Wybrane problemy prognozowania

Transkrypt

1 Wybrane problemy prognozowania nr dealicznych cen żywności

2 Wybrane problemy prognozowania dealicznych cen żywności

3

4 Wybrane problemy prognozowania dealicznych cen żywności Auorzy: dr inż. Mariusz Hamulczuk (red.) mgr Kaarzyna Herel mgr Cezary Klimkowski dr hab. Sanisław Sańko, prof. SGGW 2014

5 Mgr Kaarzyna Herel jes pracownikiem Narodowego Banku Polskiego Pozosali auorzy publikacji s pracownikami Insyuu Ekonomiki Rolnicwa i Gospodarki ywnociowej Paswowego Insyuu Badawczego Prac zrealizowano w ramach emau Zasosowanie modelowania ekonomicznego w analizie przesanek konkurencyjnego rozwoju sekora rolno-ywnociowego w zadaniu Sysem prognosyczny sucy podnoszeniu konkurencyjnoci sekora rolno-ywnociowego Celem opracowania byo przedsawienie podsaw eoreycznych kszaowania si cen ywnoci oraz moliwoci analizy i krókookresowego prognozowania dealicznych cen ywnoci w Polsce na podsawie modeli ilociowych. Recenzen dr hab. Hanna Dudek, Szkoa Gówna Gospodarswa Wiejskiego w Warszawie Koreka Joanna Gozdera Redakcja echniczna Leszek lipski Projek okadki AKME Projeky Sp. z o.o. ISBN Insyu Ekonomiki Rolnicwa i Gospodarki ywnociowej Paswowy Insyu Badawczy ul. wiokrzyska 20, Warszawa, el.: (22) faks: (22) dw@ierigz.waw.pl hp://

6 Spis reci Wsp Aspeky eoreyczne popyu na ywno ywno definicja, znaczenie i rodzaje Klasyfikacja produków ywnociowych Cechy rynku ywnoci i jego kaegorie Trendy w konsumpcji Wskanik cen ywnoci a srukura wydaków Teoreyczne uwarunkowania zmian cen w acuchu markeingowym mechanizmy Ogniwa acucha markeingowego Rozsp cenowy i mara markeingowa Definicje Analiyczne ujcie rozspu cenowego Ceny ywnoci i ich deerminany Ogólne prawidowoci Koszy pozarolnicze Deerminany zmian rozspów cenowych Transmisja cen w acuchu markeingowym Pionowa ransmisja cen Asymeria ransmisji Meody analizy i krókookresowego prognozowania cen dealicznych ywnoci Koncepcje prognozowania cen dealicznych Prawidowoci i zalenoci w czasie Szeregi czasowe i ich srukura Przyczynowo i zalenoci dugookresowe Meody i modele analizy i prognozowania szeregów czasowych Model ekonomeryczny Modele ARIMA i regarima Meody i modele wygadzania wykadniczego Meody prognozowania uwzgldniajce inerakcje z innymi zmiennymi Modele jednorównaniowe Modele VAR i VECM Empiryczna analiza zmian wybranych cen produków rolnych i cen dealicznych Zboa i produky zboowe Miso woowe Miso wieprzowe Miso drobiowe Mleko i produky mleczne Rynek jaj Rzepak i uszcze rolinne Rynek cukru... 93

7 5. Prognozowanie cen dealicznych na podsawie modeli regarima oraz ETS Wprowadzenie Esymacja modeli wygadzania wykadniczego ETS Specyfikacja i esymacja modeli regarima Dokadno prognoz Prognozowanie cen dealicznych na podsawie zalenoci przyczynowo-skukowych Szeregi czasowe oraz ich waciwoci Specyfikacja dynamicznych modeli zgodnych dla poziomów Specyfikacja modeli koreky bdem Specyfikacja modeli VAR/VECM Porównanie dokadnoci prognoz ex pos Prognozowanie wskaników dealicznych cen ywnoci z wykorzysaniem modeli szeregów czasowych Wprowadzenie Dane Specyfikacja i esymacja modeli ETS Specyfikacja i esymacja modeli regarima Prognozy i ich dokadno Prognozowanie wskaników dealicznych cen ywnoci na podsawie zalenoci przyczynowych Wprowadzenie do modelowania Dane saysyczne Specyfikacja, esymacja i weryfikacja modeli jednorównaniowych Specyfikacja, esymacja i weryfikacja modeli VAR/VECM Prognozy i ich weryfikacja Podsumowanie Lieraura Aneks

