Journal of Agribusiness and Rural Development

Transkrypt

1 ISSN Journal of Agrbusness and Rural Development 1(19) 2011, ZRÓŻNICOWANIE STANU ŚRODOWISKA NATURALNEGO W POLSCE Monka Jaworska, Mlena Rusn Unwersytet Rolnczy m. Hugona Kołłątaja w Krakowe Abstrakt. Celem nnejszego opracowana jest przedstawene stanu środowska naturalnego Polsk oraz dzałań podejmowanych w celu jego ochrony. Aby zbadać zróżncowane środowska, posłużono sę wskaźnkem syntetycznym, zbudowanym z mernków cząstkowych, z wykorzystanem taksonomcznej metody wzorca rozwoju Hellwga. Słowa kluczowe: środowsko naturalne, metoda Hellwga WSTĘP Środowsko naturalne to ogół elementów przyrodnczych, w tym także przekształconych w wynku dzałalnośc człoweka, a w szczególnośc powerzchna zem, kopalny, wody, powetrze, krajobraz, klmat oraz pozostałe elementy różnorodnośc bologcznej, a także wzajemne oddzaływana pomędzy tym elementam [Ustawa ]. Stan środowska naturalnego Polsk jest zróżncowany terytoralne. Zależy od welu czynnków, zarówno naturalnych, jak antropogencznych. Degradacja środowska, potęgująca z roku na rok, spowodowana w głównej merze dzałalnoścą człoweka, stała sę przyczyną nepokoju wśród przyrodnków, lekarzy, hydrologów, powodując też poczuce zagrożena wśród ludz, którzy odczuwal bezpośredno skutk skażena wód, gleb atmosfery. Zamerające lasy, jałowejące gleby, skażone rzek jezora wymagały podjęca lcznych kroków w celu ochrony przyrody przed zachwanem równowag ekologcznej. Należy pamętać, że korzystając z poszczególnych elementów środowska, pownno kerować sę zasadam zrównoważonego rozwoju. Jest to rozwój, umożlwający racjo- Copyrght Wydawnctwo Unwersytetu Przyrodnczego w Poznanu Adres do korespondencj Correspondng author: dr nż. Monka Jaworska, Katedra Statystyk Matematycznej, Unwersytet Rolnczy m. Hugona Kołłątaja w Krakowe, al. Mckewcza 21, Kraków, Poland, e-mal: rrjawors@cyf-kr.edu.pl

2 38 M. Jaworska, M. Rusn nalne użytkowane, które z jednej strony prowadz do oszczędzana neodnawalnych zasobów przyrody, a z drugej umożlwa odtwarzane sę tych zasobów. Zapewna on całemu społeczeństwu środowsko bezpeczne, które ne jest zdegradowane poza grance jego odpornośc, sprawedlwy podzał dóbr bogactwo środowskowe, zarówno obecnym, jak przyszłym pokolenom [Boć n. 2000]. Celem nnejszego opracowana jest przedstawene stanu środowska naturalnego Polsk, skutków przyczyn jego degradacj oraz dzałań podejmowanych w celu jego ochrony. Ukazany został układ porządkowy wszystkch województw, dzęk któremu można zaobserwować różnce dzelące poszczególne obszary. METODYKA BADAŃ W celu zbadana stopna degradacj środowska przyrodnczego oraz dzałań zmerzających do jego ochrony wykorzystano taksonomczną metodę wzorca rozwoju Hellwga [1968], która pozwala na stworzene syntetycznego wskaźnka rozwoju, zbudowanego z mernków cząstkowych, obrazujących poszczególne aspekty badanego zjawska. Aby określć welkośc naruszeń środowska przyrodnczego oraz dzałań ogranczających rozmary degradacj, ustalono lstę zmennych. Zmenne X opsują degradację środowska, zmenne Y jego ochronę. Wszystke zmenne zostały potraktowane jako równoprawne, przyjmując przy tym system wag jednostkowych. Aby wyznaczyć zmenną syntetyczną, która umożlw dokonane oceny porównane województw, należy przeprowadzć normalzację zmennych. W celu wyznaczena zmennej syntetycznej dla określonych obektów, zastosowano taksonomczny mernk rozwoju. Dzęk znormalzowanym zmennym zostaje wyznaczony wzorzec, jako dealny obekt, który charakteryzuje sę najlepszym wartoścam zmennych. Podobeństwo obektów rzeczywstych do wzorca rozwoju oblcza sę jako odległość pomędzy każdym obektem a wzorcem. Następne odległośc te odnos sę do możlwej maksymalnej odległośc pomędzy wzorcem rozwoju a antywzorcem, oblczając dla wszystkch obektów tak zwaną taksonomczną marę rozwoju m. Dzęk oblczenu mernka syntetycznego m dokonuje sę herarchzacj województw według znszczena środowska naturalnego dzałań, ukerunkowanych na jego ochronę. Uporządkowane obekty podzelono na trzy grupy obektów podobnych. W celu porównana układów kolejnoścowych degradacj środowska jego ochrony zastosowano współczynnk rang Spearmana. PREZENTACJA WYNIKÓW BADAŃ Dane dagnostyczne, na podstawe których przeprowadzano badana, pochodzą z danych Głównego Urzędu Statystycznego Polsk z 2009 roku. Perwszym komponentem środowska jest gleba. Dokonano wyboru czterech zmennych opsujących jej negatywny stan degradację: X 1 gleby o odczyne bardzo kwaśnym (%), X 2 gleby o odczyne kwaśnym (%), Journal of Agrbusness and Rural Development

