Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wejskego w Warszawe Problemy Rolnctwa Śwatowego tom 17 (XXXII), zeszyt 3, 2017: 279 285 DOI: 10.22630/PRS.2017.17.3.73 Agneszka Tłuczak 1 Unwersytet Opolsk Konkurencyjność przestrzenna rolnctwa w krajach Un Europejskej Spatal Compettveness of Agculture n European Unon Countes Synopss. Celem opracowana jest zbadane relacj mędzy pozomem konkurencyjnośc rolnctwa w poszczególnych krajach Un Europejskej a przecętną welkoścą produkcj rolnej z 1 ha użytków rolnych. Dodatkowo w pracy podjęto próbę określena charakteru przestrzennych zman welkośc produkcj rolnej w podzale na sektory. Wynk opracowano na podstawe metody zman konkurencyjnośc Estebana-Marqullasa, która pozwala na dagnostykę potencjału produkcyjnego rolnctwa regonu. W szczególnośc analza ta pozwolła na wskazane regonów wyspecjalzowanych oraz charakteru zman strukturalnych w zakrese badanego zjawska. Badana przeprowadzono na podstawe danych dotyczących welkośc produkcj rolnej, w podzale na roślnną zwerzęcą ch podgatunk. Wszelke dane zaczerpnęto z baz danych Głównego Urzędu Statystycznego. Badana obejmują lata 2005-2014. Słowa kluczowe: konkurencyjność, rolnctwo, Esteban-Marqullas Abstract.The am of ths study s to present the compettveness of agculture n the EU countes. The results are based on the Esteban-Marqullas compettveness model, whch allows the dagnoss of a regon's producton potental. In partcular, ths analyss allows dentfcaton of specalzed regons and the nature of structural changes n the eamned phenomenon. The study was conducted on the bass of data on the volume of agcultural crop and anmal producton and ther subspeces. All data was taken from the databases of the Central Statstcal Offce. The study covers the years 2004-2014. Key words: compettveness, agculture, Esteban-Marqullas, European Unon Wprowadzene Konkurencyjność jest szerokm welowymarowym pojęcem defnowanym na różne sposoby z perspektywy frmy, sektora gospodark kraju. Jedną z najczęścej przytaczanych defncj jest sformułowana przez Tyson z początków lat 90. Określa ona konkurencyjność jako zdolność do wytwarzana towarów usług, które są w stane sprostać mędzynarodowej konkurencj, podczas gdy obywatele kraju ceszą sę zrównoważonym rosnącym standardem życa (Tyson, 1992). Możlwość uzyskana lepszych wynków na tle podmotów konkurencyjnych wpływa na rozwój zarówno przedsęborstw, jak sektorów, regonów czy krajów na konkurencyjnym rynku (Domańska 2013; Domańska, Nowak, 2014). Stankewcz (2000) proponuje, aby konkurencyjność traktować jako system złożony z czterech podsystemów obejmujących: potencjał konkurencyjnośc, przewagę konkurencyjną, nstrumenty konkurowana oraz pozycję konkurencyjną (Nowak, 2013). 1 dr, Wydzał Ekonomczny, Unwersytet Opolsk, ul. Ozmska 46a, 45-058 Opole, e-mal: atluczak@un.opole.pl
280 A. Tłuczak Weloaspektowość konkurencyjnośc pozwala na defnowane jej poprzez zbór unkalnych zdolnośc wynkających z zasobów ch wzajemnych relacj, trudnych do osągnęca naśladowana przez konkurentów (Słodowa-Hełpa, 2003). Konkurencyjność rolnctwa może być rozpatrywana w ramach gospodark narodowej, wówczas rozpatruje sę konkurencyjność wewnętrzną tego dzału gospodark. Z drugej strony można rozważać konkurencyjność rolnctwa w ujęcu mędzynarodowym, wówczas analze poddaje sę konkurencyjność potencjalną rolnctwa danego kraju (Woś, 2001). Według defncj OECD konkurencyjność oznacza zarówno zdolność