8 Wsp Porzeby ywnociowe nale do podsawowych porzeb zaspokajanych przez czowieka. Konieczno konsumowania ywnoci oraz kwesie bezpieczeswa ywnociowego skukuj ym, e analizom cen ywnoci powica si cigle sporo miejsca. Dzieje si ak mimo malejcego w czasie udziau wydaków na ywno gospodarsw domowych. O znaczeniu problemów zwizanych z ekonomicznym dospem do ywnoci mona byo si przekona w osanich piciu laach, kiedy w wiecie dowiadczono gwaownego wzrosu cen produków rolno-ywnociowych oraz ich zmiennoci. Powszechnie zaczo uywa pojcia globalny kryzys ywnociowy. Równoczenie pojawio si szereg pya doyczcych przyczyn, implikacji i poencjalnych dziaa poliyki ekonomicznej majcych na celu zarówno niwelowanie, jak i przeciwdziaanie negaywnym konsekwencjom niesabilnoci cenowej. Fak, e rolnicwo i jego sekory zosaj poddane znacznie wikszemu oddziaywaniu praw popyu i poday skukuje wzrosem zaporzebowania na informacje rynkowe. Jednym z pya jes, czy moliwe jes przewidywanie cen rolnych i cen ywnoci zarówno w ujciu globalnym, jak i krajowym. Zagadnieniu prognozowania cen surowców rolnych powiecono rzy laa prac badawczych w emacie Sysem prognosyczny w podnoszeniu konkurencyjnoci sekora rolno-ywnociowego w ramach Programu Wieloleniego (PW) prowadzonego w IERiG-PIB. Niniejsze opracowanie przedsawia wyniki prac powiconych modelowaniu i krókookresowemu prognozowaniu cen dealicznych ywnoci i sanowi uzupenienie bada wczeniejszych. Efekem prac jes przedsawienie mechanizmów lecych u podsaw kszaowania si cen ywnoci, meod umoliwiajcych analiz i prognozowanie oraz ocena ich przydanoci. Badania akie obok warswy poznawczej maj równie przesanki prakyczne. Z jednej srony, pozwalaj bowiem uawia podejmowanie indywidualnych wyborów uczesnikom poprzez gbokie zrozumienie mechanizmów, jakim podlega rynek. Z drugiej srony wnioski o charakerze aplikacyjnym mog suy analiykom oraz uczesnikom rynku w konsruowaniu prognoz oparych na meodach ilociowych. Zasadniczym celem bada jes sformuowanie wniosków na ema moliwoci prognozowania cen dealicznych ywnoci w Polsce z wykorzysaniem modeli ilociowych. Mamy uaj na myli zarówno prognozowanie cen indywidualnych produków, jak i prognozowanie wskaników cen ywnoci (inflacji). Wnioski obejmuj zarówno rudnoci meodyczne, problemy z dospnoci danych oraz zawieraj propozycje prakycznych rozwiza. 7

