PROBLEMY ROLNICTWA ŚWIATOWEGO

Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wejskego w Warszawe Scentfc Journal Warsaw Unversty of Lfe Scences SGGW PROBLEMY ROLNICTWA ŚWIATOWEGO PROBLEMS OF WORLD AGRICULTURE ISSN 2081-6960 eissn 2544-0659 Vol. 17 (XXXII) No. 3 Warsaw Unversty of Lfe Scences Press Warsaw 2017

Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wejskego w Warszawe Problemy Rolnctwa Śwatowego tom 17 (XXXII), zeszyt 3, 2017: 226 238 DOI: 10.22630/PRS.2017.17.3.69 Karol Kukuła 1 Unwersytet Rolnczy w Krakowe Zaneczyszczena środowska a dzałalność proekologczna w Polsce w 2015 roku w śwetle welowymarowej analzy porównawczej Envronmental Polluton and Pro-ecologcal Actvty n Poland n 2015 n the Aspect of Multdmensonal Comparatve Analyss Synopss. Rozwój cywlzacyjny nese z sobą postępujący proces degradacj środowska. Aby zapobec ewentualne ogranczyć skutk tego procesu, podejmuje sę dzałana proekologczne. Celem artykułu jest ukazane kształtowana sę tych dwóch zjawsk w ujęcu regonalnym w Polsce. Obydwa zjawska należą do kategor złożonych, stąd w ch badanu stosuje sę narzędza welowymarowej analzy porównawczej. Wzęto pod uwagę jeszcze jedno zjawsko (proste) tj. welkość ponoszonych nakładów na środk trwałe służące środowsku. Zbudowano trzy rankng województw ze względu na wymenone zjawska: stopeń zaneczyszczena środowska, welkość nakładów na środk trwałe, służących środowsku, pozom dzałalnośc proekologcznej. Otrzymane rankng oraz porównana mędzyrankngowe pozwalają sformułować wnosek, ż dzałana proekologczne realzowane w Polsce ne nadążają za zaneczyszczenam środowska. Słowa kluczowe: zaneczyszczene, ochrona środowska, dzałalność proekologczna, rankng, porównane Abstract. The development of cvlzaton s attached wth the progressve degradaton of the envronment. In order to prevent the after-effects of ths process pro-ecologcal actvtes are undertaken. The am of ths paper s to show the nteractons between the two phenomena n the regonal aspect n Poland. Both of these phenomena can be classfed as complex, therefore the nvestgaton s based on the applcaton of the tools of multdmensonal comparatve analyss. Another (smple) phenomenon was also taken nto account,.e. the level of expendtures on captal assets connected wth envronmental protecton. Three rankng arrangements of vovodshps have been constructed wth respect to the phenomena mentoned before: the degree of envronmental polluton, the sze of expendtures on captal assets connected wth envronmental protecton, the level of pro-ecologcal actvty. The rankng arrangements obtaned and ther comparsons allow for the formulaton of the concluson that the pro-ecologcal actvtes that are carred out n Poland are far behnd the polluton of the envronment. Key words: polluton, envronment, pro-ecologcal actvty, rankng, comparson 1 prof. zw. dr hab., Katedra Statystyk Ekonometr, Wydzał Rolnczo-Ekonomczny, UR w Krakowe, al. Mckewcza 21, 31-120 Kraków e-mal: ksm@ur.krakow.pl

Zaneczyszczena środowska a dzałalność proekologczna w Polsce w 2015 roku 227 Wprowadzene Rozwój gospodarczy nese z sobą wele pozytywów ale wywołuje także pewne ujemne skutk. Wele z tych zjawsk negatywne postrzeganych występuje na śwece ale daje sę równeż zauważyć w Polsce, stając sę źródłem trudnych do rozwązana problemów (Poskrobko, 1987; Dobrzańsk n., 2009). Wymenę tylko klka dzedzn, w których owe ujemne zjawska występują. W perwszej kolejnośc wymenć należy energetykę opartą na węglu, emtującą olbrzyme masy gazów zalczanych do ceplarnanych. Kolejno transport, wytwarzający coraz to wększe lośc szkodlwych dla środowska substancj gazowych. Rolnctwo odprowadzające do gleb potężne lośc śceków zatruwających środowsko. Należy wreszce wspomneć o odpadach powstających w przemyśle ale