CHARAKTERYSTYKA STOPNI UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO. Opracowała: Monika Haligowska

Transkrypt

1 CHARAKTERYSTYKA STOPNI UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO Opracowała: Monika Haligowska

2 PSYCHOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI REPREZENTUJĄCYCH ROŻNE STOPNIE UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO Na upośledzenie umysłowe składają się dwa komponenty: 1) funkcjonowanie intelektualne jest znacznie niższe od przeciętnego i pojawia się we wczesnych latach życia, 2) znaczne osłabienie zdolności przystosowania się do wymagań społecznych.

3 Przedziały ilorazów inteligencji są tak duże, że różnice między dziećmi górnej i dolnej granicy przedziałów są znaczne ze względu na dynamikę rozwoju i maksymalne możliwości (pułap rozwoju). OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO Różnice pomiędzy dziećmi upośledzonymi umysłowo dotyczą możliwości w zakresie rozwoju procesów: - poznawczych, - percepcyjnych, - emocjonalnych, jak również: - umiejętności społecznych.

4 Częściej u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie występują: - wady wzroku i słuchu, - ograniczenia w myśleniu abstrakcyjnym (myślenie ich związane jest z konkretnymi sytuacjami dostępnymi we własnym doświadczeniu), - obniżenie ciekawości poznawczej, dociekliwości, - osłabienie koncentracji uwagi na jednym przedmiocie przez dłuższy czas, co utrudnia im realizację dłuższych zadań. Trudności w uczeniu się spowodowane są również różnorodnymi fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi i dodatkowymi zaburzeniami procesów psychicznych.

5 J.Pilecka: we współczesnej psychologii bardzo mocno podkreśla się, podobieństwo przebiegu psychomotorycznego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej oraz dzieci z normą intelektualną przyjmując następujące założenia: 1) dzieci upośledzone umysłowo przechodzą poszczególne stadia rozwoju w tej samej kolejności co zdrowe, jednak w znacznie wolniejszym tempie i nie zawsze w pełni realizują swój potencjał rozwojowy, 2) charakteryzują się podobną strukturą inteligencji, na określonych poziomach rozwoju reagują w podobny sposób, jak dzieci z normą intelektualną na bodźce środowiskowe. (Pilecka, 1998, s. 9)

6 POZIOM UPOŚLEDZENIA LEKKI UMIARKOWANY ZNACZNY GŁĘBOKI maksymalny poziom rozwoju umysłowego w wieku lat osiąga wiek inteligencji 8 12 lat w wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7 8 lat w wieku 8 10 lat osiąga wiek inteligencji do 3 lat nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie osoby dorosłe nie przekraczają poziomu intelektualnego dziecka w wieku 5 6 lat maksymalny poziom dojrzałości społecznej 17 lat 10 lat 7 8 lat 4 lata

7 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM

8 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM Informacje ogólne: Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 55 do 69 (skala Wechslera) WHO Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 12 -letniego dziecka. Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom 17 latka. (Kirejczyk, 1981)

9 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU LEKKIM Dzieci o tym samym ilorazie inteligencji (tu: u.u. w stopniu lekkim), w podobnym wieku i poziomie dojrzałości społecznej, cechują się wielką różnorodnością w zakresie funkcjonowania poszczególnych zdolności i umiejętności. Jedne dzieci mają kłopoty z analizą i syntezą słuchową, inne wykazują braki w zakresie percepcji wzrokowej. Są dzieci, które mają kłopoty z koncentracją uwagi, z zaburzoną pamięcią. Dzieci różnią się między sobą zdolnościami manualnymi, różne jest bowiem u różnych dzieci upośledzenie koordynacji wzrokowo ruchowej rzutującej na precyzję wykonywanych ruchów. (Kosmowska, 1999, s. 8)

10 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM W OBRĘBIE POSZCZEGÓLNYCH PROCESÓW POZNAWCZYCH: rozwój dziecka upośledzonego umysłowo przebiega przy zaburzonym funkcjonowaniu układu nerwowego, różnią się od zdrowych rówieśników o takim samym wieku inteligencji: a) upośledzeniem różnych rodzajów percepcji, b) mają gorszą pamięć logiczną bezpośrednią i trwałą, c) mniejszą trwałość i podzielność uwagi dowolnej, d) uboższy zasób słów, dotyczy to zwł. mowy czynnej, e) u większości dzieci rozpoczynających naukę: niewłaściwa artykulacja (dyslalie), agramatyzmy,

