Dno MACICA Układ rozrodczy żeński JAJOWÓD Strzępki jajowodu Trzon JAJNIK Szyjka POCHWA Jajnik Pęcherzyk zawiązkowy (30 µm) oocyt jedna warstwa płaskich komórek pęcherzykowych - nabłonek powierzchniowy: jednowarstwowy sześcienny (pochodna międzybłonka otrzewnej) - osłonka biaława (tk. łączna zbita) - kora: zrąb, pęcherzyki jajnikowe i ich struktury pochodne - rdzeń i wnęka: zrąb, duże naczynia krwionośne Zrąb jajnika: tkanka łączna wiotka liczne fibroblasty i fibrocyty, makrofagi, k. mięśniowe gładkie Pęcherzyk pierwotny oocyt (stadium profazy I podziału mejotycznego) jedna warstwa sześciennych lub walcowatych komórek pęcherzykowych Pęcherzyk wzrastający bezjamisty (100 µm +) ziarna korowe Oocyt oocyt osłonka przejrzysta - zona pellucida kilka warstw komórek pęcherzykowych osłonka pęcherzyka - theca folliculi (interna, externa) Oocyt i komórki pęcherzykowe komunikują się poprzez wypustki przebijające otoczkę przejrzystą i połączone są neksusami. Wymiana sygnałów chemicznych między oocytem a komórkami pęcherzykowymi pobudza aktywność komórek pęcherzykowych oraz umożliwia najpierw blokowanie, a następnie uruchomienie podziału mejotycznego oocytu. Zona pellucida Komórki pęcherzykowe Zrąb 1
Osłonka pęcherzyka (theca folliculi) wytwór łącznotkankowego zrębu otaczającego pęcherzyk osłonka zewnętrzna (theca externa) - warstwa włókien kolagenowych osłonka wewnętrzna (theca interna) liczne naczynia włosowate, zmodyfikowane komórki zrębu (fibroblasty) przekształcone w komórki steroidogenne Pęcherzyk wzrastający jamisty (0.5 mm +) oocyt zona pellucida jama pęcherzyka wypełniona płynem (liquor folliculi) warstwa ziarnista (komórki pęcherzykowe) osłonka pęcherzyka Komórki theca interna produkują androgeny, które są przekazywane do kom. pęcherzykowych, a te przekształcają je w estrogeny (aromatyzacja, enzym - aromataza) Ciałko żółte Pęcherzyk Graafa (do 2.5 cm) oocyt otoczony przyszłym wieńcem promienistym na wzgórku jajonośnym duża jama pęcherzyka warstwa ziarnista osłonka pęcherzyka komórki ziarnisto-luteinowe komórki osłonkowo-luteinowe naczynia krwionośne Komórki wzgórka: specyficzna populacja komórek pęcherzykowych połączone neksusami z oocytem - wymiana sygnałów chemicznych Pod wpływem wzrostu poziomu LH, pęcherzyk Graafa ulega owulacji komórka jajowa trafia do jamy otrzewnej. wczesne (c. krwotoczne) dojrzałe Powstaje z pozostałości pęcherzyka Graafa po owulacji późne (degenerujące) ciałko białawe skrzep Tworzenie się Komórki ciałka żółtego to typowe komórki steroidogenne ciałka żółtego komórki ziarnisto-luteinowe komórki osłonkowo-luteinowe 1. Po owulacji: sfałdowanie warstwy ziarnistej, wylew krwi do pozostałości, jamy pęcherzyka, wytworzenie skrzepu (ciałko krwotoczne). 2. Rozpoczyna się przekształcanie komórek warstwy ziarnistej w komórki ziarnisto-luteinowe. 3. Resorbcja skrzepu, wypełnienie tego obszaru przez kom. ziarnisto-luteinowe. 4. Wnikanie z obwodu naczyń, a wraz z nimi komórek theca interna. 5. Przekształcenie komórek theca interna w komórki osłonkowo-luteinowe. 2
