Spis treści Przedmowa do wydania książkowego... 7 Wstęp... 9 Rozdział l Agresja i przemoc w szkołach - teoretyczny zarys problematyki... 13 1. Zjawisko agresji i przemocy - zakres definicyjny... 13 1.1. Agresja, agresywność - zakres znaczeniowy... 14 1.2.Sposoby klasyfikacji agresji... 15 1.3. Przemoc próby definicji... 17 l.4. Bullying i mobbing - cechy zachowań agresywno-przemocowych... 19 1.5. Zaburzenia, dewiacje, fala... 20 l.6. Trudności metodologiczne wynikające z interpretacji pojęć... 22 l.7. Próba definicyjnego określenia zjawiska agresji i przemocy w szkole... 24 2. Przegląd wybranych teorii wyjaśniających zjawisko agresji w szkołach... 26 2.1.Wyjaśnienia biologiczne... 27 2.2.Klasyczne teorie psychologiczne... 29 2.3. Klasyczne teorie socjologiczne... 34 2.4.Współczesne teorie psychologiczne... 39 2.5. Współczesne teorie pedagogiczno-socjologiczne... 43 2.6.Teorie integracyjne... 45 3. Zakresy badawcze nad agresją i przemocą w szkole... 53 3.1.Podejścia metodyczne do problemu... 53 3.2.Stan międzynarodowych badań nad zjawiskiem agresji i przemocy w szkołach... 57 3.3.Stan badań nad agresją i przemocą w szkołach polskich... 69 4. Podsumowanie i wnioski.... 94 Rozdział 2 Analiza pojęcia klimatu szkoły w literaturze... 96 1. Teoretyczne podstawy rozważań nad klimatem w instytucji... 96 1.1. Zakresy znaczeniowe pójęć charakteryzujących właściwości instytucji... 96 l.2. Klimat organizacji - cechy charakterystyczne... 97 1.3.Klimat organizacji podstawy teoretyczne... 98 1.4.Trudności z ujęciem klimatu organizacji... 101 2. Analiza właściwości klimatu szkoły... 106 2.1. Podejścia koncepcyjno-badawcze do klimatu szkoły... 107 2.2. Klimat szkoły a kultura szkoły... 110 2.3. Klimat szkoły a jakość szkoły... 112 2.4. Klimat szkolny na mikropłaszczyźnie klasy... 115 2.5.Cechy warunkujące kimat szkoły... 116 2.6.Determinanty klimatu szkoły... 120 3. Przegląd badań nad klimatem szkoły i klasy... 122 3.1.Problemy metodyczne z empirycznym ujęciem klimatu w szkołach... 123 3.2.Wybrane badania nad klimatem szkoły i klasy... 126
4. Oddziaływanie klimatu szkoły w świetle badań... 134 5. Klimat szkoły a zachowania przemocowe uczniów w świetle wybranych badań empirycznych... 138 6. Podsumowanie i wnioski... 145 Rozdział 3 Metodologia badao własnych... 148 1. Założenia teoretyczne... 148 1.1. Socjoekologiczna koncepcja badawcza... 148 l.2. Klimat szkoły jako wynik doświadczanego środowiska szkolnego... 151 1.3. Agresja i przemoc a szkolne uwarunkowania socjoekologiczne... 152 2. Problematyka badań... 154 2.1.Cele, zainteresowania i intencje badawcze... 154 2.2.Klimat szkoły a zjawisko agresji szczegółowe problemy i pytania badawcze... 156 3. Operacjonalizacja zmiennych... 157 3.1. Zjawisko agresji i przemocy... 157 3.2. Klimat szkoły... 163 4. Metodyka badania... 166 4.1.Zastosowane techniki... 166 4.2. Dobór próby badawczej... 167 4.3. Organizacja i przebieg badań... 168 4.4.Charakterystyka populacji uczniów... 168 4.5. Typy i sposoby analiz statystycznych... 170 5. Podsumowanie i wnioski... 171 Rozdział 4 Klimat szkoły w opinii uczniów... 173 1. Relacje między uczniami... 173 1.1. Konkurencja... 174 1.2. Kohezja... 175 1.3.Więzi społeczne... 176 1.4. Dezintegracja... 177 2. Relacja uczeń - nauczyciel... 178 2.1. Kontakt i zaufanie... 179 2.2. Akceptacja... 180 2.3. Restrykcyjność... 181 3. Atmosfera nauczania i wychowania w opinii uczniów... 183 3.1.Wsparcie i zaangażowanie nauczycieli... 183 3.2.Współdecydowanie... 184 3.3.Szansę na odniesienie sukcesu... 185 3.4.Procesy etykietowania... 186 3.5.Wyobcowanie... 188 4. Pomiar poszczególnych elementów klimatu szkoły... 189 5. Uczniowskie postrzeganie klimatu szkoły a typ szkoły, wiek i płeć uczniów... 191 5.1.Postrzeganie klimatu a typ szkoły... 191 5.2. Postrzeganie klimatu a płeć uczniów... 195