równeż w gospodarstwach domowych odpady komunalne. Odpady te często są gromadzone na wysypskach pozbawonych urządzeń do ch konwersj. Wszystko to skłana do podjęca odpowednch dzałań ogranczających bądź elmnujących owe nekorzystne dla środowska czynnk. Aktywnośc te występują pod nazwą dzałalnośc proekologcznej. Dzałalność proekologczna wąże sę z podejmowanem odpowednch nwestycj oraz posunęć organzacyjnych w regonach szczególne narażonych na pogłębające sę procesy degradacj środowska. Jedną z nch jest ponoszene nakładów na środk trwałe służące ochrone środowska. Celem artykułu jest regonalna analza stanu skażena środowska w zderzenu z oceną pozomu realzowanych dzałań proekologcznych. Jeśl przyjąć tezę, że regony najbardzej zaneczyszczające środowsko pownny w podobnym stopnu podejmować dzałalność proekologczną to stotnym pytanem jake sę nasuwa jest kwesta, jak ta sytuacja kształtuje sę w Polsce w poszczególnych województwach? Na pytane to, choćby tylko częścowo, starano sę znaleźć odpowedź poprzez zastosowane porównań mędzyrankngowych. Należy zauważyć, że zarówno pozom skażena środowska jak dzałalność proekologczna są zjawskam złożonym opsywanym jednocześne przez węcej nż jedną zmenną (Kukuła, 2000). Do zjawsk tych dołączono jedno zjawsko zalczane do prostych opsywanych przez jedną zmenną (Jajuga, 1993) a manowce wysokość nakładów na środk trwałe służące środowsku przelczone na 1 km 2. Łatwo zauważyć, że welkość nakładów na środk trwałe pozostaje w określonym zwązku ze stopnem skażena środowska oraz z pozomem dzałań proekologcznych. W ramach każdego z trzech wymenonych zjawsk zbudowano rankng województw: R 1 rankng obrazujący stopeń skażena środowska w poszczególnych województwach (od najwększych truccel do najmnej szkodzących środowsku, R 2 rankng województw ze względu na skalę nakładów skerowanych na środk trwałe służące środowsku, R 3 rankng obektów (województw) ukazujący ntensywność dzałań proekologcznych realzowanych na ch obszarze. Czystość środowska naturalnego w Polsce przejawa pewne oznak przestrzennego zróżncowana (por. Kukuła, 2014). Na obecny stan rzeczy wpływają newątplwe take zjawska jak, nerówno przestrzenne rozłożone uprzemysłowene kraju a także pozom urbanzacj poszczególnych województw. Równeż podejmowane w przeszłośc dzałana proekologczne lub zanechana tych dzałań mogły ukształtować obecny obraz zjawska określanego stanem środowska.

228 K. Kukuła Proponowane metody Analza regonalna obejmuje n obektów (=1,,n), z których każdy jest opsywany przez m zmennych zwanych dagnostycznym (j=1,,m). Zatem bazę danych tworzy macerz: x1 x2 [ xj ]... xn1 x x... x 12 22 n2............ x1m x 2m... xnm (1) Korzystając z danych zawartych w macerzy (1) zastosowano dwe metody porządkowana lnowego (Kukuła, Luty, 2015): metodę untaryzacj zerowanej (w budowe rankngu R 3 ) oraz metodę rangową przy tworzenu rankngu R 1. Rankng R 2 został skonstruowany na baze jednej zmennej (nakłady na środk trwałe służące środowsku, przypadające na 1 km 2 ). Przejdźmy dalej do opsu stosowanych w badanu metod. Metoda podzału obektów na grupy Przedmotem badana jest rankng złożony z n obektów, uporządkowanych nerosnąco względem zmennej syntetycznej Q. Należy dokonać ch podzału na k grup: G 1, G 2,,G k. Numer grupy oznaczono symbolem l, gdze l=1,,k oraz k n. W perwszej kolejnośc należy wyznaczyć rozstęp zmennej syntetycznej: R Q ) max Q mn Q, (=1,,n) (2) ( Zakładając, że rozkład empryczny zmennej syntetycznej Q jest rozkładem prostokątnym, proponuje sę podzał wszystkch obektów tworzących rankng na k (dowolna lczba ne wększa nż n) grup w sposób następujący: k l k l 1 G l dla Q [mnq R( Q ),mnq R( Q )). k k (3) Perwszą grupę G 1 charakteryzuje przedzał wartośc zmennej syntetycznej zawsze obustronne domknęty.

