedmiotów oznaczanych przez daną nazwę. Musimy takŝe wprowadzić pojęcie klasy uniwersalnej (zwanej universum), a więc zbioru desygnatów wszystkich istniejących nazw. Jeśli z klasy uniwersalnej wyłączymy przedmioty określone nazwą ekonomista, wówczas pozostała część tworzy klasę negatywną: nieekonomista.

24 Stosunki między zakresami nazw Nazwa i jej dopełnienie (czyli klasa negatywna) stanowi klasę uniwersalną. Np. klasa negatywna zbiór desygnatów nazwy nie-ekonomista obejmuje wszystko to, co nie wchodzi w zakres nazwy ekonomista ( a więc obejmuje wszystkie przedmioty, wyłączając ekonomistów).

25 Stosunki między zakresami nazw Istniejące stosunki zakresowe zilustrujemy na wykresach, w których występuje nazwa S oraz nazwa P. 1. Stosunek zamienności S względem P: desygnaty S są desygnatami nazwy P; kaŝde S jest P, kaŝde P jest S. Niech S flaga oraz P chorągiew. S P

26 Stosunki między zakresami nazw 2. Stosunek nadrzędności S względem P: kaŝde P jest S, lecz nie kaŝde S jest P, istnieją bowiem S, które nie są P. Niech S lekarz, P chirurg. S P

27 Stosunki między zakresami nazw 3. Stosunek podrzędności S względem P: kaŝde S jest P, lecz nie kaŝde P jest S, istnieją bowiem P, które nie są S. Niech S pies, P ssak. S P

28 Stosunki między zakresami nazw 4. Stosunek krzyŝowania się zakresów. Ten rodzaj stosunków zakresowych występuje w dwóch postaciach: Stosunek niezaleŝności, w którym klasa uniwersalna nie została wyczerpana: niektóre S są P i niektóre P są S; istnieją teŝ S, które nie są P, i istnieją P, które nie są S; ponadto oprócz S i P istnieją inne przedmioty (przynajmniej jeden). Niech S prawnik, P polityk. S P

29 Stosunki między zakresami nazw Stosunek podprzeciwieństwa, w którym klasa uniwersalna została wyczerpana: niektóre S są P i niektóre P są S; i poza S oraz P nie ma Ŝadnych innych przedmiotów. Niech S prawnik, P nienotariusz. S P

30 Stosunki między zakresami nazw 5. Stosunek wykluczania się. Ten rodzaj stosunków zakresowych równieŝ występuje w dwóch postaciach: Stosunek przeciwieństwa, w którym klasa uniwersalna nie została wyczerpana: nie istnieją S, które są P i nie istnieją P, które są S; ponadto oprócz S i P istnieją inne przedmioty (przynajmniej jeden). Niech S prokurator, P sędzia. S P

31 Stosunki między zakresami nazw Stosunek sprzeczności, w którym klasa uniwersalna została wyczerpana: Ŝadne S nie jest P i Ŝadne P nie jest S; i poza S oraz P nie ma Ŝadnych innych przedmiotów. Niech S sędzia, P niesędzia. S P

32 Stosunki między zakresami nazw Wykresy powyŝsze obejmują stosunki zakresowe dwóch nazw. JednakŜe często musimy sięgać do prezentacji, które pozwolą nam na określenie stosunków zakresowych trzech, czterech i więcej nazw. Najczęściej uŝywane do tego są wykresy kołowe. Dla przykładu pokaŝemy stosunek trzech nazw: S sportowiec, A adwokat, Sę sędzia.

33 Stosunki między zakresami nazw A S Sę

34 Stosunki między zakresami nazw Opisane powyŝej stosunki pomiędzy zakresami nazw odnoszą się do sytuacji, w której nazwy nie są nazwami pustymi. Zakresy dowolnych nazw pustych są zamienne. WaŜne jest odróŝnianie stosunków zakresowych nazw od relacji części do całości, np. samochód silnik.

35 Stosunki między zakresami nazw JeŜeli mamy określić stosunek zakresowy nazw: rada gminy i radny, wówczas mając na uwadze fakt, Ŝe nie odnosimy się do związków części do całości, stwierdzamy, Ŝe rada gminy nie jest radnym i radny nie jest rada gminy, a zatem zachodzi stosunek wykluczania się (przeciwieństwo). Podobnie stosunek wykluczania się zachodzi pomiędzy nazwą w liczbie pojedynczej i w liczbie mnogiej, np. drzewo drzewa.