O potrzebach czytelniczych

O potrzebach czytelniczych szeœciolatk w Najwa niejsz¹ funkcj¹ literatury dla dzieci jest dostarczanie wzor w postêpowania i idea³ w osobowych, metaforycznie uog lnionej wiedzy o œwiecie i jego problemach. n Jolanta Olkusz Na rozw j osobowoœci dziecka w wieku przedszkolnym bardzo istotny wp³yw ma sta³y kontakt z ksi¹ k¹, o czym przekonuj¹ zar wno badacze literatury, jak i psycholodzy i pedagodzy 1. Wskazuj¹ oni, e literatura jest dla dziec ka ںr d³em wie dzy oso bie, ota cza j¹ cym œwie cie i o cz³o wie ku, spo ³e cze stwie, je go tra dy cjach i kul tu rze. Do star cza kil ku let nie mu od bior cy wra e przez iden ty fi ka cjê z bo ha te rem, je go prze y - cia mi i przy go da mi. Po ma ga w roz wi ja niu wy - obraں ni, umo li wia wy wo ³y wa nie u dziec ka do zna es te tycz nych i wpro wa dza nie go w œwiat war to œci li te rac kich. Ob co wa nie z tek stem li te rac kim spe³ nia wie le funk cji, spo œr d kt rych naj czê œciej wy - mie nia ne s¹: po znaw cza, kszta³ c¹ ca, wy cho - waw cza, roz ryw ko wa, te ra peu tycz na, spo ³ecz - na i psy cho lo gicz na 2. We d³ug Ma rii Tysz ko - wej, naj wa niej sz¹ funk cj¹ li te ra tu ry dla dzie - ci jest do star cza nie wzo r w po stê po wa nia i ide a³ w oso bo wych, me ta fo rycz nie uog l - nio nej wie dzy o œwie cie i je go pro ble mach. Prze y cia w kon tak cie z li te ra tu r¹ for mu j¹ bo wiem w tej fa zie y cia po trze by psy chicz ne ina sta wie nie, sche ma ty asy mi la cyj ne i ocze ki - wa nia, kt re sta no wi¹ na stêp nie w³a sne spo - so by uj mo wa nia œwia ta i samego siebie 3. To 1 Zob. m.in.: A. Baluch, Dziecko i œwiat przedstawiony czyli tajemnice dzieciêcej literatury, Warszawa 1987; Dziecko jako odbiorca literatury, pod red. M. Kielar-Turskiej i M. Przetacznik-Gierowskiej, Warszawa 1992; K. Kraso, Malowniczy most do poezji, Krak w 1999; W. uchowska, Oswajanie ze sztuk¹ s³owa, Krak w 1992; Dziecko w œwiecie sztuki, pod red. B. Dymary, Krak w 1996; Z. Adamczykowa, Literatura dla dzieci. Funkcje. Kategorie. Gatunki, Warszawa 2001; J. Papuzi ska, Inicjacje literackie. Problemy pierwszych kontakt w dziecka zksi¹ k¹, Warszawa 1981; Wartoœci literatury dla dzieci i m³odzie y. Wybrane problemy, pod red. J. Papuzi skiej i B. urakowskiego, Warszawa 1985; D. Kowalewska, Harry i czary-mary, czyli o wartoœciach edukacyjnych cyklu powieœci o Harrym Potterze J. K. Rowling, Krak w 2005; M. Tyszkowa, Recepcja i oddzia³ywanie literatury piêknej w okresie dzieci stwa i m³odoœci. Pr ba psychologicznej interpretacji, [w:] Wybrane problemy literatury dla dzieci i m³odzie y, wyb r i opracowanie Z. Brzuchowska, Rzesz w 1984. 2 Zob. m.in.: S. Frycie, M. Zi ³kowska-Sobecka, Leksykon dla dzieci i m³odzie y, Piotrk w Trybunalski 1999; W. Goriszowski, Ksi¹ ka a wychowanie, Katowice 1973; J. Papuzi ska, op. cit.; H. Raty ska, Literatura dzieciêca w pracy przedszkola, Warszawa 1991; B. urakowski, W œwiecie poezji dla dzieci, Warszawa 1981. 3 M. Tyszkowa, op. cit., s. 241. 12 Wychowanie w Przedszkolu