3 Zróżncowane stanu środowska naturalnego w Polsce 39 X 3 grunty zdewastowane (ha), X 4 grunty zdegradowane (ha). Zaneczyszczena wód opsują zmenne: X 5 ścek przemysłowe komunalne odprowadzane bezpośredno z zakładów (hm 3 ), X 6 ścek przemysłowe komunalne odprowadzane secą kanalzacyjną (hm 3 ), X 7 neoczyszczone ścek przemysłowe komunalne (hm 3 ). Natomast antropogenczne zaneczyszczene powetrza opsują zmenne: X 8 emsja zaneczyszczeń pyłowych z zakładów szczególne ucążlwych (tys. t), X 9 emsja dwutlenku sark z zakładów szczególne ucążlwych (tys. t), X 10 emsja tlenków azotu z zakładów szczególne ucążlwych (tys. t), X 11 emsja tlenku węgla z zakładów szczególne ucążlwych (tys. t). W ocene stopna zaangażowana w dzałana, które ogranczają rozmary degradacj środowska wykorzystano wszystke wysłk podejmowane na obszarze poszczególnych województw, które przyczynają sę do zmnejszena zagrożeń środowska. Cechy gleb, które wskazują na ch pozytywny stan oraz na zakres prac ochranających, to zmenne: Y 1 gleby o odczyne obojętnym (%), Y 2 gleby o odczyne zasadowym (%), Y 3 grunty zrekultywowane w cągu roku (ha), Y 4 grunty zagospodarowane w cągu roku (ha). Cechy Y 5 Y 6 wskazują na zakres prac ochranających hydrosferę: Y 5 oczyszczane ścek przemysłowe komunalne (hm 3 ), Y 6 oczyszczalne śceków przemysłowych (lczba oczyszczaln). W zakrese ochrony powetrza wybrano pęć zmennych: Y 7 pyły zatrzymane w urządzenach oczyszczających (% zaneczyszczeń wytworzonych), Y 8 dwutlenek sark zneutralzowany w urządzenach oczyszczających (% zaneczyszczeń wytworzonych), Y 9 tlenk azotu zneutralzowane w urządzenach oczyszczających (% zaneczyszczeń wytworzonych), Y 10 tlenek węgla zneutralzowany w urządzenach oczyszczających (% zaneczyszczeń wytworzonych), Y 11 węglowodory zneutralzowane w urządzenach oczyszczających (% zaneczyszczeń wytworzonych). Wszystke przyjęte do analzy zmenne, które opsują degradację środowska przyrodnczego, jednoznaczne można zakwalfkować do zboru destymulant, natomast zmenne opsujące pozytywny stan środowska oraz dzałana na rzecz jego ochrony do zboru stymulant. Wartośc badanych cech dla poszczególnych województw w 2008 roku zasadnczo charakteryzują sę dość znacznym zróżncowanem. Najnższa wartość współczynnka zmennośc (V = 0,17) oznacza, że cecha ta w newelkm stopnu wpływa na kolejność porządkowana badanych obektów. Statystyczną charakterystykę cech, określającą przecętny pozom oraz mary rozproszena, zawarto w tabel 1. 1(19) 2011