frm, przemysłów, regonów lub narodów do sprostana mędzynarodowej konkurencj, co w długm okrese może zwększać konkurencyjność prowadzć do wzrostu globalnej produktywnośc. Szczególne wzrost produktywnośc jest stotny dla poprawy konkurencyjnośc na rynkach otwartych na mędzynarodową konkurencję, w celu doprowadzena do długofalowej poprawy jakośc życa oraz kreacj nowych mejsc pracy (Wysokńska, 2002; OECD, 1996). W późnejszej defncj OECD podkreśla sę, że konkurencyjność to zdolność do generowana, w wynku wystawena na mędzynarodową konkurencję, relatywne wysokch przychodów z czynnków produkcj oraz wysokego zatrudnena na trwałych podstawach (OECD, 1996a; Wysokńska 2002). Zdolnośc konkurencyjne danego regonu uzależnone są od sprawnego funkcjonowana systemu społeczno-gospodarczego na określonym terytoum (państwa, regonu, województwa, tp.). Tak system społeczno-gospodarczy pownen meć zdolność do rozszerzena reprodukcj regonalnych krajowych zasobów, które są wykorzystywane przez dany podmot gospodarczy czyl wytwórcę. Konkurencyjność wyraża pozycję potencjał rozwojowy jednostk, co czyn ją predestynowaną do rol czynnka wyjaśnającego zmany nnych katego ekonomcznych. W lteraturze przedmotu wymenanych jest wele metod pomaru badana konkurencyjnośc regonów. Dotychczas nedocenonym aspektem, w badanu konkurencyjnośc, jest osadzene tej relacj w przestrzen geografcznej próba scharakteryzowana jej z punktu wdzena zachodzących w tej przestrzen zman (Łaszkewcz, 2014). Celem opracowana jest zbadane relacj mędzy pozomem konkurencyjnośc rolnctwa w poszczególnych krajach Un Europejskej a przecętną welkoścą produkcj rolnej z 1 ha użytków rolnych. Dodatkowo w pracy podjęto próbę określena charakteru przestrzennych zman welkośc produkcj rolnej w podzale na sektory. Dane metody Punktem wyjśca analzy zman konkurencyjnośc w czase jest klasyczna metoda analzy przesunęć udzałów (shft share analyss), która została opsana po raz perwszy przez Dunna (1960) oraz Perloffa, Dunna, Lamparda Mutha (1960). Metoda ta była w kolejnych latach krytykowana, modyfkowana udoskonalana przez nnych autorów, m.n. Houston (1967), Berzeg (1978), Fothergll Gudgn (1979), Stevens Moore (1980), Arcelus (1984). Stosowane w badanach rozwoju danego zjawska społeczno-ekonomcznego analzy SSA polega na dekompozycj całkowtej zmany zmennej na trzy częśc składowe: krajowy, sektorowy, lokalny czynnk wzrostu regonalnego (Trzpot n., 2013; Ekonometa przestrzenna, 2010; Tłuczak, 2016). Na mocy zależnośc pomędzy pozycją konkurencyjnośc a efektem zman strukturalnych, w 1972 roku Esteban Marqullas zaproponował uwzględnene w analze SSA nowego elementu, tzw. zmennej
Konkurencyjność przestrzenna rolnctwa w krajach Un Europejskej 281 homotetycznej (Esteban-Marqullas, 1972). Zmodyfkowane przez Estabana-Marqullasa równane SSA przyjmuje postać: t ˆ t t t.. ˆ..... (1) gdze: - obserwacje analzowanej zmennej X w r-tym regone -tej grupe podzału przekrojowego w okrese końcowym, - obserwacje analzowanej zmennej X w r-tym regone -tej grupe podzału przekrojowego w okrese początkowym, t R S r1 1 ;.. R S r1 1 t. R r1 R r1 ; t ; t.. krajowy (globalny) czynnk wzrostu regonalnego; t. t.. sektorowy (strukturalny) czynnk wzrostu regonalnego; t t. lokalny (geografczny, konkurencyjne, różncujący) czynnk wzrostu w -tym sektorze r-tego regonu. Zamana wartośc w podstawowym równanu opsującym SSA wartoścą powoduje oczyszczene efektu zman pozycj konkurencyjnośc z wpływu lokalnych zman