9 Opracowanie obejmuje osiem rozdziaów, z czego rzy pierwsze powiecono przegldowi lieraury, za kolejne pi wynikom analiz empirycznych. W rozdziale pierwszym zdefiniowano pojcie ywno, omówiono cechy rynku ywnoci, czynniki kszaujce popy, a ake wyspujce prawidowo- ci w zakresie poziomu i srukury wydaków na ywno. Rozdzia drugi sanowi uzupenienie ych rozwaa o mechanizmy lece u podsaw kszaowania cen ywnoci w acuchu markeingowym. Wan czci rozdziau s zagadnienia pionowej ransmisji cen. W rozdziale rzecim przedsawiono meodyczne koncepcje, kóre sanowi mog podsaw prognozowania cen dealicznych ywnoci. Zosay one uzupenione krókim przegldem narzdzi, kóre mog by wykorzysane w analizach empirycznych i krókookresowym prognozowaniu. Rozdzia czwary zawiera wyniki analiz empirycznych cen w acuchu markeingowym wybranych produków rolno-ywnociowych. Dokonano w nim analizy zmian dynamiki cen surowców rolnych, cen dealicznych oraz rozspów cenowych midzy nimi z wykorzysaniem modeli dekompozycji szeregu czasowego X-12-ARIMA. W rozdziale piym podjo prób implemenacji modeli regarima oraz modeli wygadzania wykadniczego ETS do prognozowania cen dealicznych wybranych produków ywnociowych. W rozdziale zawaro wyniki esymacji ych modeli oraz zaprezenowano prognozy dealicznych cen wybranych produków ywnociowych oraz dokonano oceny ex-pos yche prognoz. W kolejnym rozdziale przedsawiono waniejsze problemy prognozowania cen dealicznych wybranych produków ywnociowych na podsawie modeli oparych na zalenociach przyczynowo-skukowych. Przybliono am problemy specyfikacji i prognozowania na podsawie modeli zgodnych, modeli koreky bdem oraz VAR/VECM. Rozdziay siódmy i ósmy powiecono prognozowaniu wskaników cen dealicznych ywnoci w Polsce. Z jednej srony posuono si modelami szeregów czasowych, za z drugiej modelami bazujcymi na zwizkach przyczynowo-skukowych. Nawizano do bezporedniego prognozowania zagregowanego wskanika cen ywnoci lub e prognozowania wskaników cen rónych kaegorii ywnoci i ich agregacji. Auorzy pragn serdecznie podzikowa recenzenowi opracowania w osobie Pani dr hab. Hanny Dudek, za cenne uwagi i sugesie, jakie bya skonna zgosi do pierwonej wersji eksu. 8

10 1. Aspeky eoreyczne popyu na ywno Wspóczenie wyspuje wiele kaegorii pojciowych sowa ywno. W rozdziale przedsawiono w miar jednoznacznie definicj pojcia ywno i jej róne klasyfikacje. Omówiono cechy rynku ywnoci, czynniki kszaujce popy, a ake wyspujce prawidowoci w zakresie poziomu i srukury wydaków na ywno. Przedsawiono grupy ywnoci oraz wagi sosowane w obliczeniach wskaników cen ywnoci ywno definicja, znaczenie i rodzaje Isnieje szeroka gama erminów pojciowych definiujcych ywno worzona na porzeby rónych sfer ycia. Wedug Encyklopedii Popularnej ywno o arykuy ywnociowe, rodki spoywcze, wszelkie produky pochodzenia rolinnego i zwierzcego, kóre w sanie nauralnym lub po obróbce sanowi maeria budulcowy i energeyczny czowieka [1982, s. 909], a w Nowej Encyklopedii Powszechnej okrelono: ywno (jako) produk pochodzenia rolinnego lub zwierzcego, kóry w sanie nauralnym lub po przeworzeniu jes spoywany przez ludzi [2004, s. 908]. Okrelenia e wspócze- nie nie w peni przedsawiaj iso pojcia ywno. Ogólniejsz definicj mona znale w prawie ywnociowym Unii Europejskiej, kóre obowizuje w naszym kraju. Zgodnie z regulacjami UE ywno (lub produky spoywcze) oznacza subsancje lub produky przeworzone, czciowo przeworzone lub nieprzeworzone, przeznaczone do spo- ycia przez ludzi lub kórych spoycia przez ludzi mona si spodziewa [ar. 2 Rozp. WE nr 178/2002] 1. Do ywnoci zalicza si równie napoje, gum do ucia oraz kad subsancj wczon w sposób zamierzony w skad ywnoci podczas produkcji, przygoowania lub przewarzania, jak równie wod. Tak okrelona definicja ywnoci oznacza, e doyczy ona produków, kóre s konsumowane przez ludzi. ywno jes dobrem szczególnym, gdy zaspokaja nie ylko najbardziej elemenarne sporód fizjologicznych porzeb czowieka, ale ake suy zaspokojeniu rónorodnych porzeb indywidualnych i spoecznych, maerialnych i duchowych [Kosicka-Gbska i inni 2011]. Oczekiwania konsumenów wobec produków ywnociowych w rozwoju hisorycznym ulegay zmianom. 1 Rozporzdzenie Parlamenu Europejskiego i Rady (WE) nr 178/2002 z 28 sycznia 2002 usalajce ogólne zasady i wymagania prawa ywnociowego, usanawiajce Europejski Urzd ds. Bezpieczeswa ywnoci oraz usanawiajce procedury w sprawie bezpieczeswa ywnociowego. 9