zaœ prowadzi, zdaniem Zo fii Adam czy ko wej, do po ja wia nia siê ak tyw nych po staw dziec ka wo bec li te ra tu ry, ta kich jak: ak tyw noœو in ten - cjo nal na (in spi ro wa na), na œla dow cza (od - tw r cza), dy na micz na, kom pa ty bil na, tw r cza (ory gi nal na). Ba dacz ka zwra ca jed no cze œnie uwa gê na trud no œci w ich jed no znacz nym ro - zu mie niu i de fi nio wa niu, gdy w ak tyw nych po sta wach i dzia ³a niach dziec ka, po dob nie jak w je go za ba wach, ujaw nia j¹ siê sk³on no œci do za cho wa sy mul ta nicz nych, kt re s¹ isto t¹ ist nie nia dziec ka w œwiecie oraz warunkiem jego pe³nego rozwoju 4. Spe³nienie przez literaturê jej funkcji i wyzwolenie wspomnia - nych ty p w ak tyw no œci nie do ko - nu je siê w spo s b sa mo rzut ny, ale pod czas sys te ma tycz nych i har - mo nij nych kon tak t w dziec ka z utwo ra mi li te rac ki mi. Udo stêp - nie nie dziec ku ksi¹ ki, jej wsp l - na lek tu ra z do ro s³ym po œred ni - kiem, przy zwy cza ja nie do per - cep cji prze zna czo nych dla nie go dzie³ pro wa dzi do po ja wia nia siê ju u kil ku let nie go od bior cy sa mo ist nych po trzeb czy tel ni - czych ja ko jed ne go z wa run k w do cho dze nia do doj rza ³o œci czy - tel ni cze j 5. Bu dze nie mo ty wa cji czy tel ni czych, przy go to wa nie dziec ka do te go, aby w przy sz³o - œci sta ³o siê czy tel ni kiem doj rza - ³ym, zdol nym œwia do mie wy bie - raو i oce niaو ksi¹ kê, roz wi jaو okre œlo ne gu sty i za in te re so wa - nia li te rac kie, ob co waو z dzie ³em li te rac kim w spo s b sa mo dziel - ny, re flek syj ny i tw r czy to pod - sta wo wy cel r no rod nych za bie - g w po dej mo wa nych w pra cy przed szko la w dzie dzi nie kszta³ - ce nia li te rac kie go 6. Zaj mu je ono zna cz¹ ce miej sce w pro ce sie wy cho waw czo - -dy dak tycz nym przed szko la, co wy ra a siê miê dzy in ny mi sto so wa niem r nych (w tym tak e no wa tor skich) form pra cy z li te ra tu r¹ dzie ciê c¹, dba ³o œci¹ o wy wo ³y wa nie przy jem - nych do zna dziec ka zwi¹ za nych z ksi¹ k¹, stwa rza niem od po wied niej at mos fe ry, bli - skim kon tak tem z dzieو mi pod czas lek tu ry, do sto so wa niem mo du la cji g³o su oraz mi mi ki do te ma ty ki i na stro ju utwo ru, a tak e w³a - œci wym do bo rem pi sa rzy i ich utwo r w. Au tor k¹ cie sz¹ c¹ siê szcze g l nym za in te - re so wa niem w przed szko lu jest He le na Be - 4 Z. Adamczykowa, op. cit., s. 55. 5 J. Papuzi ska, op. cit., s. 12-18. 6 Por. H. Raty ska, Rola ksi¹ ki i czasopisma w wychowaniu przedszkolnym, [w:] Kultura literacka w przedszkolu, cz. I., red. S. Frycie, I. Kaniowska-Lewa ska, Warszawa 1982, s. 222. 6/2006 13