Zaneczyszczena środowska a dzałalność proekologczna w Polsce w 2015 roku 229 Metoda porównań mędzyrankngowych Badana porównawcze mędzy rankngam stwarzają koneczność określena stopna ch podobeństwa. Porównane w sposób kwantytatywny dwóch rankngów R p R q (Kukuła, 1986): umożlwa skorzystane z mary podobeństwa m pq : m pq 2 n p 1 1 2 n c c z q, 1,..., n p, q 1,..., h (4) c p - pozycja - tego obektu (województwa) w rankngu o numerze p, c q pozycja - tego obektu (województwa) w rankngu o numerze q, przy czym: 0 gdy z 1 gdy n N n N p p (5) gdze N p - zbór lczb naturalnych parzystych. Dana wzorem (4) mara przyjmuje wartośc z przedzału: m [0,1] (6) pq Jeśl porównywane rankng R p oraz R q są dentyczne, wówczas m pq =1, jeśl zaś porównywane rankng dametralne sę różną, wówczas m pq =0. Tak wyznaczone wartośc m pq tworzą macerz M: M [ m ] 1 m m 21 2h pq (7) h1 m 12 1 m h2... m1 h... m... 1 ( hxh) Macerz (7) jest macerzą kwadratową o wymarach (hxh) a ponadto jest macerzą symetryczną, poneważ: m dla p q pq m qp oraz m pq =1 dla p=q. (8) Dane zawarte w macerzy M umożlwają przeprowadzene porównań mędzyrankngowych w zakrese ch podobeństwa.

230 K. Kukuła Rankng województw ze względu na stopeń zaneczyszczena środowska Sprecyzowane stopna skażena środowska w poszczególnych województwach bazuje na klku wybranych zmennych zwanych zmennym dagnostycznym. Pozom skażena środowska potraktowano jako zjawsko złożone możlwe do opsana przez klka zmennych (Kukuła, 2000). Do budowy rankngu województw wg stopna zaneczyszczena środowska wybrano 7 cech dagnostycznych. Są to: X 1 - emsja zaneczyszczeń pyłowych z zakładów szczególne ucążlwych dla środowska w t/100 km 2, X 2 emsja zaneczyszczeń gazowych z zakładów szczególne ucążlwych dla środowska w t/100 km 2, X 3 neczyszczone ścek przemysłowe komunalne odprowadzone do wód do zem w m 3 /100 km 2, X 4 udzał powerzchn gruntów zdewastowanych zdegradowanych (wymagających rekultywacj w ogólnej powerzchn województwa w, X 5 powerzchna dzkch wysypsk w m 2 /100 km 2, X 6 emsja ołowu z zakładów szczególne ucążlwych dla środowska w g/100 km 2, X 7 emsja rtęc z zakładów szczególne ucążlwych dla środowska w g/100 km 2. Wszystke te zmenne są stymulantam ze względu na stopeń zaneczyszczena środowska. Stąd zrangowano poszczególne zmenne, zaś ch suma stanow wartość zmennej syntetycznej określa pozom zaneczyszczeń w danym województwe. Na podstawe wartośc zmennej agregatowej (syntetycznej) zbudowano rankng województw zaprezentowany w tabel 1. Tabela 1. Rankng województw ze względu na stopeń zaneczyszczena środowska w 2015 roku Table 1. Rankng arrangement of vovodshps wth respect to the level of envronmental polluton n 2015 Lp. Województwo Wartość zmennej syntetycznej Q Grupa 1 śląske 12 2 dolnośląske 25 I 3 opolske 33 (4 województwa) 4 śwętokrzyske 33 5 łódzke 45 6 małopolske 51 7 welkopolske 52 8 kujawsko-pomorske 56 9 mazowecke 60 10 zachodnopomorske 71 11 lubelske 78 12 pomorske 79 13 podlaske 80 14 podkarpacke 82 15 lubuske 92 16 warmńsko-mazurske 103 I (Q) 8,583 II (6 województw) III (6 województw) Źródło: oblczena własne na podstawe danych zawartych w: Ochrona Środowska Envronment 2016, GUS Warszawa.