strukturalnych. Pozostała, newyjaśnona część rzeczywstych zman zjawska nazywana jest efektem alokacj: ˆ t a. (2) Składnk efektu alokacj a wskazuje czy r-ty obekt jest wyspecjalzowany w sense koncentracj w tych waantach zjawska ˆ, w których jest najbardzej konkurencyjny t.. Wartość ˆ t. jest uważana za wskaźnk przewag (bądź luk) konkurencyjnej -tego sektora w r-tym regone w odnesenu do obszaru referencyjnego. Komponent ˆ t. ˆ t. jest pozytywne zwązany z produkcją rolną w danym sektorze, kedy dany sektor w rolnctwe rozwja sę szybcej nż cała produkcja rolna oraz regon specjalzuje sę w danym sektorze (Woźnak, 2010). Dopuszcza sę brak występowana specjalzacj regonu w roku wyjścowym ˆ 0, a następne wystąpene tej specjalzacj w roku końcowym analzy ˆ 0. Efekt alokacj przyjme wartośc dodatne w tych regonach, które specjalzują sę w sektorach, w których tempo wzrostu jest wększe nż wynos globalny wzrost regonalny, odwrotne, jeśl tempo wzrostu w regonach jest nższe nż globalne, wówczas efekt alokacj przyjmuje wartośc ujemne, a o regone można mówć, że ne występuje w nm specjalzacja ˆ
282 A. Tłuczak badanego zjawska w zadanym sektorze. Im wększa wartość efektu alokacj dla całego regonu tym lepej badane zjawsko rozkłada sę pomędzy analzowane sektory. Jeśl w danym regone ne występuje specjalzacja wówczas efekt alokacj przyjmuje wartość zero, a regon ne korzysta z przewag konkurencyjnych. Tabela 1. Charakterystyka efektu alokacj Table 1. Charactezaton of the allocaton effect Wyszczególnene Wyspecjalzowane obektu, nekorzyść konkurencyjnośc Brak specjalzacj obektu, nekorzyść konkurencyjnośc Brak specjalzacj obektu, korzyść konkurencyjnośc Wyspecjalzowane obektu, korzyść konkurencyjnośc Znak a Specjalzacja Znak składnków a konkurencyjność ˆ t t. + + + + Źródło: Ekonometa przestrzenna. Metody modele analzy danych przestrzennych (2010), red. B. Sucheck, C.H. Beck, Warszawa, s. 184. Wynk badań Analza struktury produkcj rolnej została wykonana dla krajów członkowskch Un Europejskej 2 w odnesenu do pozomu rozwoju tego zjawska w całej UE. Dane do badana zaczerpnęto z baz danych Głównego Urzędu Statystycznego 3. Zawerały welkość produkcj rolnej w poszczególnych krajach (r=1,,26) oraz podzał strukturalny produkcj rolnej na zwerzęcą według rodzaju (=1,2,3; żywec wołowy, weprzowy, mleko) oraz roślnną według gatunku zbóż (=1,2,3; pszenca, żyto, jęczmeń). Zakres czasowy badana obejmował lata 2005-2014, przy czym dla porównana dentyfkacj zman w okrese tym wyodrębnono dwa podokresy 2005-2010, 2010-2014 4. W tabel 2 przedstawono kraje, w których w sektorze produkcj zwerzęcej efekt alokacj przyjmował wartośc dodatne. Kraje dla których oba komponenty efektu alokacj były dodatne, charakteryzują sę wyspecjalzowanem w zakrese produkcj zwerzęcej jednocześne przewagą konkurencyjną w stosunku do pozostałych krajów w zakrese produkcj poszczególnych gatunków żywca oraz mleka. Pozostałe kraje (ne wymenone w tabel 1) charakteryzują ujemne wartośc efektu alokacj. Na uwagę zasługują Węgry oraz Bułgaa, w przypadku których dla dodatnch wartośc komponentu specjalzacj występują jednocześne ujemne wartośc komponentu konkurencyjnośc. To oznacza, że w krajach tych występuje luka konkurencyjna w analzowanych sektorach produkcj zwerzęcej. 2 Ze względu na brak kompletnośc danych w rozważanach pomnęto Maltę, Luksemburg oraz Cypr. 3 Rocznk Statystyczny Rolnctwa 2016, Warszawa, GUS. 4 Podokresy wynkały z dostępnośc danych.