Ciałko żółte produkuje: 1. Komórki ziarnisto-luteinowe: - progesteron - przekształcanie androgenów produkowanych przez komórki osłonkowo-luteinowe w estrogeny 2. Komórki osłonkowo-luteinowe: - progesteron - estrogeny, androgeny Degeneracja ciałka żółtego (luteoliza): - gromadzenie lipidów w komórkach - apoptoza i autofagia - włóknienie Ciałko żółte menstruacyjne zazwyczaj zanika Ciałko żółte ciążowe pozostawia bliznę, ciałko białawe, zbudowane głównie z włókien kolagenowych i zawierające nieliczne komórki (fibrocyty) Atrezja pęcherzyków jajnikowych Jajnik młodej kobiety zawiera ok. 400 000 pęcherzyków zawiązkowych w trakcie okresu rozrodczego tylko ok. 400 przechodzi pełny proces rozwoju i ulega owulacji. Pozostałe pęcherzyki są eliminowane w procesie atrezji. Komórki dokrewne jajnika i produkowane przez nie hormony: Atrezja: apoptoza oocytu i komórek pęcherzykowych usunięcie resztek pęcherzyka przez makrofagi, pozostałóść pęcherzyki atrezyjne może zachodzić na wszystkich etapach rozwoju pęcherzyka, najczęściej dotyczy pęcherzyków zawiązkowych i pierwotnych część steroidogennych komórek theca interna pozostaje w zrębie jako gruczoł śródmiąższowy. komórki pęcherzykowe (warstwy ziarnistej) komórki osłonki wewnętrznej komórki ziarnisto-luteinowe komórki osłonkowo-luteinowe komórki śródmiąższowe komórki wnękowe (rzadkie, w zrębie wnęki jajnika, podobne do komórek Leydiga w jądrze) estrogeny androgeny* progesteron, estrogeny progesteron, estrogeny, androgeny* androgeny* androgeny *mogą być aromatyzowane do estrogenów Jajowód bańka cieśń odcinek śródścienny błona śluzowa (bardzo liczne, rozgałęzione fałdy) warstwa mięśniowa - wewnętrzna okrężna - zewnętrzna podłużna błona surowicza lejek Bańka Cieśń Odcinek śródścienny 3
Nabłonek jajowodu Macica komórki z migawkami przesuwają oocyt Trzon i dno w kierunku macicy komórki wydzielnicze produkują substancje - tworzące optymalne mikrośrodowisko dla oocytu i plemników - ułatwiajace kapacytację plemników komórki podstawne (macierzyste) niezróżnicowane, odpowiadają za regenerację nabłonka jama macicy Endometrium (błona śluzowa) Myometrium (mięśniówka gładka) warstwa podśluzówkowa warstwa naczyniowa warstwa podsurowicza Endometrium Fazy cyklicznych zmian endometrium złuszczania wzrostowa (folikularna) wydzielnicza (lutealna) niedokrwienia nabłonek powierzchniowy jednowarstwowy walcowaty: komórki z migawkami i komórki wydzielnicze bogatokomórkowa blaszka właściwa (komórki zrębowe i napływowe) proste cewkowe gruczoły surowicze naczynia krwionośne 1. Faza wzrostowa: regeneracja warstwy czynnościowej (proste gruczoły i tętnice) 2. Faza wydzielnicza: wzrost grubości warstwy czynnościowej i aktywności wydzielniczej gruczołów (gruczoły poskręcane i rozdęte, poskręcane tętnice) 3. Faza niedokrwienia (krótka): skurcz tętniczek spiralnych, niedokrwienie i częściowa martwica warstwy czynnościowej (czynnik PGF2α) 4. Faza złuszczania: rozkurcz tętniczek, ciśnienie krwi rozrywa zmienione martwiczo ściany naczyń, wylew krwi powoduje fragmentację i złuszczenie warstwy czynnościowej (fizjologicznie pierwsza faza cyklu) wzrostowa wczesna wydzielnicza późna wydzielnicza Szyjka macicy nabłonek: komórki wydzielnicze (śluzowe) i komórki z migawkami szerokie, rozgałęzione gruczoły śluzowe blaszka właściwa bogata w włókna sprężyste, z mniejszą ilością komórek znacznie uboższa mięśniówka błona śluzowa nie złuszcza się 4