chle ro wa, kt rej tw r czoœو czê sto to wa rzy - szy dzie ciom w kre atyw nych za ba wach i za - jê ciach. Bo gac two mo ty w w przy rod ni - czych, barw, sko ja rze i na stro j w, fan ta zja wy ra sta j¹ ca z rze czy wi sto œci i sil nie z ni¹ zwi¹ za na spra wia j¹, e utwo ry pi sar ki spe³ - nia j¹ wie lo ra k¹ ro lê w bu dze niu ak tyw no œci za ba wo wej dzie ci, ich roz wo ju in te lek tu al - nym i emo cjo nal nym oraz w za spo ka ja niu ich czy tel ni czych po trzeb. Pod czas ba da son da o wy ch 7 do ty cz¹ - cych re cep cji utwo r w Be chle ro wej przez od bior cê dzie ciê ce go ich pro ble ma ty kê ujê - to w na stê pu j¹ cych py ta niach: l Czy dzie ci ro zu mie j¹ treœو utwo r w Be - chle ro wej? l Czy po tra fi¹ oce niو po stê po wa nie ich boha te r w? l Ja kie po trze by czy tel ni cze dzie ci utwo ry te za spo ka ja j¹? By uzy skaو na nie od po wie dzi, po s³u o no siê roz mo w¹ kie ro wa n¹, bez po œred nio po za zna jo mie niu dzie ci z tek stem li te rac kim. Zbo ga te go do rob ku Be ch le ro wej wy bra no utwo ry zr ni co wa ne pod wzglê dem tre œcio - wym, ga tun ko wym i wy cho waw czym. By ³y to: Otw rz okien ko, Jak ko tek zwie rzê ta mle - kiem czê sto wa³, Wê dr w ka pod pa ra so lem, O ab kach w czer wo nych czap kach, Œnia da - nie za j¹cz ka, Kol cza tek, Trzy Ma³ go rzat ki, Zgu bio na za baw ka i Jed na srebr na kro pla. Utwo ry te by ³y prze ka zy wa ne dzie ciom przez na uczy ciel ki sta le pra cu j¹ ce z da nym ze spo ³em w na stê pu j¹ cych for mach: l opowiadanie treœci z u yciem r nych rekwizyt w; l czy ta nie utwo ru z pre zen to wa niem ilu - stra cji ksi¹ ko wych; l opo wia da nie lub czy ta nie z ilu stru j¹ c¹ je scen k¹ na ta bli cy; l opo wia da nie z wy ko rzy sta niem hi sto ryj ki ob raz ko wej; l te atrzyk (kar to no wych fi gur, cie ni, ku - kie³ ko wy, z wy ko rzy sta niem pa cy nek); prze ںro cza. Pro wa dz¹ ce ba da nia py ta ³y dziec ko: O czym by ³o opo wia da nie (te atrzyk)?; Kto ci siê naj bar dziej w nim po do ba³ i dla cze go? oraz pro po no wa ³y: Za py taj, o co chcesz, w zwi¹z ku z opo wia da niem (te atrzy kiem). Z uzy ska nych od po wie dzi wy ni ka, e wszyst kie ba da ne dzie ci (192) zro zu mia ³y og l n¹ treœو utwo ru, a zde cy do wa na wiêk - szoœو (108, co sta no wi 56,3%) umia ³a do ko - naو oce ny po stê po wa nia bo ha te r w. Do wo - dz¹ te go wy po wie dzi dzie ci, kt re wy ja œnia ³y, kto i dla cze go po do ba³ im siê w utwo rze. A oto przy k³a dy: Kra snal Mi cha ³ek, bo wy my œli³ ta k¹ po - dr, zbu do wa³ sam sta tek i wszyst kich za - pra sza³ na