Zaneczyszczena środowska a dzałalność proekologczna w Polsce w 2015 roku 231 Stosując formułę zapsaną wzorem (3) podzelono województwa na 3 grupy: Grupa I o wysokm stopnu, skażena środowska, Grupa II o przecętnym pozome skażena środowska, Grupa III o relatywne nskm pozome zaneczyszczena środowska. Do grupy I należą cztery województwa: śląske, dolnośląske, opolske śwętokrzyske (kolejność jak w rankngu). Trzy perwsze województwa ne są zaskoczenem, czego ne można powedzeć o województwe śwętokrzyskm, które zajmuje czwartą lokatę w rankngu najwększych truccel środowska.\ Grupę II o umarkowanym stopnu skażena tworzy 6 województw: łódzke, małopolske, welkopolske, kujawsko-pomorske, mazowecke zachodnopomorske. Są to województwa stosunkowo dobrze uprzemysłowone, posadające welke aglomeracje mejske, ale równeż mające znaczące obszary wykorzystywane rolnczo. Grupa III stanow obszary o relatywne nskm stopnu degradacj środowska. Do grupy tej należy także 6 województw, lubelske, pomorske, podlaske, podkarpacke, lubuske warmńsko-mazurske. Województwa te są stosunkowo mnej zurbanzowane, nżej uprzemysłowone za to bardzej nastawone na rolnctwo. Borąc pod uwagę prezentowany układ porządkowy (tab.1 oraz rys.1), wypada stwerdzć, ż zmenna syntetyczna Q przejawa znaczny stopeń zróżncowana [ I ( Q ) 8], zob. tab.1. Iloraz wartośc skrajnych tej zmennej ukazuje, ż województwo śląske o najbardzej zaneczyszczonym środowsku- przewyższa ponad ośmokrotne województwo warmńsko- mazurske o relatywne najnższym pozome skażena środowska. Zachodno- -pomorske Lubuske Dolnośląske Pomorske Welkopolske Opolske Kujawskopomorske Warmńskomazurske Łódzke Śląske Mazowecke Śwętokrzyske Małopolske Podlaske Lubelske Podkarpacke Gr I Gr II Gr III Q Q Q 1 12, 42 3 1 2 42,72 3 3 2 72, 103 3 Rys. 1. Stopeń zaneczyszczena środowska w 2015 roku w ujęcu regonalnym. Fg. 1. Groups of vovodshps: breakdown by the level of envronmental protecton on 31.12.2015. Źródło: opracowane własne na podstawe danych zawartych w tab. 1.

232 K. Kukuła Rankng województw względem welkośc nakładów na środk trwałe sprzyjające ochrone środowska w 2015 roku Nakłady na środk trwałe angażowane w ochronę środowska służą poprawe jego jakośc (Kukuła, 2014). Na baze jednej zmennej tj wartośc nakładów na środk trwałe służące środowsku w 2015 roku zbudowano rankng województw (tab. 2). Tab. 2. Rankng województw ze względu na welkość nakładów przeznaczonych na środk trwałe służące środowsku w zł/km 2 w 2015 roku Table 2. Rankng arrangement of vovodshps wth respect to the level of expendtures on captal assets n zł/km 2 n 2015 Lp. Województwo Q Grupa 1 śląske 162 403 I (1 obekt) 2 małopolske 107 770 3 lubelske 79 727 4 welkopolske 67 786 5 mazowecke 62 025 6 dolnośląske 58 689 7 pomorske 46 261 8 kujawsko-pomorske 44 909 9 łódzke 44 581 10 opolske 44 057 11 śwętokrzyske 39 809 12 zachodnopomorske 30 936 13 lubuske 30 726 14 podkarpacke 27 777 15 podlaske 18 809 16 warmńsko-mazurske 11 534 I (Q) 14,080 II (4 województwa) III (11 województw) Źródło: oblczena własne na podstawe danych zawartych w: Ochrona Środowska Envronment 2016, GUS Warszawa.