11 Wspóczesny konsumen z krajów wysoko rozwiniych wymaga produków, kóre bd dla niego bezpieczne i arakcyjne. Coraz czciej poszukuje si ake produków, kóre korzysnie wpywaj na zdrowie, posiadaj arakcyjne cechy sensoryczne i s awe do przygoowania Klasyfikacja produków ywnociowych Produky ywnociowe sanowi du i niejednorodn grup. Produky ywnociowe mona klasyfikowa wedug rónych kryeriów. Moe o by: pochodzenie, skad chemiczny, sopie przeworzenia, skala porzeb ip. Ze wzgldu na pochodzenie produku wyróniamy: produky pochodzenia rolinnego, produky pochodzenia zwierzcego. Ze wzgldu na sopie przeworzenia moemy wyróni: ywno nieprzeworzon (np. wiee owoce czy warzywa); ywno przeworzon, w ym; o produky wspnie przeworzone np. mka, kasza; o produky wysoko przeworzone np. makarony, wdliny. Ze wzgldu na dominujcy skadnik odywczy moemy wyróni: produky biakowe, produky bogae w sacharydy, uszcze jadalne, owoce i warzywa [Chemia 2002, s. 29, wielik 2008, s. 29]. Wedug skali porzeb, produky ywnociowe dzieli si na : podsawowe (np. chleb, mleko i jego przewory); wyszego rzdu (np. czekolada, lepsze gaunki misa); luksusowe (np. kawior) [Jeznach 2007, s. 16]. Jeszcze inne podziay ywnoci wyspuj w nauce o ywieniu czowieka. Najczciej przyjmuje si u podzia ywnoci na kilka lub kilkanacie grup w zalenoci od waroci odywczej, czy skadu chemicznego [Kunachowicz, Czarnocka-Miszal, Turlejska 2000]. Podsawowe kryeria klasyfikacji przedsawia wielik [2008, s ]. Rónorodno klasyfikacji powoduje, e wyspuje wiele erminów charakeryzujcych ywno. Oprócz przedsawionych podziaów mamy ake akie erminy, jak: ywno wygodna, funkcjonalna, zdrowa, konwencjonalna, ekologiczna, organiczna, geneycznie modyfikowana, bezgluenowa, liofilizowana id. Opis ych rodzajów ywnoci przedsawiaj róni auorzy [np. Rukowski 1993, wielik 2008, Kosicka-Gbska i inni 2011]. 10