sta tek (Otw rz okien ko); Je, bo na pi³ siê mle ka od kot ka i kot ko - wi nie by ³o smut no (Jak ko tek zwie rzê ta mle - kiem czê sto wa³); Po do ba ³a mi siê Do rot ka, bo po zwo li ³a, e by zwie rz¹t ka we sz³y pod pa ra sol i nie zmo k³y (Wê dr w ka pod pa ra so lem); Sta ra a ba, bo by ³a m¹ dra i da wa ³a do bre ra dy ab kom w czer wo nych czap kach (O ab kach w czer wo nych czap kach); ab ki, bo by ³y go œcin ne i za pro si ³y go œci, e by by ³o we so ³o (O ab kach w czer wo nych czap kach); Za j¹ czek, bo wszyst kim po ma ga³, a m g³ ni ko mu nie po m c i zjeœو so bie œnia da nie, a tak mu ucie k³o i da lej by³ g³od ny (Œnia da - nie za j¹cz ka); Po do ba³ mi siê je yk, bo nie k³ ci³ siê zni kim o miesz ka nie (Kol cza tek); Dziê cio³ mi siê po do ba³. Po m g³ od na - leںو Ma³ go rzat ki (Trzy Ma³ go rzat ki); Po do ba³ mi siê miœ, bo chcia³ od daو Krzy - sio wi wia tra czek (Zgu bio na za baw ka); Bo cian, bo zwie dzi³ œwiat i wie, e stru myk pro wa dzi do rze ki, a rze ka do mo rza (Jed na srebr na kro pla). Dla dzie ci no w¹ for m¹ by ³a mo li woœو za da wa nia na uczy ciel ce py ta do ty cz¹ cych utwo ru. Pro po zy cjê tê w ba da nej gru pie pod jê ³o 138 dzie ci, czy li 71,9% og ³u ba da - 7 Badania zosta³y przeprowadzone w przedszkolach Opola i wojew dztwa opolskiego. 14 Wychowanie w Przedszkolu

nych, od wo ³u j¹c siê w py ta niach do kon tek stu li te rac kie go i po za li te rac - kie go, na to miast 54 dzie ci (28,1%) tej for my nie za ak cep to wa ³o. Z ana - li zy ilo œcio wej ze bra ne go ma te ria ³u wy ni ka, e pod jê cie tej pro po zy cji uza le nio ne jest od for my, w ja kiej prze ka zy wa no tekst li te rac ki. Form¹ najbardziej uak tyw nia j¹ c¹ dzie ci by ³y te atrzy ki ku kie³ ko we, cie ni, kar to no we oraz z udzia ³em pa cy nek (35,4%). Naj s³a biej sty mu - lu j¹ ce oka za ³o siê czy ta nie utwo ru po ³¹ czo ne z pre zen to wa niem ilu - stra cji ksi¹ ko wych (2,6%). W py ta niach przed szko la k w uwi dacz nia siê po trze ba uzu pe³ nie - nia tre œci utwo ru. Dzie ci chc¹ zro - zu mieو po stê po wa nie bo ha te r w, chc¹ do k³ad niej po wi¹ zaو ze so b¹ po szcze g l ne wy da rze nia, wskazu - j¹c jed no cze œnie na to, co by ³o dla nich w utwo rze naj istot niej sze, wy - ra a j¹c tym sa mym sw j sto su nek do nie go. Zgro ma dzo ny ma te ria³ œwiad czy oak tyw no œci my œlo wej dzie ci i za - spo ka ja niu przez za pre zen to wa ne im tek sty li te rac kie po trzeb czy tel ni - czych. S¹ one zgod ne z kie run ka mi lek tu ry okre œlo ny mi miê dzy in ny mi przez Ali cjê Ba luch. Ba dacz ka, na - wi¹ zu j¹c do kon cep cji fran cu skie go li te ra tu ro znaw cy o orien ta cji se mio - lo gicz nej, Ro lan da Bar the sa, wy od - rêb nia piêو po trzeb czy tel ni