Konkurencyjność przestrzenna rolnctwa w krajach Un Europejskej 283 Tabela 2. Efekt alokacj dla produkcj zwerzęcej w krajach UE w latach 2005-2014 Table 2. Allocaton effect for anmal producton n UE countes n 2005-2014 2005-2010 Specjalzacja Konkurencyjność Bydło trzoda mleko - - - - Belga, Bułgaa, Chorwacja, Holanda, Łotwa, Portugala, Słowacja, Węgry Fnlanda, Francja, Grecja, Ltwa, Polska, Rumuna, Szwecja, Welka Brytana, Włochy Belga, Dana, Fnlanda, Rumuna, Słowacja, Welka Brytana, Włochy Chorwacja, Irlanda, Polska Źródło: opracowane na podstawe badań własnych. 2010-2014 Bułgaa, Estona, Francja, Ltwa, Łotwa Holanda, Irlanda, Rumuna, Szwecja, Węgry, Włochy Bułgaa, Chorwacja, Francja, Hszpana, Rumuna, Słowena Irlanda, Polska, Portugala, Francja, Rumuna, Włochy Austa, Belga, Bułgaa, Chorwacja, Czechy, Dana, Estona, Hszpana, Holanda, Irlanda, Ltwa, Łotwa, Nemcy, Portugala, Słowacja, Słowena Chorwacja,Irlanda Austa, Belga, Czechy, Dana, Estona, Fnlanda, Francja, Grecja, Hszpana, Holanda, Ltwa, Łotwa, Nemcy, Rumuna, Słowacja, Słowena, Szwecja, Węgry, Welka Brytana, Włochy W latach 2005-2010 odnotowano duże zróżncowane wartośc efektu alokacj we wszystkch analzowanych dwóch sektorach produkcj roślnnej. W przypadku pszency tylko sedem krajów: Austa, Belga, Bułgaa, Czechy, Estona, Irlanda, Łotwa, Portugala, Słowacja, Słowena oraz Szwecja charakteryzują sę ujemną wartoścą efektu alokacj. W przypadku produkcj roślnnej (zbóż) lczba państw dla których efekt alokacj przyjmuje wartośc ujemne jest znaczne wększa nż krajów z dodatnm efektem alokacj w latach 2010-2014. Oznacza to, ze tempo wzrostu produkcj roślnnej w tych krajach jest nższe nż globalne, dodatkowo w krajach tych ne występuje specjalzacja badanego zjawska w zadanym sektorze (produkcj roślnnej). Na zastnałą sytuację z pewnoścą wpływ mały nesprzyjające warunk pogodowe (susze, powodze), które przełożyły sę na nższe zbory. W strukturze produkcj w analzowanych podokresach w wybranych krajach zaszły korzystne zmany, polegające na korzystnej restrukturyzacj produkcj rolnej, spójnej z lokalną korzyścą lub nekorzyścą zwązaną z konkurencyjnoścą. Wspomnane zmany dotyczą Belg Węger sektor pszency, Bułga, Grecj, Hszpan, Słowen sektor żyta oraz Czech, Grecj, Holand, Ltwy, Nemec, Rumun sektor jęczmena. W krajach tych dokonała sę restrukturyzacja produkcj rolnej, która mała pozytywny wpływ na całokształt rolnctwa. W sektorze zwerzęcej produkcj rolnej oraz produkcj mleka pozytywna zmana zaszła w newelu krajach. Do tej grupy należą: Irlanda Czechy - bydło; Chorwacja, Hszpana, Polska, Portugala, Słowena - trzoda; Fnlanda, Grecja, Szwecja, Węgry Welka Brytana - mleko.