12 Przedsawione podziay rzadko wykorzysuje si w badaniach saysyczno-ekonomicznych. Ze wzgldu na moliwo pozyskania danych bardziej przydane s klasyfikacje dokonywane przez saysyk, zwaszcza GUS. W badaniu budeów gospodarsw domowych prowadzonych przez GUS, w klasyfikacji wydaków przeznaczonych na ywno i napoje bezalkoholowe wyrónia si naspujce grupy ywnoci: 1) pieczywo i produky zboowe (wszyskie gaunki i rodzaje pieczywa, makarony, mki, wyroby ciaskarskie, kasze i paki); 2) miso (surowe, drób, wdliny i pozosae przewory misne, podroby); 3) ryby (morskie i sodkowodne, przewory rybne); 4) mleko, sery, jaja (mleko róne rodzaje, sery warogowe, dojrzewajce i opione, mieana i mieanka, jaja kurze i innych paków); 5) oleje i pozosae uszcze (uszcze zwierzce, maso, margaryna i pozosae uszcze rolinne); 6) owoce (poudniowe, pozosae, orzechy i przewory owocowe); 7) warzywa (warzywa i grzyby, ziarno rolin srczkowych, ziemniaki, przewory warzywne i grzybowe); 8) cukier, dem, miód, czekolada i inne wyroby cukiernicze; 9) pozosae arykuy ywnociowe; 10) napoje bezalkoholowe (kawa, herbaa, kakao i czekolada w proszku, wody mineralne i ródlane, soki) [Budey 2013, s ]. ywno jes jednym z podsawowych dóbr zaspokajajcych porzeby konsumpcyjne czowieka. Naley doda, e ywno zaspokaja nie ylko fizjologiczn porzeb godu, ale równie szereg innych porzeb, np. bezpieczeswa, przynalenoci i szacunku [Gukowska, Ozimek 2005]. Cz porzeb konsumpcyjnych ywnociowych zaspokajana jes poprzez dobra zakupywane na rynku, a cz w wyniku wywarzania we wasnym zakresie (np. spoycie nauralne). We wspóczesnych gospodarkach rynkowych dominujca cz porzeb konsumpcyjnych zaspokajana jes dziki wykorzysaniu wymiany handlowej Cechy rynku ywnoci i jego kaegorie Rynek produków ywnociowych (rynek ywnociowy, rynek ywnoci) obejmuje ogó sosunków ekonomicznych, w jakie wchodz midzy sob producenci oraz nabywcy kocowi ywnoci [Wojciechowska-Raajczak 1998, Wo 1996, wielik 2008]. Jes on segmenem rynku owarów i usug konsumpcyjnych. Rynek produków ywnociowych podlega uniwersalnym prawom gospodarki rynkowej, ale jednoczenie charakeryzuje si specyficznymi cechami, 11

13 kóre powoduj pewne odmienne zachowania rynkowe w porównaniu do rynków arykuów przemysowych czy usug. Podsawowymi elemenami rynku s popy, poda i cena. Wzajemne oddziaywanie popyu, poday i cen oraz kszaowanie si zalenoci przyczynowo-skukowych, jakie zachodz midzy nimi w krókich i dugich okresach o mechanizm rynkowy [Wo 1998, Pieras 2005, Wrzosek 2002]. Zalenoci popyowo-podaowe powsaj za porednicwem cen midzy podmioami gospodarczymi, dcymi do osignicia korzyci ekonomicznych poprzez dokonywanie dobrowolnych ransakcji kupna i sprzeday owarów i usug. Sosunkami rynkowymi rzdz dwie gówne zasady: równowagi i opymalizacji. Zasada równowagi polega na cigym dososowywaniu si poprzez ceny iloci produków i usug danych przez kupujcych do ich iloci oferowanej przez sprzedajcych. Zasada opymalizacji oznacza wybór najlepszego z warianów. Uczesnicy rynku podejmujc decyzje o zakupie owarów, d do maksymalizacji swego zadowolenia. W ej syuacji musz ak dzieli dospne iloci dobra midzy róne porzeby, aby kracowe poyki byy równe we wszyskich zasosowaniach. Mechanizm rynkowy w gospodarce spenia wane funkcje, bdce si sprawcz procesów ekonomicznych i weryfikaorem ich efekywnoci. Najczciej wymienia si naspujce funkcje: informacyjn, efekywnociow, równowac i dochodowórcz [Jaboska 2002, Wilczyski 1995, Kowalski, Rembisz 2005]. Rynek mona rozparywa z punku widzenia rónych cech (kryeriów). W zalenoci od przyjmowanych kryeriów mona wyodrbni wiele poziomów (rodzajów) rynku [Mynarski 1987, Mruk 2003]. Klasyfikacja rynków nie ma znaczenia ylko formalnego. Umoliwia ona okrelenie isonych cech poszczególnych rynków. Wedug przedmiou obrou moemy wyróni rynek produków, usug oraz rynek czynników produkcji (ziemi, pracy i kapiau) [Jaboska 2002, s. 97, Wrzosek 2002, s. 34]. W odniesieniu do kryerium przedmioowego mona bardziej szczegóowo klasyfikowa rynki. Na przykad w odniesieniu do rynku dóbr mona wyodrbni rynek dóbr i usug konsumpcyjnych, dalej wród dóbr konsumpcyjnych mona wydzieli rynek dóbr ywnociowych i nieywno- ciowych. Wród ywnoci moemy wyodrbni rynek misa, mleka, owoców, warzyw ip. [Mruk 2003, s. 18, wielik 2008, s. 49]. Wedug zasigu przesrzennego (geograficznego) mona wyróni rynek lokalny, regionalny, krajowy, midzynarodowy oraz wiaowy [Pieras 2005, Mynarski Jaboska 2002]. Czso czy si wymienione kryeria okrelajc jednoczenie zasig geograficzny wymiany. Mamy wedy do czynienia 12