Zaneczyszczena środowska a dzałalność proekologczna w Polsce w 2015 roku 233 Na rysunku 2 przedstawono przestrzenny rozkład tej zmennej. Zachodno- -pomorske Lubuske Dolnośląske Pomorske Welkopolske Opolske Kujawskopomorske Warmńskomazurske Łódzke Śląske Mazowecke Śwętokrzyske Małopolske Podlaske Lubelske Podkarpacke Gr I 1 Q [112113,162403] 3 Gr II 2 1 Q [61823,112113 ] 3 3 Gr III 2 Q [11534,61823 ] 3 Rys. 2. Województwa podzelone na grupy względem welkośc nakładów ponesonych na środk trwałe służące ochrone środowska w 2015 roku. Fg. 2. Vovodshps dvded nto groups accordng to the sze of expendtures on captal assets for envronmental protecton n 2015 Źródło: opracowane własne na podstawe danych zawartych w tab. 2. Grupa I jest złożona z jednego obektu. Jest nm województwo śląske, które wysokoścą nakładów na omawane środk znaczne przewyższa pozostałe regony. Najwększy truccel środowska ponos najwyższe nakłady na środk służące poprawe jakośc środowska. Zaszłość ta wydaje sę w pełn uzasadnona. Grupę II tworzą 4 województwa, są to: małopolske, lubelske, welkopolske mazowecke. Województwa te należą równeż do grupy II w rankngu, zaneczyszczających środowsko w sposób umarkowany. Do grupy III należy najwęcej województw bo aż 11. Grupa ta charakteryzuje sę relatywne nskm nakładam na środk trwałe sprzyjające środowsku. Do grupy III należą województwa: dolnośląske, pomorske, kujawsko-pomorske, łódzke, opolske, śwętokrzyske, zachodnopomorske, lubuske, podkarpacke, podlaske warmńsko mazurske. Dużym zaskoczenem jest fakt, że obekty należące do grupy najwększych truccel środowska tj. dolnośląske, opolske śwętokrzyske znalazły sę w grupe najmnej nwestujących w środk sprzyjające jego ochrone. Podsumowując należy zauważyć, ż ponoszone nakłady na środk trwałe proekologczne są regonalne znaczne zróżncowane. Śwadczy o tym loraz wartośc skrajnych tej zmennej I ( Q ) 14, zob. tab.2. Oznacza to, że województwo śląske ponosząc najwyższe nakłady na omawane środk przewyższa pod tym względem ponad 14-to krotne województwo warmńsko-mazurske, zajmujące ostatną lokatę w rankngu.

234 K. Kukuła Rankng województw ze względu na pozom dzałalnośc proekologcznej w Polsce w 2015 roku Dzałalność proekologczna rozpatrywana w obektach przestrzennych (województwach) należy newątplwe do zjawsk złożonych opsywanych klkoma zmennym dagnostycznym. Spośród welu zmennych potencjalnych dokonano wyboru zmennych będących bazą przy budowe rankngu. Przy wyborze kerowano sę dwoma kryteram: wagą merytoryczną oraz dostatecznym stopnem zmennośc typowanej cechy. Kerując sę wspomnanym kryteram wybrano następujące zmenne: X 1 udzał obszarów prawne chrononych w powerzchn województwa (%), X 2 powerzchna obszarów prawne chrononych przypadająca na 1 meszkańca (m 2 ), X 3 udzał śceków przemysłowych komunalnych odprowadzanych secą kanalzacyjną w ogólnej objętośc śceków przemysłowych komunalnych (%), X 4 udzał śceków przemysłowych komunalnych neczyszczonych do śceków przemysłowych komunalnych oczyszczonych (%), X 5 nakłady na gospodarkę ścekową ochronę wód przypadającą na 1 meszkańca (zł), X 6 nakłady na gospodarkę odpadam przypadające na 1 meszkańca (zł), X 7 odpady selektywne zebrane przypadające na 1 meszkańca (kg), X 8 nakłady na ochronę powetrza klmatu przypadające na 1 km 2 (zł), X 9 nakłady na zmnejszene hałasu wbracj przypadające na 1 km 2 (zł), X 10 nakłady na komunalne oczyszczalne