4 40 M. Jaworska, M. Rusn Tabela 1. Podstawowe parametry zmennych dagnostycznych opsujących degradację środowska według województw Table 1. Basc parameters of dagnostc varables descrbng the envronmental degradaton, by provnce Parametry Parameters X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X 9 X 10 X 11 x 20,31 29, ,88 367,56 472,08 78,39 10,02 4,80 37,73 20,69 21,76 S(X) 9,30 4, ,58 448,20 703,92 48,16 13,98 3,17 35,74 18,52 31,11 x mn 6,00 21,00 796,00 11,00 5,30 28,80 0 1,32 2,70 2,20 2,80 x max 36,00 36, , , ,60 200,60 54,30 14,12 110,60 64,50 129,90 V(x) 0,46 0,17 0,57 1,22 1,49 0,61 1,40 0,66 0,95 0,89 1,43 Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS [Rocznk ]. Source: own elaboraton based on GUS [Rocznk ]. Dzęk oblczenu mernka syntetycznego m, dokonuje sę herarchzacj województw według znszczena środowska naturalnego dzałań, ukerunkowanych na jego ochronę. Uporządkowane obekty można podzelć na trzy grupy obektów podobnych: I grupa składająca sę z województw, dla których: m mn m 2 max 3 m II grupa składająca sę z województw, dla których: m mn m 1 max 3 m mn m ;mn m III grupa składająca sę z województw, dla których: m mn m; mn m mn m ;max m, 1 max 3 m 2 max 3 m mn m. mn m, Podzał na grupy ze względu na degradację środowska naturalnego przebega następująco (tab. 2, rys. 1): Journal of Agrbusness and Rural Development

5 Zróżncowane stanu środowska naturalnego w Polsce 41 Grupa I: m (0,637; 0,943), Grupa II: m (0,331; 0,637), Grupa III: m (0,026; 0,331). Tabela 2. Wartośc taksonomcznej mary rozwoju dla poszczególnych województw ch podzał na grupy ze względu na degradację środowska naturalnego Table 2. Values of taxonomc measures of development for ndvdual provnces and ther dvson nto groups due to envronmental degradaton Województwo Provnce m Grupa Group Opolske 0,943 I Kujawsko-pomorske 0,923 I Lubelske 0,900 I Śwętokrzyske 0,872 I Warmńsko-mazurske 0,824 I Lubuske 0,823 I Podkarpacke 0,778 I Pomorske 0,760 I Zachodnopomorske 0,757 I Podlaske 0,749 I Małopolske 0,721 I Dolnośląske 0,515 II Łódzke 0,446 II Welkopolske 0,354 II Mazowecke 0,161 III Śląske 0,026 III Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS [Rocznk ]. Source: own elaboraton based on GUS [Rocznk ]. Grupę I, która charakteryzuję sę najnższym pozomem degradacj środowska, tworzą województwa: opolske, kujawsko-pomorske, lubelske, śwętokrzyske, warmńsko-mazurske, lubuske, podkarpacke, pomorske, zachodnopomorske, podlaske, małopolske. Województwa grupy II wykazują przecętny pozom zaneczyszczena środowska można do nch zalczyć: dolnośląske, łódzke, welkopolske. Grupę III tworzą jedyne dwa województwa: śląske mazowecke. Charakteryzują sę one slne rozwnętym przemysłem, zwłaszcza województwo śląske. W tym województwe jakość środowska jest jednak najgorsza, co jest skutkem slne rozwnętego przemysłu cężkego górnctwa węglowego. 1(19) 2011