14 z, przykadowo, lokalnym rynkiem zboa, krajowym rynkiem zboa czy wiaowym rynkiem zboa [Pieras 2005, s. 156]. W zalenoci od syuacji rynkowej moemy mówi o rynku sprzedawcy i rynku nabywcy [Jaboska 2002, s. 97]. W zalenoci od sopnia jednorodnoci przedmiou ransakcji wyróni moemy rynek homogeniczny (jednorodny), np. rynek pszenicy, oraz heerogeniczny, np. rynek pracy. Biorc pod uwag kryerium skali (wielkoci ransakcji) i podmioów uczesniczcych moemy wyodrbni: rynek hurowy i dealiczny [Wilczyski 1995]. Ze wzgldu na sopie zorganizowania (sformalizowania) isniej rynki swobodne (niesformalizowane) i zorganizowane (sformalizowane, zinsyucjonalizowane). Na rynkach sformalizowanych uczesnicy konakuj si ze sob w cile okrelonym miejscu oraz czasie w celu zawarcia ransakcji. Musz si oni podporzdkowa prawodawswu obowizujcemu w danym paswie, a ak- e wielu dodakowym regulaminom i reguom obowizujcym na danym rynku [Jerzak 1998, s. 19]. Do ych rynków zaliczamy giedy, aukcje i przeargi. Na rynkach swobodnych sposób zawierania i realizacji ransakcji usalany jes przez uczesników (np. argowiska). W zalenoci od zakresu konroli wyrónia si rynek wolny i regulowany [Pieras 2005, s. 156]. Rynek wolny o aki, nad kórym wadze gospodarcze nie sprawuj bezporedniej konroli. Z rynkiem regulowanym mamy do czynienia wówczas, kiedy gospodarka rozwija si wedug podsawowych praw rynku, ale jednoczenie dopuszcza si inerwencj paswa [Wo 1994, s. 9]. W zalenoci od sopnia wyrównywania si ceny moemy wyróni rynek doskonay i niedoskonay [Jaboska 2002, s. 98]. W zalenoci od inensywno- ci konkurencji na poszczególnych rynkach w lieraurze ekonomicznej wyrónia si róne modele rynku [Kamerschem, McKenzie, Nardeli 1991, s ]. S o: konkurencja doskonaa, czysy monopol, konkurencja monopolisyczna i oligopol. Szersze klasyfikacje rynku sporzdzone wedug wielu kryeriów mona znale w pracach Mynarskiego [1987], Kramer [1999], Mruk [2003], Wrzoska [2002], wielik [2008] i innych. Niezalenie od rynku, najwaniejsz regu, jaka kszauje poziom cen jes prawo popyu i poday. Zgodnie z nim cena jes wypadkow popyu i poda- y rynkowej na dane dobro. Porzeby konsumpcyjne ujawniaj si na rynku w posaci popyu. Popy jes zaporzebowaniem na dane dobro lub usug zgaszanym przez nabywców przy danym poziomie cen i dochodów. W eorii wyboru konsumena wymienia si preferencje, kóre porednio wynikaj z porzeb. Konsumenci s wic osaecznym nabywc produków ywnociowych. Relacje midzy porzebami, popyem a konsumpcj przedsawiono na rys