Dzień 1 14 28 Pochwa Hormonalna regulacja cyklu Jajnik Wzrost pęcherzyków Owulacja Ciałko żółte Luteoliza LH FSH nabłonek Estrogeny Progesteron bl. właściwa (bez gruczołów) Endometrium w. czynnościowa w. podstawowa M Faza wzrostu Faza wydzielnicza N M (estrogenowa) (progestagenowa) (M menstruacja, N faza niedokrwienia) mięśniówka przydanka Komórki nabłonka pochwy zawierają znaczne ilości glikogenu, przekształcanego przez naturalną florę bakteryjną w kwas mlekowy Cytodiagnostyka wymazów szyjkowych jest najprostszym sposobem wczesnego wykrycia raka szyjki macicy, zakażeń, umożliwia też ocenę stanu hormonalnego kobiety. Wymazy barwione są metodą Papanicolau. komórki superficjalne (powierzchniowe) komórki intermedialne (z warstw pośrednich) komórki parabazalne i bazalne inne komórki (stanu zapalnego, nowotworowe, drobnoustrojów) prawidłowy HSIL ŁOŻYSKO I GRUCZOŁ MLEKOWY Ogólna budowa łożyska 5
Rozwój kosmków łożyskowych 1. Inwazja trofoblastu (10 dzień) 2. Tworzenie kosmków pierwotnych (dzień 11-13) Trofoblast nacieka endometrium, niszczy ściany naczyń. Tworzy się system połączonych przestrzeni wypełnionych krwią (krążenie otwarte) syncytiotrofoblast (2) cytotrofoblast (1) 3. Tworzenie kosmków wtórnych (II tydzień) - wniknięcie mezenchymy pozazarodkowej do wnętrza kosmka 4. Tworzenie kosmków ostatecznych (III/IV tydzień) - wniknięcie naczyń płodu do zrębu kosmka syncytiotrofoblast (3) cytotrofoblast (2) mezenchyma pozazarodkowa (1) syncytiotrofoblast (3) cytotrofoblast (2) zrąb: mezenchyma pozazarodkowa (1) zawierająca naczynia (kapilary o ścianie ciągłej, 4) Dojrzewanie kosmków ostatecznych (II/III trymestr): wbudowywanie cytotrofoblastu do syncytiotrofoblastu Dojrzewanie kosmków ostatecznych: optymalizacja bariery łożyskowej Dojrzały kosmek: syncytiotrofoblast zrąb: mezenchyma pozazarodkowa z pojedynczymi kom. cytotrofoblastu i kapilarami zmniejszenie grubości syncytiotrofoblastu usunięcie części jąder syncytiotrofoblastu przez wytworzenie węzłów przyleganie naczyń włosowatych do syncytiotrofoblastu (wytworzenie tzw. płytek nabłonkowo-naczyniowych) 6
Funkcje syncytiotrofoblastu Syncytiotrofoblast największa zespólnia w organizmie (miliony jąder) wszystkie organelle bardzo liczne pęcherzyki różnych typów mikrokosmki wymiana gazowa transport jonów i substancji odżywczych transport metabolitów płodu transport receptorowy matczynych immunoglobulin, transferryny, LDL produkcja i wydzielanie hormonów (hcg, hcs, ACTH, progesteronu, estrogenów) i czynników wzrostowych Zrąb kosmka łożyskowego Bariera łożyskowa substancja podstawowa Wczesna: syncytiotrofoblast cytotrofoblast trofoblastu mezenchyma pozazarodkowa śródbłonka śródbłonek komórki mezenchymatyczne (w tym macierzyste) cytotrofoblast kosmkowy komórki Hoffbauera (makrofagi) naczynia włosowate Śródbłonek erytrocyt Późna (po optymalizacji): syncytiotrofoblast zespolone blaszki podstawne śródbłonek światło naczynia kapilara płodu krew płodu bariera Doczesna i płyta podstawowa