czych, zwi¹ za nych z lek tu r¹: przy jem noœو czy ta nia, po trze bê emo cji, po trze bê wie dzy, po trze bê kom bi no wa nia ipo trze bê ma rze nia 8. Py ta nia za da - wa ne przez dzie ci w spo s b jed no - znacz ny eg zem pli fi ku j¹ do strze ga ne przez ba da czy po trze by. 1. Przy jem noœو czy ta nia ujaw - nia siê w py ta niach for mu ³o wa nych tak, aby od po wiedں na nie zmu sza ³a 8 A. Baluch, op. cit., s. 48 49. 6/2006 15

do po now ne go opo wie dze nia ca ³ej fa bu ³y. Przy k³a da mi ta kich py ta s¹: Dla cze go kra snal po trze bo wa³ po moc ni - ka do po dr y? Dla cze go ten ko tek tak wszyst kim da wa³ mle ko? Dla cze go Do rot ka za pro si ³a zwie rz¹t ka pod sw j pa ra sol? Dla cze go ab ki w³o y ³y czer wo ne cza - pecz ki? Dla cze go mysz ka siê zmar twi ³a? Dla cze go ten krzak przy j¹³ je y ka? Dla cze go kro pel ka za mie ni ³a siê po tem wœnieg? 2. Po trze ba emo cji uwzglêd nia emo cjo - nal ne prze y cia dzie ci i za wie ra siê w py ta - niach: Czy Mi cha ³ek siê zmê czy³ cho dze niem od dom ku do dom ku? Czy miœ zd¹ y³ na sta tek? Dla cze go ab ki nie us³u cha ³y du ej a by? Dla cze go bo ciek tak nie lu bi³ tych ab? Dla cze go ab ki tak siê stro i³y, na co im to by ³o? Czy ta mysz ka siê ba ³a? Dla cze go ch³o pak ude rzy³ wr bel ka? Dla cze go drze wo nie przy jê ³o je y ka, jest prze cie du e i je yk by siê zmie œci³? Gdzie kro pel ce by ³o do brze, na g rze, wy so ko za chmur ka mi czy na do le? 3. Po trze ba wie dzy r w no znacz na z d¹ - e niem do po sze rze nia kon tek stu utwo ru; wy zna cza j¹ tê po trze bê na stê pu j¹ ce py ta - nia: Wja ki spo s b Mi cha ³ek zbu do wa³ sta tek? Gdzie Mi cha ³ek mia³ sta tek? Sk¹d ko tek mia³ mle ko? Gdzie miesz ka ten ko tek Fi lik? Dla cze go ab ka i ka czo rek nie chcie li wejœو pod pa ra sol? Sk¹d sta ra ab ka wie dzia ³a, e stro je nie ںle siê sko czy dla a bek? Jak ro dzi siê i ro œnie ab ka? Co je dz¹ a by? Gdzie za j¹ czek szed³ z tym li œciem? Co by ³o po kon cer cie a bek? Kto i dla cze go ro bi ta kie cho cho ³y na zi - mê? Co by siê sta ³o z r ¹, gdy by zmar z ³a zi - m¹? Jak to siê dzie je, e kro pel ka jest ta ka lek ka? 4. Po trze ba kom bi no wa nia, czy li pr ba roz wi¹ za nia ist nie j¹ cej w utwo rze we d³ug dziec ka pew nej ta jem ni cy. Ujaw nia siê ona w py ta niach: Cze mu miœ na fi ran kach mia³ pszcz ³ ki? Jak on ni s³ ten dzba nek, e nie wy la³ mle ka? Czy wiê cej go œci nie mo g³o przyjœو na bal? Czy ab ki ju za wsze bê d¹ lu bi ³y ko lor zie lo ny? Czy za j¹ czek zna laz³ ten ogr dek z ka pu - st¹? Jak mysz ka po sz³a z za j¹cz kiem na po le? Jak r a mo g³a p jœو na kon cert, prze cie nie ma n g? Sk¹d dziê cio³ wie dzia³, e Ma³ go rzat ki siê zgu bi ³y? 5. Po trze ba ma rze nia, kry j¹ ca siê za