5.3. Postrzeganie klimatu a wiek uczniów... 196 6. Podsumowanie i wnioski... 199 Rozdział 5 Zjawisko agresji i przemocy w szkole w ocenie uczniów... 201 l. Charakterystyka zjawiska agresji i przemocy z perspektywy sprawcy... 201 1.1. Występowanie przemocowych, problemowych i przestępczych zachowań uczniów...... 201 l.2. Dewiacyjne i przestępcze zachowania uczniów... 202 l.3. Występowanie agresywnych i przemocowych zachowań uczniów... 204 l.4. Nasilenie różnych form zachowań agresywnych i przemocowych w szkole... 208 1.5. Nasilenie stosowania agresji i przemocy a płeć i wiek sprawcy... 210 l.6. Zmiany w strukturze i nasileniu stosowania przemocy w latach 1997 2003... 217 2. Charakterystyka zjawiska agresji i przemocy z perspektywy ofiary... 219 2.1. Podleganie agresywnym i przemocewym zachowaniom przez uczniów... 219 2.2. Nasilenie podlegania agresji i przemocy w szkole... 225 2.3. Płeć i wiek a podleganie agresji i przemocy... 227 2.4. Zmiany w strukturze i nasileniu podlegania przemocy w latach 1997 2003... 233 3. Sprawca a ofiara agresywnych i przemocowych zachowań w szkole... 234 4. Uczniowie szczególnie obciążeni agresją i przemocą... 239 4.1. Twardy rdzeń" - notoryczni, intensywni i brutalni sprawcy... 240 4.2. Najbardziej zagrożeni notoryczne ofiary... 242 5. Podsumowanie oraz wnioski... 245 Rozdział 6 Wpływ właściwości środowiska szkolnego na agresję i przemoc uczniowską. 247 1. Warunki organizacyjno-strukturalne szkoły a zjawisko agresji i przemocy... 247 1.1. Wielkość klasy... 247 1.2. Wielkość miejscowości... 249 1.3. Warunki lokalowe, stan budynku... 251 l.4. Typ szkoły... 256 2. Klimat szkoły a zjawisko agresji i przemocy... 263 2. l. Percepcja klimatu szkoły a stosowanie przemocy przez uczniów... 264 2.2. Klimat szkoły a przejawianie zachowań dewiacyjnych i przestępczych przez uczniów... 275 2.3. Percepcja klimatu szkoły a podleganie przemocy przez uczniów... 279 2.4. Percepcja klimatu szkoły a typy doświadczeń przemocowych... 291 2.5. Percepcja klimatu szkoły przez uczniów szczególnie zagrożonych... 297 3. Klimatyczne determinanty stosowania i doświadczania przez uczniów agresji i przemocy -model regresyjny... 304 3.l. Modele oparte na rozdzielczej analizie regresji wielokrotnej... 305 3.2. Modele oparte na hierarchicznej analizie regresji wielokrotnej... 317 4 Podsumowanie i wnioski... 324 Rozdział 7 Działania profilaktyczne w szkołach zapobiegające występowaniu aktów agresji i przemocy... 333 1. Działania profilaktyczne szkoły z perspektywy uczniów... 333 l. l. Uczniowie na temat zajęć o agresji i przemocy w szkole
oraz metod przeciwdziałania jej... 334 l.2. Uczestnictwo w zajęciach a stosowanie i doświadczanie agresji i przemocy w szkole... 340 2. Interwencja i prewencja przemocy w szkole z perspektywy nauczycieli... 344 2.1. Działania interwencyjne w ocenie nauczycieli... 344 2.2. Prewencja w szkole w ocenie nauczycieli... 349 3. Podsumowanie i wnioski... 359 Rozdział 8 Klimat szkoły a profilaktyka przemocy w szkołach... 361 1. Instytucja szkoły wobec problemu agresji i przemocy... 361 2. Systematyka działań profilaktycznych w szkole... 362 3. Szkolne działania profilaktyczne w świetle badań ewaluacyjnych... 366 4. Profilaktyka przemocy w szkole w ujęciu socjoekologicznym... 368 5. Modyfikacja klimatu szkoły a profilakatyka przemocy... 370 5.1. Relacje między uczniami... 370 5.2. Relacje między uczniami i nauczycielami... 373 5.3. Atmosfera edukacyjne-wychowawcza... 374 6. Podsumowanie i wnioski końcowe... 377 Zakooczenie... 378 Literatura... 385