11 PAMIĘĆ: nie ma różnic w pamięci mechanicznej, skojarzeniowej bezpośredniej i trwałej, MYŚLENIE: nie ma różnic między dzieckiem zdrowym a upośledzonym w przechodzeniu do kolejnych etapów rozwoju myślenia; ALE: u dzieci upośledzonych rozwój myślenia przebiega w wolniejszym tempie, zatrzymuje się w stadium tzw. operacji konkretno obrazowych, w związku z czym: nie rozumieją pojęć abstrakcyjnych, nie ujmują pojęć na poziomie uogólnionym; ich wnioskowanie jest zaburzone;

12 MYŚLENIE: najlepiej radzą sobie z wnioskowaniem w codziennych, prostych sytuacjach życiowych, dobre wyniki osiągają w rozumowaniu na materiale konkretnym, upośledzona zdolność do myślenia abstrakcyjnego, brak samodzielności w myśleniu, duże trudności w syntetycznym ujmowaniu zdobytych wiadomości i wiązania ich w logiczne całości (ubóstwo wnioskowania i sądów), małe zdolności kombinacyjne, z wielką trudnością tworzą pojęcia, ich wyobrażenia są więc raczej odtwarzane, uboga wyobraźnia twórcza,

13 MYŚLENIE cd.: nie rozumieją wielu słów, zwł. określających przedmioty oraz bardzo złożone i skomplikowane zjawiska, mają trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu wypowiedzi innych osób, często nie potrafią wykrywać istotnych różnic i podobieństw między przedmiotami; powoduje to u nich trudności w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków. SPOSTRZEGANIE: - niedokładne, - wolne, - ma węższy zakres w stosunku do spostrzegania dzieci w normie intelektualnej.

14 ROZWÓJ PSYCHOMOTORYCZNY: jest zaburzony, opóźniony. dopiero pod koniec 1 roku życia dziecko potrafi samodzielnie siedzieć; jeszcze w wieku 2 lat ruchy dziecka są mało precyzyjne i nieskoordynowane. WRAŻLIWOŚĆ I POWINNOŚĆ MORALNA: u dzieci lekko upośledzonych umysłowo - w porównaniu z dziećmi o prawidłowym rozwoju umysłowym - występuje mniejsza wrażliwość i powinność moralna (Kostrzewski, 1981). Pomimo tego, w codziennych kontaktach z bliskimi osobami, przejawiają dużą potrzebę więzi uczuciowej, cierpią z powodu braku akceptacji, cieszą się, gdy są nagradzane i obdarowane serdeczną aprobatą (Maciarz, 1992).

15 SFERA EMOCJONALNA: chwiejność emocjonalna, niedokształcenie uczuciowości wyższej, mniejsza wrażliwość, nadmierna zależność, problem z trafnym odczytywaniem uczuć innych osób, impulsywność, niepokój, niska samoocena / brak realnej oceny własnej osoby, trudności z samokontrolą, gdy czują się zagrożone, reagują w sposób patologiczny, stąd często można u nich obserwować zachowanie niewspółmiernie gwałtowne w stosunku do bodźca, które je wywołał (zachowania agresywne, impulsywne / wycofanie się, apatia) sugestywność, lepkość emocjonalna (Wyszyńska, 1987; Kruk- Lasocka, 1994)

16 INNE: nadmiernie ruchliwe, z oznakami nadmiernego zmęczenia, zwolnione tempo pracy, brak samodzielności, pomysłowości, przemyślanego planu działania, są wrażliwe na pochwałę, co pozwala na zaangażowanie w pracę przez nich wykonywaną, zdolne do uczenia się dzięki mechanizmowi naśladownictwa i identyfikacji zachowań społecznie pożądanych, trudności z przystosowaniem się do życia społecznego m.in. z powodu: przejawianych nieadekwatnych reakcji emocjonalnych oraz niskiego poziomu empatii. (Giryński, 1989; Kosmowska, 1999)

17 NAUKA W SZKOLE: trudności w opanowaniu technik szkolnych, z wykonaniem rysunków, prac ręcznych, problem z ćwiczeniami fizycznymi, co wynika m.in. z: a) zaburzonej orientacji przestrzennej, b) zaburzonej lateralizacji, c) obniżonej funkcji analizatora wzrokowego / słuchowego, d) zaburzonej dynamiki procesów emocjonalnych (zbyt powolne / pobudzone), e) zaburzeń pamięci i koncentracji uwagi, f) zaburzeń dot. rozwoju mowy, g) braku motywacji do nauki, h) zaburzeń dot. motoryki, koordynacji wzrokowo ruchowej. (Kosmowska, 1999)