śceków przypadające na 1 meszkańca (zł), X 11 - nakłady na środk trwałe służące ochrone środowska przypadające na 1 km 2 (zł). Wszystke wymenone zmenne oprócz zmennej X 4, która jest destymulantą, należą do zboru stymulant. Przy budowe rankngu, normując cechy dagnostyczne wykorzystano metodę untaryzacj zerowanej. Rankng województw ze względu na pozom dzałalnośc proekologcznej zawera tab. 3. Grupę I tworzą 4 województwa: małopolske, śląske, lubuske pomorske. Dwe perwsze pozycje w rankngu województwa małopolske śląske należą do obektów najmocnej zaneczyszczających środowsko stąd ch aktywność w zakrese dzałań proekologcznych ne budz zastrzeżeń. Z kole lubuske pomorske należąc do obektów o nskm stopnu zaneczyszczena środowska stanową w pewnym sense wynk zaskakujący. Wynk ten można tłumaczyć jedyne uslną dbałoścą władz tych województw o utrzymane w czystośc podległych m obektów przestrzennych. Do grupy II zalczono 6 obektów, są to w kolejnośc województwa: mazowecke, łódzke, welkopolske, podlaske, opolske kujawsko pomorske. Dzałalnoścą gospodarczą domnującą na obszarze tych województw jest rolnctwo przemysł. Grupę III tworzy równeż 6 obektów, są to województwa: dolnośląske, warmńsko-mazurske, podkarpacke, śwętokrzyske, lubelske zachodnopomorske. Mało oczekwaną jest przynależność do grupy słabo podejmujących dzałana proekologczne takch województw zaklasyfkowanych do grupy najwększych truccel środowska jak: dolnośląske (2 lokata w rankngu) oraz śwętokrzyske (4 lokata w rankngu). Podsumowując aktywność województw na polu dzałań proekologcznych można stwerdzć, że pozom tej dzałalnośc jest relatywne słabo zróżncowany. Wystarczy znterpretować loraz wartośc skrajnych zmennej syntetycznej Q, gdze wdać, ż I(Q ) mnmalne przekracza lczbę 2. Oznacza to, że województwo małopolske, zajmujące

Zaneczyszczena środowska a dzałalność proekologczna w Polsce w 2015 roku 235 perwszą lokatę w rankngu przewyższa zaledwe dwukrotne województwo zachodnopomorske plasujące sę na ostatnej pozycj w omawanym rankngu. Przestrzenny rozkład pozomu dzałalnośc proekologcznej w Polsce przedstawa rys.3. Tab.3. Rankng województw ze względu na pozom dzałalnośc proekologcznej w 2015 roku. Table 3. Rankng arrangement of vovodshps wth respect to the level of pro-ecologcal actvty n 2015 Lokata Województwo Wartośc zmennej Grupa 1 małopolske 0,519 2 śląske 0,493 3 lubuske 0,459 I 4 pomorske 0,448 (4 województwa) 5 mazowecke 0,409 6 łódzke 0,403 7 welkopolske 0,392 8 podlaske 0,357 II 9 opolske 0,352 (6 województw) 10 kujawsko-pomorske 0,350 11 dolnośląske 0,339 12 warmńsko-mazurske 0,334 13 podkarpacke 0,309 14 śwętokrzyske 0,300 III 15 lubelske 0,266 (6 województw) 16 zachodnopomorske 0,259 I (Q ) 2,004 Źródło: Kukuła K., (2017), Pro-Ecologcal Actvty n Poland n 2015 (Regonal Study), Acta Scentarum Polonorum- Oeconoma, w druku. Zachodno- -pomorske Lubuske Dolnośląske Pomorske Welkopolske Opolske Kujawskopomorske Warmńskomazurske Łódzke Śląske Mazowecke Śwętokrzyske Małopolske Podlaske Lubelske Podkarpacke Gr I Q [0,432; 0,519] Gr II Q [0,346; 0,432) Gr III Q [0,259; 0,346) Rys. 3. Województwa podzelone na grupy względem pozomu dzałalnośc proekologcznej w 2015 roku. Fg. 3. Vovodshps dvded nto groups accordng to the level of pro-ecologcal actvtes n 2015 Źródło: Kukuła K. (2017) Pro-Ecologcal Actvty n Poland n 2015 (Regonal Study), Acta Scentarum Polonorum Oeconoma w druku.