284 A. Tłuczak Tabela 3. Efekt alokacj dla produkcj roślnnej w krajach UE w latach 2005-2014 Table 3. Allocaton effect for crop producton n UE countes n 2005-2014 2005-2010 Specjalzacja Konkurencyjność Pszenca żyto Jęczmeń - - Chorwacja, Dana, Fnlanda, Francja, Łotwa, Portugala, Słowena, Szwecja Grecja, Hszpana, Holanda, Nemcy, Polska, Welka Brytana, Włochy - - Grecja, Włochy Belga, Chorwacja, Fnlanda, Francja, Portugala, Węgry, Welka Brytana Źródło: opracowane na podstawe badań własnych. 2010-2014 Austa, Belga, Chorwacja, Czechy, Estona, Ltwa, Łotwa, Szwecja, Węgry Dana, Fnlanda, Francja, Hszpana, Holanda, Nemcy, Portugala, Słowacja, Welka Brytana, Włochy Chorwacja, Francja, Grecja, Hszpana, Holanda, Welka Brytana Austa, Belga, Bułgaa, Dana, Estona, Irlanda, Łotwa, Nemcy, Słowacja, Słowena, Szwecja Fnlanda, Rumuna, Welka Brytana Austa, Belga, Bułgaa, Chorwacja, Hszpana, Irlanda, Łotwa, Polska, Portugala, Słowacja Austa, Chorwacja, Czechy, Grecja, Holanda, Ltwa, Nemcy, Polska, Portugala, Rumuna, Szwecja, Węgry, Welka Brytana, Włochy PODSUMOWANIE W opracowanu skoncentrowano sę na wybranym aspekce zman struktury produkcj rolnej. Właścwy kerunek produkcj rolnej przy zastanym potencjale regonu może przyneść producentom rolnym wysoke dochody. Zmana kerunku produkcj częstokroć kosztowna może uchronć od ponesena dodatkowych kosztów. Podjęta analza produkcj zwerzęcej ma charakter newyczerpujący. Każdy analzowany regon ma swoje specyfczne cechy, które mają wpływ na tempo kerunk jego rozwoju gospodarczego społecznego. Bazując na metodze Estebana-Marqullasa można: 1. zdentyfkować przewag (luk) konkurencyjne krajów; 2. dokonać oceny stopna specjalzacj krajów w danym sektorze produkcj rolnej; 3. dokonać oceny wpływu na dany sektor kondycj całego rolnctwa; 4. dokonać oceny wpływu zman w danym sektorze na całe rolnctwo. Na wynk badań z pewnoścą wpływ mał dobór analzowanych lat oraz podzał głównego okresu na podokresy. Przedstawoną analzę należałoby rozszerzyć o nne sektory produkcj rolnej, które zyskują coraz wększe znaczene. W zależnośc od badanego okresu zmena sę stopeń specjalzacj krajów w danym sektorze oraz zmena sę pozycja konkurencyjna. Patrząc długookresowo, najlepej sytuacja przedstawa sę w przypadku mleka, poneważ w tym sektorze efekt alokacj oraz jego składowe (komponent specjalzacj
Konkurencyjność przestrzenna rolnctwa w krajach Un Europejskej 285 komponent konkurencyjnośc) były dodatne. Sytuacja w przypadku sektora pszency wydaje sę najbardzej zróżncowana. Jest jednak grupa krajów, które ne nwelują swych luk konkurencyjnych w rozważanym sektorze produkcj rolnej. BIBLIOGRAFIA Arcelus, F.J. (1984). An Etenson of Shft Share Analyss. Growth and Change, 15, 3-8. Berzeg, K. (1978). The empcal content of shft share analyss. Journal of Regonal Scence, 18, 463-468. Domańska, K. (2013). Konkurencyjność produkcj mleka w Polsce w ujęcu