Fibrynoid substancja międzykomórkowa, w tym fibrynoid komórki doczesnowe (matki) limfocyty T i NK (matki) makrofagi (matki) cytotrofoblast obwodowy (płodu) komórki olbrzymie (płodu) Komórki doczesnowe: zmodyfikowane komórki zrębowe endometrium duże, okrągłe/owalne jasna cytoplazma receptory rozpoznające wzorzec produkty wydzielnicze: - elementy składowe substancji międzykomórkowej - prolaktyna, renina, prostanoidy - cytokiny zbudowany z włóknika oraz białek i proteoglikanów charakterystycznych dla blaszek podstawnych zlokalizowany wokół naczyń doczesnej i wzdłuż granicy pomiędzy tkankami matki i płodu wyznacza obszar oddzielania się łożyska po porodzie 7
Błony płodowe (pozałożyskowe) Sznur pępowinowy pokryty nabłonkiem owodniowym zrąb z tkanki łącznej galaretowatej (galareta Whartona) dwie tętnice żyła błona owodniowa (nabłonek jednowarstwowy sześcienny, blaszka podstawna, warstwa beznaczyniowej mezenchymy) błona kosmówkowa (mezenchyma z licznymi komórkami cytotrofoblastu obwodowego) błona doczesnowa (tkanka łączna z licznymi komórkami doczesnowymi) Tętnice: brak blaszek sprężystych Żyła: gruba blaszka sprężysta wewn., bardzo gruba, umięśniona media należy do gruczołów skóry złożony gruczoł cewkowopęcherzykowy 15-25 zrazików, każdy ma własny przewód wyprowadzający uchodzący na brodawce sutkowej zmianom aktywności towarzyszą zmiany morfologiczne zrazik przewód / zatoka brodawka w różnych stanach czynnościowych przed pokwitaniem po pokwitaniu ciąża otoczka tkanka tłuszczowa zrazik laktacja po laktacji po menopauzie przed pokwitaniem obfite podścielisko łącznotkankowe słabo rozwinięty system przewodów wyprowadzających, częściowo niedrożnych po pokwitaniu Taką samą strukturę ma gruczoł mlekowy mężczyzny pełny rozwój przewodów wyprowadzających pojawienie się zawiązków odcinków wydzielniczych rozrost tkanki tłuszczowej 8
podczas ciąży podczas laktacji rozwój odcinków wydzielniczych (pęcherzyki i cewki) redukcja tkanki tłuszczowej i łącznej wydzielanie część odcinków wydzielniczych poszerzona, wypełniona wydzieliną) W zrębowej tkance łącznej: gęsta sieć naczyń włosowatych liczne plazmocyty (produkują IgA) Po zakończeniu karmienia: - inwolucja gruczołu mlekowego, struktura gruczołu wraca do stanu sprzed ciąży Komórka wydzielnicza gruczołu mlekowego Odcinek wydzielniczy gruczołu mlekowego tłuszcze białka IgA komórki wydzielnicze komórki mioepitelialne Mechanizmy wydzielania: białka, laktoza egzocytoza (merokrynowy) tłuszcze apokrynowy IgA transcytoza receptorowa k. mioepitelialne siateczka szorstka, gładka aparat Golgiego ziarna wydzielnicze krople lipidowe pecherzyki okryte desmosomy, strefy zamykające k.wydzielnicze w. merokrynowe w. apokrynowe Przewody wyprowadzające przewody śródzrazikowe (nabłonek jednowarstwowy sześcienny, kom. mioepitelialne) przewody międzyzrazikowe (nabłonek jednowarstwowy walcowaty) zatoka mlekowa (nabł. dwu/wielowarstwowy sześcienny) przewody mlekowe (nabł. wielowarstwowy płaski) Brodawka sutkowa i otoczka naskórek z licznymi melanocytami tkanka łączna włóknista pęczki kom. mięśniowych gładkich przewody mlekowe śródzrazikowy międzyzrazikowy zatoka mlekowa 9