236 K. Kukuła Wynk badań porównawczych w zakrese podobeństwa rankngów Rozpatrywane są trzy układy porządkowe województw: R 1 rankng zaneczyszczena środowska, R 2 rankng ponoszonych nakładów na środk trwałe sprzyjające środowsku R 3 rankng dzałalnośc proekologcznej. Analza komparatywna w zakrese podobeństwa tych układów pozwala uzyskać odpowedź na następujące pytane. W jakm stopnu województwa zaneczyszczające środowsko podejmują czynnośc naprawcze w forme dzałań proekologcznych? Uważa sę, że podejmowane dzałań naprawczych pownno być adekwatne do wyrządzanych szkód. Badana komparatywne z wykorzystanem omówonej wcześnej metody porównań mędzyrankngowych umożlwą zajęce stanowska w omawanej kwest. Tabela 4 zawera pozycje (lokaty), jake dane województwo zajmuje w każdym z trzech omawanych rankngów. Wykorzystując wynk oblczeń zameszczone w tab.4 stosując wzór (4), otrzymano wartośc mar podobeństwa rankngów R 1 R 2 R 3. Ich wynk zapsano param w postac macerzy (7): 1 0,586 0,383 M [ m ] 1 0,531 pq, (p,q= 1,2,3) 1 Tabela 4. Pozycje rankngowe województw w trzech kolejno przedstawonych układach porządkowych: R 1, R 2 R 3. Table 4. Rankng postons of vovodeshps n three subsequently presented lnear arrangements: R 1, R 2 and R 3. rang województw w rankngach Lp Województwo R 1 R 2 R 3 C1 C2 1 C3 C2 C C 1 C 2 C 3 1 dolnośląske 2 6 11 4 9 5 2 kujawsko-pomorske 8 8 10 0 2 2 3 lubelske 11 3 15 8 4 12 4 lubuske 15 13 3 2 12 10 5 łódzke 5 9 6 4 1 3 6 małopolske 6 2 1 4 5 1 7 mazowecke 9 5 5 4 4 0 8 opolske 3 10 9 7 6 1 9 podkarpacke 14 14 13 0 1 1 10 podlaske 13 15 8 2 5 7 11 pomorske 12 7 4 5 8 3 12 śląske 1 1 2 0 1 1 13 śwętokrzyske 3 11 14 8 11 3 14 warmńsko-mazurske 16 16 12 0 4 4 15 welkopolske 7 4 7 3 0 3 16 zachodnopomorske 10 12 16 2 6 4 53 79 60 Źródło: opracowane własne na podstawe danych zawartych w tab. 1, 2 3. C 3 Informacje zawarte w macerzy podobeństwa badanych układów porządkowych, wskazują, ż tylko rankng R 1 R 2 oraz R 2 R 3 wykazują umarkowany stopeń podobeństwa. Nsk stopeń podobeństwa charakteryzuje rankng R 1 R 3, co odgrywa w sferze

Zaneczyszczena środowska a dzałalność proekologczna w Polsce w 2015 roku 237 nterpretacyjnej kluczową rolę. Oczekwana co do tego, że województwa zaneczyszczające środowsko będą w proporcjonalnym stopnu podejmować dzałana o charakterze proekologcznym, nestety ne znalazło potwerdzena w śwetle uzyskanych wynków badań. Umarkowany (tu najwyższy stopeń podobeństwa) cechuje rankng zaneczyszczeń z rankngem ponoszonych nakładów na środk trwałe sprzyjające środowsku ( m 0,596). 12 Równe umarkowany aczkolwek neco nższy stopeń podobeństwa dotyczy rankngów: dzałalność proekologczna oraz ponoszone nakłady na wzmankowane środk trwałe (m 23 =0,531). Należy podkreślć, że otrzymane wartośc mar podobeństwa rankngów określono manem umarkowanych podobeństw, gdyż ch wartośc znaczne jednak odbegają od jednośc (tj stanu dealnego podobeństwa), newele przekraczając wartość 0,5. Uzyskane wynk śwadczą o tym, że dzałalność proekologczna ne nadąża za dzałanam nszczącym środowsko. Konkluzje Na podstawe przeprowadzonych badań oraz własnych spostrzeżeń nasuwa sę klka wnosków. 1. Prezentowane metody podzału obektów (województw) na grupy o zblżonych wartoścach zmennej syntetycznej oraz porównań mędzyrankngowych charakteryzuje prostota konstrukcj oraz duże możlwośc aplkacyjne w kwantytatywnych analzach regonalnych. 