18 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM

19 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU UMIARKOWANYM Informacje ogólne: Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 40 do 54 (skala Wechslera) WHO W wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7-8 lat. Pod względem dojrzałości społecznej max. osiągają poziom 10 latka. (Kirejczyk, 1981)

20 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM W OBRĘBIE NASTĘPUJĄCYCH PROCESÓW POZNAWCZYCH: PROCESY ORIENTACYJNE SPOSTRZEGANIE: -obniżona sprawność spostrzegania (dokładność, tempo, zakres, aktywność), - spostrzeganie cech konkretnych, - trudności w odróżnianiu cech ważnych. UWAGA: Proces zdobywania materiału percepcyjnego jest też utrudniony w związku z zaburzeniami uwagi. - trudności z koncentrowaniem uwagi dowolnej, - dobra koncentracja przy wykonywaniu czynności prostych, mechanicznych i na interesujących przedmiotach, - dominacja uwagi mimowolnej.

21 MOWA: znacznie opóźniony rozwój mowy - pojedyncze wyrazy dopiero ok. 5 r. ż., proste zdania ok. 7 r.ż. - posługiwanie się prostymi zdaniami, - liczne agramatyzmy, - często wadliwa, niewyraźna wymowa, - bardzo ograniczony zasób słownictwa, - brak pojęć abstrakcyjnych. MYŚLENIE: - słabo rozwinięte myślenie pojęciowo-słowne, - myślenie ma charakter konkretno-obrazowy, - można pomóc im osiągnąć zdolność wykonywania operacji: szeregowania, klasyfikowania, dodawania (ściśle związane z działaniami praktycznymi na materiale konkretnym), - upośledzone rozumowanie przyczynowo-skutkowe, - bardzo wolne tempo i sztywność myślenia, - definicje pojęć poprzez opis przedmiotu i materiału, z którego jest zrobiony lub przez użytek.

22 - zdolność wnioskowania na temat różnic i podobieństw jest ściśle związana z cechami zewnętrznymi przedmiotów, NAUKA: - uczenie się przez obserwację i działanie - mogą opanować elementy nauki czytania, pisania i liczenia w klasach zespołach edukacyjno terapeutycznych (dawniej zwanych potocznie klasach życia ), - mogą być przyuczane do wykonywania prostych czynności zawodowych, pod kontrolą i nadzorem obsługiwać proste urządzenia i maszyny (praca w zakładach pracy chronionej).

23 PROCESY WYKONAWCZE MOTORYKA - poważnie opóźniony rozwój ruchowy: siadanie w 2 r. ż., chodzenie w 3 r. ż., - dość dobre radzenie sobie z samoobsługą (czynności higieniczne, porządkowe, samodzielne poruszanie się w bliższej okolicy, wykonywanie prac domowych), - możliwość wykonywania prostych czynności zawodowych pod nadzorem, - ruchy mało precyzyjne, - wolne tempo czynności ruchowych. PROCESY EMOCJONALNO MOTYWACYJNE, DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA: - wrażliwość emocjonalna, - głębokie przywiązanie do wychowawców, - słaba kontrola nad emocjami, popędami, dążeniami, - nie są do końca samodzielne i niezależne, - brak krytycyzmu. (Kirejczyk, 1981; Kostrzewski, 1981; Lovaas 1993; Bożyszkowska, 1993)

24 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU ZNACZNYM

25 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU ZNACZNYM Informacje ogólne: Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 25 do 39 ( skala W. Wechslera) WHO Jako osoby dorosłe nie przekraczają poziomu ogólnego rozwoju intelektualnego 6-letniego dziecka. Pod względem dojrzałości społecznej osiągają poziom dziecka 8-letniego. (K. Kirejczyk, 1981).

26 SPOSTRZEGANIE: - poważnie obniżona sprawność i szybkość spostrzegania, - niedokładne, - ma trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i wyodrębnianiu elementów. KONCENTRACJA UWAGI: poważnie zaburzona - koncentruje się tylko na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb lub wyróżniających się np. zdecydowaną barwą, - dominuje uwaga mimowolna (mała trwałość i podzielność) - brak jest uwagi dowolnej.