regonalnym, Rocznk Naukowe SERA, 15(4), 105-111 Domańska, K., Nowak, A. (2014). Konkurencyjność polskego rolnctwa na rynku Un Europejskej. Prace Naukowe Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu, (361), 29-37. Dunn, E.S. (1960). A Statstcal and Analytcal Technque for Regonal Analyss. Papers and Proceedngs of the Regonal Scence Assocaton, 6, 98-112. Ekonometa przestrzenna. Metody modele analzy danych przestrzennych (2010) red. B. Sucheck, C. H. Beck, Warszawa, 162-194. Esteban-Marqullas, J.M. (1972). Shft and Share analyss revsted. Regonal and Urban Economcs, 2(3), 249-261. Fothergll, S., Gudgn, G. (1967). In defence of shft-share. Urban Studes, 16, 309-319. Houston, D.B. (1967). The Shft and Share Analyss of Regonal Growth: A Ctque. Southern Economc Journal, 33(4), 577-581. Łaszkewcz, E. (2014). Wpływ konkurencyjnośc na pozom wynagrodzeń w krajach Europy. Analza z wykorzystanem modelu trendu powerzchnowego. Acta Unverstats Ncola Copernc Ekonoma, 45(1), 41-58. Nowak, A. (2013). Produktywność rolnctwa polskego w kontekśce jego konkurencyjnośc. Fola Pomeranae Unverstats Technologae Stetnenss. Oeconomca, 70, 159-168. OECD (1996). Industal Structure Statstcs 1994, Pas 1996, 17-19. OECD (1996a). Globalsaton and Compettveness: Relevant Indcators, STI Workng Papers, no 16/1996, Pas Perloff, H.S., Dunn, E.S., Lampard, E.E., Muth, R.F. (1960). Regons, resources and economc growth, Johns Hopkns Press, Baltmore Słodowa-Hełpa, M. (2003). Konkurencyjność-główne wyzwane dla polskch wspólnot lokalnych regonalnych w zntegrowanej Europe. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznanu, (16), 111-129. Stankewcz, M.J. (2000). Istota sposoby oceny konkurencyjnośc przedsęborstwa. Gospodarka Narodowa, (7-8), 95-111. Stevens, B., Moore, C.L. (1980). A ctcal revew of the lterature on shft share as a forecastng technque. Journal of Regonal Scence, 20, 419-437. Tluczak, A. (2016). Metoda zman konkurencyjnośc Estebana - Marqullasa a specjalzacja regonu na przykładze produkcj zwerzęcej w Polsce. Metody Iloścowe w Badanach Ekonomcznych, 17(3), 152-160. Trzpot, G., Ojrzyńska, A., Szołtysek, J., Twaróg, S. (2013). Wykorzystane shft share analyss w opse zman struktury honorowych dawców krw w Polsce. Welowymarowe modelowane analza ryzyka, UE Katowce, Katowce, 84-98. Tyson, L., (1992). Who's bashng whom: trade conflct n hgh technology ndustes, Insttute for Internatonal Economcs, Washngton D.C. Woś, A. (2001). Konkurencyjność wewnętrzna rolnctwa. Warszawa, IERGŻ, 30 34. Woźnak, D. (2010). Identyfkacja przewag konkurencyjnych regonu. W: Organzacje komercyjne nekomercyjne wobec wzmożonej konkurencj oraz wzrastających wymagań konsumentów, red. A. Nalepka, A Ujwara-Gl, Sowa Drukarna Cyfrowa, Warszawa, 235-240. Wysokńska, Z. (2002). Konkurencyjność w mędzynarodowym globalnym handlu towaram technologczne ntensywnym (hgh-tech). Studa Europejske, 1, 127-159.