pe³ ny mi na dziei py ta nia mi: Kto m g³ jesz cze po p³y n¹و w da le k¹ po - dr? ad nych dzie ci nie by ³o na ba lu? Prze - cie dzie ci te no sz¹ czer wo ne ubran ka. Czy mo na trzy maو za j¹cz ka w do mu? Zza pre zen to wa nych da nych wy ni ka, e tekst li te rac ki (w za ini cjo wa nych sy tu acjach edu ka cyj nych) wy stê po wa³ ja ko œro dek og l nej ani ma cji 9. Na uczy ciel, bê d¹ cy po - œred ni kiem w kon tak cie ma ³e go dziec ka zlek tu r¹, w zde cy do wa nej wiêk szo œci przy - pad k w roz bu dzi³ je go zdol noœو do sta wia - nia py ta i po kie ro wa³ tym pro ce sem w spo - s b za spo ka ja j¹ cy wszyst kie dzie ciê ce po trze by czy tel ni cze. Py ta nia in spi ro wa ne fa bu ³¹ tek stu od wo - ³u j¹ siê do do œwiad cze y cio wych, wy obraں - ni i fan ta zji dzie ci, wska zu j¹ na ich za in te re - 9 K. Olbrycht, Sztuka a dzia³ania pedagog w, Katowice 1987, s. 129. 16 Wychowanie w Przedszkolu

so wa nia i emo cje. W za da wa nych py ta niach dzie ci for mu ³o wa ³y ja kiœ do strze o ny pro - blem do roz wi¹ za nia, sy gna li zo wa ³y po szu - ki wa nie przez sie bie no wych in for ma cji. Istot ne wy da je siê zwr ce nie uwa gi na fakt, e od po wie dzi na nie sze œcio lat ki otrzy my - wa ³y nie tyl ko od na uczy ciel ki, ale bar dzo czê sto od po zo sta ³ych przed szko la k w, kt - rzy wy raں nie czu li siê do brze w ro li do rad - c w. Wszyst kie py ta nia œwiad cz¹ o ak tyw - no œci dzie ci, s¹ na stêp stwem pew ne go zdzi wie nia, utkniê cia, nie zro zu mie nia do - p³y wa j¹ cych in for ma cji, co z ko lei wy wo ³u je wzmo o n¹ ak tyw noœو po znaw cz¹ w ce lu zre - du ko wa nia po wsta ³e go na piê cia psy cho ru - cho we go i przywr cenia organizmowi r wnowagi 10. Prawid³owo przy go to wa ne wa run ki kon - tak tu z utwo rem li te rac kim wp³y wa j¹ na to, e dzie ci bar dzo moc no prze y wa j¹ prezentowane tre œci. Za da j¹ wie le r no rod nych py ta, s¹ przy go to wa ne do dzia ³a nia, od kry - wa nia i two rze nia. Przed sta wio ne wy ni ki ba - da po twier dza j¹ ch³on noœو, otwar toœو i pla - stycz noœو my œle nia dzie ci w wie ku przed - szkol nym. Prze ko nu j¹ o ich roz bu dzo nych po trze bach czy tel ni czych, o po trze bie wzbo - ga ca nia œro do wi ska edu ka cyj ne go dziec ka, sty mu lo wa nia je go wy obraں ni, mo ty wa cji do dzia ³a nia w r nych sy tu acjach me to dycz - nych. Wa run ku je to zdo by wa nie przez dziec - ko no wych do œwiad cze, no we wi dze nie tych sa mych fak t w, no we wo bec nich ocze ki wa - nia, a co naj wa niej sze bu do wa nie je go bo - ga tej oso bo wo œci. JOLANTA OLKUSZ dr, Uniwersytet Opolski, Instytut Studi w Edukacyjnych 10 M. Karwowska-Struczyk, Rozmowa dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa 1982, s. 82. 6/2006 17