27 ZAPAMIĘTYWANIE: znacznie utrudnione - zakres pamięci jest znikomy, - mała trwałość pamięci, - potrafi zapamiętać tylko najprostsze układy na rytmice, - osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie 12 sylabowe, 4 cyfry, zapamiętać i wykonać 3 proste polecenia. MOWA: rozwój mowy głęboko opóźniony - pojedyncze wyrazy wypowiada dopiero się w wieku szkolnym, - często nie buduje zdań, wypowiada się monosylabami lub jednym wyrazem, - niekiedy używa prostych zdań, nie odmienia przez przypadki, - mowa jest bełkotliwa, - ma minimalny zasób słownictwa.

28 MYŚLENIE : - nie rozwijają się operacje myślowe - jedynie sensoryczno motoryczne, bardzo słabo rozwinięte w działaniu, - głęboko upośledzone jest myślenie pojęciowo słowne. ROZWÓJ RUCHOWY: głęboko upośledzony - siadanie i chodzenie opanowuje w wieku przedszkolnym, - może przyswoić sobie ruchy niezbędne do wykonywania prostych czynności związanych z samoobsługą wymaga to jednak dłuższego ćwiczenia, - poważnie upośledzona jest motoryka rąk.

29 SFERA EMOCJONALNA I DOJRZAŁOŚĆ SPOŁECZNA: - zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, choć wyrażają je w sposób prymitywny, - nie kontrolują emocji i popędów, - są mało samodzielne, realizują proste potrzeby oraz dbają o higienę osobistą NAUKA: - proces uczenia się, wnioskowania jest ściśle związany z czynnościami praktycznymi, naśladowaniem - charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa, - mogą funkcjonować w zespołach edukacyjno terapeutycznych, dzięki którym potrafią opanować wiele prostych czynności życia codziennego oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów, - nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki osoby drugiej. (Kirejczyk, 1981; Sękowska, 1983; Doroszewska, 1989; Mrugalska, 1995; Dykcik, 1997; Sowa, 1997)

30 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU GŁĘBOKIM

31 UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W STOPNIU GŁĘBOKIM Informacje ogólne: Iloraz inteligencji waha się w granicach: od 0 do 24 (skala W. Wechslera) WHO Nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie. Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 4 lata. Zwolnione są z obowiązku szkolnego, wymagają stałej opieki i pielęgnacji. (K. Kirejczyk, 1981).

32 SFERA POZNAWCZA, MOTORYCZNA, EMOCJONALNA, SPOŁECZNA: - bardzo zaburzone procesy orientacyjne, - głęboko zaburzone spostrzeganie, - niektóre dzieci nie są w stanie skoncentrować wzroku na przedmiocie, reagują głównie na bodźce sygnalizujące pokarm, - u niektórych brak objawów koncentracji uwagi mimowolnej, - niemożliwe jest zapamiętywanie i uczenie się, - niewykształcona mowa, opanowują 2 3 wyrazy i rozumieją kilka prostych poleceń, - zdolne do opanowania chodzenia, ruchy są automatyczne, stereotypowe, nie służą wykonaniu czynności, - zdolne są do wyrażania prostych emocji, najczęściej jednak występuje u nich brak objawów życia uczuciowego i przejawów samodzielności.

33 DODATKOWE INFORMACJE dot. dzieci u.u.w stopniu głębokim pierwsze miesiące życia dziecka - obserwuje się u nich: a) niezwykłą bierność i apatię b) lub odwrotnie - niespokojne zachowanie złe samopoczucie, krzyk, problemy ze snem i jedzeniem; c) zaburzenia w reakcjach emocjonalnych, np. brak uśmiechu na widok bliskich osób w końcu pierwszego kwartału życia, oraz znaczne opóźnienia w zdobywaniu umiejętności motorycznych, tj. mała ruchliwość, unoszenie i trzymanie głowy, zmiany pozycji ciała z pleców na bok lub brzuch, opóźnione siadanie i wstawanie po pierwszym roku życia; liczne zniekształcenia szkieletowe, które dodatkowo utrudniają przyjęcie prawidłowej postawy ciała i mogą prowadzić do uniemożliwienia poruszania się;

34 zaburzenia precyzji ruchów, koordynacji wzrokoworuchowej oraz słuchowo-ruchowej; różnego rodzaju niedowłady, zburzenia napięcia mięśniowego, porażenia, natręctwa ruchowe oraz ogólna niezborność ruchowa; u dzieci w wieku przedszkolnym z głębokim upośledzeniem obserwuje się bardzo ograniczoną zdolność funkcjonowania sfery zmysłowo ruchowej; w wieku szkolnym (od 6 do 21 lat) istnieje pewien rozwój sfery ruchowej, lecz nie udaje się osiągnąć osobistej samodzielności;