6 42 M. Jaworska, M. Rusn zachodnopomorske pomorske warmńsko-mazurske kujawsko-pomorske podlaske lubuske welkopolske mazowecke łódzke dolnośląske lubelske opolske śląske śwętokrzyske małopolske podkarpacke Grupa I Group I Grupa II Group II Grupa III Group III Rys. 1. Zróżncowane województw Polsk według syntetycznego mernka pozomu degradacj środowska naturalnego Źródło: opracowane własne na podstawe danych zawartych w tabel 2. Fg. 1. Dfferentaton of Polsh provnces accordng to the synthetc measure the level of degradaton of the envronment Source: own study based on data contaned n Table 2. Tabela 3. Podstawowe parametry danych dagnostycznych, opsujących ochronę środowska, według województw Table 3. Basc parameters of dagnostc data descrbng the envronment, by provnce Parametry Parameters Y 1 Y 2 Y 3 Y 4 Y 5 Y 6 Y 7 Y 8 Y 9 Y 10 Y 11 x 15,25 7,31 82,44 32,69 129,81 72,13 99,22 40,41 11,03 11,29 36,23 S(X) 4,31 4,94 94,26 36,98 85,18 39,74 0,52 33,64 21,17 24,35 27,96 x mn 8,00 3,00 9, ,70 25,00 98,40 0, x max 25,00 18,00 383,00 120,00 308,40 170,00 99,90 90,30 82,30 97,10 72,70 V(x) 0,28 0,67 1,14 1,13 0,66 0,55 0,01 0,83 1,92 2,16 0,77 Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS [Rocznk ]. Source: own elaboraton based on GUS [Rocznk ]. Journal of Agrbusness and Rural Development

7 Zróżncowane stanu środowska naturalnego w Polsce 43 Podzał obektów ze względu na dzałana ochranające środowsko naturalne Polsk przebega następująco (tab. 4, rys. 2): Grupa I: m (0,418; 0,618), Grupa II: m (0,218; 0,418), Grupa III: m (0,017; 0,218). Tabela 4. Wartośc taksonomcznej mary rozwoju poszczególnych województw ch podzał na grupy ze względu na ochronę środowska naturalnego Table 4. Values of taxonomc measures of development of ndvdual provnces and ther dvson nto groups for the protecton of the envronment Województwo Provnce m Grupa Group Welkopolske 0,618 I Dolnośląske 0,581 I Małopolske 0,578 I Śląske 0,562 I Mazowecke 0,454 I Opolske 0,443 I Zachodnopomorske 0,420 I Lubelske 0,389 II Kujawsko-pomorske 0,372 II Śwętokrzyske 0,346 II Podkarpacke 0,271 II Łódzke 0,269 II Pomorske 0,232 II Warmńsko-mazurske 0,157 III Lubuske 0,042 III Podlaske 0,017 III Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS [Rocznk ]. Source: own elaboraton based on GUS [Rocznk ]. Do obektów grupy I, najwyżej sklasyfkowanych, zalczamy sedem województw: welkopolske, dolnośląske, małopolske, śląske, mazowecke, opolske zachodnopomorske. Województwa te charakteryzują sę najwększą dbałoścą o środowsko naturalne najwększą lczbą dzałań ochranających. Grupa II to województwa charakteryzujące sę przecętnym pozomem rozwoju. Zalczamy do nch województwa: lubelske, kujawsko-pomorske, śwętokrzyske, podkarpacke, łódzke, pomorske. Grupa III to obekty o najnższym pozome rozwoju dzałań chronących środowsko naturalne. Grupę tę tworzą tylko trzy województwa: warmńsko-mazurske, lubuske podlaske. 1(19) 2011

8 44 M. Jaworska, M. Rusn zachodnopomorske pomorske warmńsko-mazurske kujawsko-pomorske podlaske lubuske welkopolske mazowecke łódzke dolnośląske lubelske opolske śląske śwętokrzyske małopolske podkarpacke Grupa I Group I Grupa II Group II Grupa III Group III Rys. 2. Zróżncowane województw Polsk według syntetycznego mernka pozomu dzałań ochranających środowsko naturalne Źródło: opracowane własne na podstawe danych zawartych w tabel 4. Fg. 2. Dfferentaton of Polsh provnces accordng to the synthetc ndcator of the level of protectng the envronment Source: own study based on data contaned n Table 4. Oblczony wskaźnk korelacj rang Spearmana wynos 0,6, co nformuje o umarkowanej zależnośc mędzy degradacją środowska naturalnego a dzałanam, które zmerzają do jego ochrony. WNIOSKI Jak wynka z badań, pozom degradacj środowska oraz zakres dzałań zmerzających do jego ochrony są zróżncowane terytoralne. Zależą główne od charakteru gospodark danego regonu, od stopna jego zurbanzowana, uprzemysłowena oraz lczby ludnośc. Journal of Agrbusness and Rural Development