2. Perwszy układ porządkowy tj. rankng R 1 dotyczący województw sklasyfkowanych ze względu na stopeń zaneczyszczena środowska wykazuje relatywne duże zróżncowane obektów w zakrese zmennej syntetycznej [ I ( Q ) 8.6]. Oznacza to, że obekt perwszy na lśce najwększych truccel środowska (woj. śląske) przewyższa prawe dzewęcokrotne woj. warmńsko-mazurske (stosunkowo mało skażone), zajmujące ostatną lokatę na wspomnanej lśce. 3. Najwększe wewnętrzne zróżncowane charakteryzuje rankng R 2 tj. układ porządkowy województw ze względu na wysokość nakładów ponoszonych na środk trwałe sprzyjające środowsku [ I ( Q ) 14]. 4. Najsłabsze zróżncowane obektów pod względem wartośc zmennej syntetycznej odnotowano w rankngu R 3 tj w układze porządkowym województw ze względu na pozom dzałalnośc proekologcznej [ I ( Q ) 2]. Wynk ten należy ocenć negatywne w zestawenu z rezultatam dotyczącym rankngów R 1 R 2.. Otrzymany wynk pozwala stwerdzć, że dzałalność proekologczna w poszczególnych województwach ne jest realzowana w sposób proporcjonalny do wyrządzanych szkód środowsku. Wyjątek stanow województwo śląske, które podejmuje dzałane naprawcze adekwatne do emtowanych zaneczyszczeń. 5. Dysproporcje w układach rankngowych ujawnone za pomocą lorazu wartośc skrajnych zmennej syntetycznej potwerdzają nektóre spostrzeżena. Przykładowo, take województwa, jak: dolnośląske, opolske śwętokrzyske zajmują odpowedno 2,3 4 lokatę w rankngu najwększych truccel środowska, (grupa I w rankngu R 1 ), te same

238 K. Kukuła województwa w rankngu R 3 pozom dzałań proekologcznych- zajmują odpowedno 11, 9 14 lokatę, przynależąc do grup III II. 6. Dotychczas poczynone spostrzeżena potwerdzają wynk porównań mędzyrankngowych. Nższy relatywne stopeń zgodnośc mędzy rankngam R 1 R 3 (m 13 =0,383) sugeruje, ż województwa dzałające wyraźne na szkodę środowska ne podejmują w odpowednej skal czynnośc zmerzających do jego ochrony. 7. W Polsce daje sę zauważyć wcąż rosnącą śwadomość społeczną o konecznośc ochrony środowska, nestety ne dą za tym konkretne dzałana proekologczne adekwatne do potrzeb w tym zakrese. Lteratura Dobrzańsk, G. (red.) (2009). Ochrona środowska przyrodnczego, Wydawnctwo Naukowe PWN, Warszawa. Grabńsk, T. (1984). Welowymarowa analza porównawcza w badanach dynamk zjawsk ekonomcznych. Zeszyty Naukowe AE, Sera specjalna: Monografe, Kraków. Hellwg, Z. (1968). Zastosowane metody taksonomcznej do typologcznego podzału krajów ze względu na pozom ch rozwoju oraz zasoby strukturę wykwalfkowanych kadr. Przegląd Statystyczny, 4, 307-326. Jajuga, K. (1993) Statystyczna analza welowymarowa, PWN, Warszawa. Kukuła, K. (1986). Propozycja mary zgodnośc układów porządkowych. Zeszyty Naukowe AE, Kraków 22, 81-104. Kukuła, K. (2000). Metoda untaryzacj zerowanej, Wydawnctwo Naukowe PWN, Warszawa. Kukuła, K. (2014). Wybrane problemy ochrony środowska w Polsce w śwetle welowymarowej analzy porównawczej. Metody Iloścowe w Badanach Ekonomcznych, 15(3), 169-188. Kukuła, K., Luty, L. (2015). Propozycja procedury wspomagającej wybór metody porządkowana lnowego. Przegląd Statystyczny, 62(2), 219-231. Kukuła, K. (2017). Pro Ecologcal Actvty n Poland n 2015 (Regonal Study). Acta Scentarum Polonoruum, Oeconoma, w druku Młodak, A. (2006). Analza taksonomczna w statystyce regonalnej, Dfn, Warszawa. Panek, T. (2009). Statystyczne metody welowymarowej analzy porównawczej, SGH, Ofcyna Wydawncza, Warszawa. Pluta, W. (1977). Welowymarowa analza porównawcza w badanach ekonomcznych, PWE, Warszawa. Poskrobko, B. (1987). Podstawy użytkowana ochrony środowska, Wydawnctwo Poltechnk Bałostockej, Bałystok. Strahl, D. (1978). Propozycja konstrukcj mary syntetycznej. Przegląd Statystyczny, 2, 205-215. Walesak, M. (2014). Przegląd formuł normalzacj wartośc zmennych oraz ch własnośc w statystycznej analze welowymarowej. Przegląd Statystyczny, 4, 363-372.