35 wiek dojrzały charakteryzuje się u osób z głębokim upośledzeniem brakiem mowy czynnej, czasami ogranicza się ona do prostych dwuwyrazowych wypowiedzi; na każdym etapie rozwoju wymagają stałej opieki i pomocy, choć zdarzają się przypadki minimalnej zaradności społecznej w wieku dojrzałym; często wpadają w złość, która przybiera różnego rodzaju formy: krzyk, bicie, drapanie, rzucanie się na ziemię, przewracanie przedmiotów; wybuchy mogą mieć krótkotrwały charakter lub trwać całymi dniami; często u źródeł tych ataków leży niemożność zrozumienia takiej osoby przez otaczających ludzi;

36 przejawiają zachowania autostymulacyjne, które mogą przebierać charakter wizualny, słuchowy i dotykowy; pojawiają się one w sytuacji, kiedy dziecko nie otrzymuje odpowiedniej dawki stymulacji; prawdopodobnie służy to utrzymaniu przy życiu sytemu nerwowego, który musi być pobudzany; stereotypie ruchowe, które są wynikiem niedojrzałość OUN charakterystyczne zaburzenia w sferze ruchowej, np. kiwanie się - jest źródłem przyjemności, zmniejsza napięcie wywołane przez niezaspokojoną potrzebę ruchową; może ono zastępować płacz i ucieczkę w sytuacjach lękotwórczych i frustracyjnych;

37 nadwrażliwość na bodźce słuchowe; spostrzegają niewiele elementów; nieumiejętność unikania fizycznych niebezpieczeństw; nie zawsze sposób wyrażania swoich potrzeb i uczuć jest właściwie i adekwatnie odbierany przez otoczenie; nie we wszystkich sytuacjach komunikacja otoczenia jest zrozumiała dla dziecka, które ma trudności w odbieraniu wrażeń słuchowych, a te z kolei wywierają ogromny wpływ na rozumienie przez niego mowy; (Garlicki, 1978; Olechnowicz, 1979; Pileccy, 1998; Orkisz i in. 2000)

38 LITERATURA: A. Giryński (1989). Funkcjonowanie młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim w rolach społecznych. Warszawa Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej. H. Bożyszkowska(red.)(1993). Nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w klasach specjalnych. Warszawa WSiP. J. Doroszewska (1989). Pedagogika specjalna. T. I i II. Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź Ossolineum. W. Dykcik (red.) (1997). Pedagogika specjalna. Poznań Wyd. UAM. R. Garlicki (1978). Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo w różnych stopniach według wieku metrykalnego w: J. Dziedzic. Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla upośledzonych umysłowo. Warszawa WSiP.

39 K. Kirejczyk (red.) (1981). Upośledzenie umysłowe-pedagogika. Warszawa PWN. B. Kosmowska (1999). Dzisiaj się bawimy. Rewalidacja indywidualna prowadzona Metodą Dobrego Startu. Scenariusze zajęć dla klas I-IV szkoły specjalnej. Warszawa WSiP. J. Kostrzewski, I. Wald (1981). Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym w: K. Kirejczyk (red.). Upośledzenie umysłowe. Pedagogika. Warszawa PWN. R. Kościelak (1989). Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo. Warszawa PWN. M. Kościelska (2000). Oblicza upośledzenia. Warszawa PWN. J. Kruk Lasocka (1994). Autyzm a oligofrenia. Szkoła Specjalna nr 4, s I. O. Lovaas (1993). Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Mój elementarz. Warszawa WSiP. A. Maciarz (1992). Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej. Poradnik dla nauczyciela. Warszawa WSiP.

40 K. Mrugalska (1995). Upośledzenie umysłowe charakterystyka niepełnosprawności oraz wynikające z niej naruszenia sprawności psychofizycznych. Służby i placówki. Praca socjalna Nr 1, s M. Orkisz, M. Piszczyk, A. Smyczek, J. Szwiec (red.) (2000). Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Przewodnik dla nauczycieli. Warszawa CPM- PN. W. Pilecka, J. Pilecki (1998). Psychoruchowy rozwój dzieci o obniżonej sprawności ruchowej w: (red.) W. i J. Pileccy. Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej. Kraków WSP. Z. Sękowska (red.) (1983). Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośledzonego umysłowo. Lublin UMCS J. Sowa (1997). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów Wydawnictwo Oświatowe FOSZE. J. Wyczesany ( 2002). Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia. Kraków Impuls. A. Wyszyńska (red.) (1987). Psychologia defektologiczna. Warszawa PWN.