9 Zróżncowane stanu środowska naturalnego w Polsce 45 Najwększa degradacja środowska naturalnego występuje w województwach: śląskm mazoweckm. W perwszym z nch jest to przede wszystkm spowodowane slnym rozwojem przemysłu chemcznego, metalurgcznego, a także wydobycem węgla kamennego nnych kopaln. Dzałana te powodują slne zaneczyszczene ne tylko powetrza, lecz także wody gleby. Województwo mazowecke jest województwem, w którym są rozwnęte take gałęze przemysłu, jak przemysł elektromaszynowy, farmaceutyczny, spożywczy chemczny, które równeż przyczynają sę do degradacj środowska naturalnego. Ponadto przez ten obszar przebegają lczne szlak komunkacyjne, które powodują ogromną emsję spaln do powetrza. Bardzo ważną rolę w kształtowanu stanu środowska naturalnego odgrywają dzałana, które zmerzają do jego ochrony. W wększośc województw Polsk są one dobrze realzowane. Nepokojący pozostaje fakt, że występuje jedyne umarkowana zależność mędzy negatywnym oddzaływanem na środowsko, a dzałanam ochronnym (r s = 0,6). Należy jednak zaznaczyć, że porównana te mają charakter względny ne oznaczają, że we wszystkch województwach Polsk stneje podobna zależność. Średna wartość wskaźnka m, dotyczącego degradacj środowska, wynos 0,659. W pęcu województwach wartość ta jest nższa od średnej, co śwadczy o wysokm pozome degradacj na tych obszarach. Średna wartość wskaźnka m, mówącego o dzałanach ochranających środowsko, wynos 0,359. W dzewęcu województwach wartość ta jest wyższa od średnej, co śwadczy o najwększej lczbe dzałań ochranających dbałośc o środowsko w tych rejonach. Współczynnk zmennośc wynoszą odpowedno 0,422 0,516. Są to wartośc umarkowane mówą, że zróżncowane cechy w obu przypadkach jest podobne. LITERATURA Boć J., Nowack K., Samborska-Boć E., Ochrona środowska. Kolona Lmted, Kolona. Hellwg Z., Zastosowane metody taksonomcznej do typologcznego podzału krajów ze względu na pozom ch rozwoju oraz zasoby strukturę wykwalfkowanych kadr. Przegląd statystyczny 4. Rocznk statystyczny Polsk Zakład Wydawnctw Statystycznych, Warszawa. Ustawa z dna 27 kwetn 2001 r. Prawo ochrony środowska Dz. U. Nr 62, poz THE DIVERSITY OF THE ENVIRONMENT IN POLAND Summary. The purpose of ths paper s to present the Polsh envronment. The order system has been shown to provnces accordng to envronmental degradaton and measures to protect t. Wth t you can see the dfferences and span that dvde the dfferent provnce. For the analyss of the envronment Hellwg method has been appled. The work conssts of sx chapters. The frst four are theoretcal knowledge about the Polsh and the envronment n the varous provnces. In the ffth chapter research method used n the work s concluded, whle the last chapter there s a presentaton of the results. The study shows that the most polluted envronment occurs n śląske and mazowecke areas. Actons to 1(19) 2011

10 46 M. Jaworska, M. Rusn protect the envronment are carred out n the followng areas: śląske, welkopolske, dolnośląske, małopolske, mazowecke, opolske and zachodnopomorske. Key words: state of the envronment, Hellwg s method Zaakceptowano do druku Accepted for prnt: Do cytowana For ctaton: Jaworska M., Rusn M., Zróżncowane stanu środowska naturalnego w Polsce. J. Agrbus. Rural Dev. 1(19), Journal of Agrbusness and Rural Development