15 Rysunek 1.1. Relacje midzy porzebami, popyem, zakupem i konsumpcj (spoyciem) Porzeby Popy Zakup Konsumpcja ródo: Opracowanie wasne. Porzeby czowieka mona klasyfikowa wedug rónych kryeriów, np. sopnia niezbdnoci ich zaspokojenia, funkcji spoeczno-ekonomicznych, podmioów, przedmioów [Maslov 1990, Koler 1994, Szwacka-Salmonowicz, Zieliska 1996]. Jednymi z podsawowych s porzeby ywnociowe, kórych ródem s biologiczne (fizjologiczne) wymogi organizmu. Porzeby warunkuj ycie czowieka i przejawiaj si na rynku w posaci popyu (poencjalnego lub efekywnego). Popy jes zaporzebowaniem na dane dobro lub usug zgaszanym przez nabywców przy danym poziomie cen i dochodów. Zakup o forma zrealizowanego popyu. Jego realizacja wymaga od konsumena poniesienia wydaków. Konsumpcja (spoycie) o proces zaspokajania porzeb ludzkich przy wykorzysaniu dóbr i usug. Proces en obejmuje ake w swym zakresie nauralne spo- ycie ywnoci [Gazka, Grzelak 2011]. Popy na ywno kszauje wiele rónych czynników, kóre mona rozparywa z punku widzenia indywidualnego konsumena lub w skali gospodarki krajowej czy wiaowej. W rozwaaniach ekonomicznych najczciej analizuje si wielkoci zagregowane. Badania empiryczne w ym zakresie s dosy skomplikowane. Przegld lieraury i wybrane problemy esymacji modeli popyu na ywno opisuje np. Dudek [2011]. Zwizek, jaki wyspuje midzy popyem na ywno (w ujciu makroekonomicznym) a czynnikami go kszaujcymi moe by przedsawiony w posaci równania 1.1. Zagregowana funkcja popyu na dane dobro ywnociowe pozwala okreli zwizki, jakie wyspuj midzy popyem a czynnikami go kszaujcymi jes naspujca: Q,i = f( Y, V, L, S, G, C p, C i n ), (1.1) gdzie: Q,i poszukiwana ilo dobra ywnociowego i, Y dochód cakowiy, V podzia dochodu, L liczba ludnoci, S srukura ludnoci, 14

16 G gusy i preferencje, C p cena danego produku, C i n ceny innych produków (w ym subsyucyjnych i komplemenarnych). Niekóre prawidowoci zwizane z poziomem dochodu i efekywnym popyem przedsawiono w podrozdziale 1.4. Inn miar zalenoci dochodu i popyu jes elasyczno dochodowa popyu. Jes o reakcja w wydakach na ywno na zmiany w dochodach konsumena. Elasyczno zmienia si w zalenoci od zmiany dochodów. Rachunkowo jes o relaywna zmiana popyu do relaywnej zmiany dochodu. Elasyczno dochodowa popyu moe przyjmowa róne waroci. Syuacja, gdy elasyczno dochodowa popyu jes równa zero (E dp = 0) oznacza, e popy nie reaguje na zmiany dochodu. Najczciej wyodrbnia si czery syuacje: wskanik elasycznoci jes wyszy od jednoci (E dp > 1). Oznacza o, e wydaki rosn bardziej ni proporcjonalnie w sosunku do wzrosu dochodów. W przypadku ywnoci aka syuacja moe doyczy pojedynczych produków o wysokiej jakoci. Jes o syuacja, w kórej popy jes elasyczny wzgldem dochodu; wydaki i dochód rosn w akiej samej proporcji. Wskanik elasycznoci dochodowej popyu jes równy jednoci (E dp = 1). Taka syuacja moe wyspowa przy relaywnie niskim poziomie konsumpcji ywnoci; wydaki rosn wolniej ni dochody. Wskanik elasycznoci dochodowej popyu jes niszy od jednoci, ale dodani (0 < E dp < 1). Jes o klasyczna syuacja dla wzrosu popyu na ywno dla wikszoci produków ywno- ciowych; wydaki spadaj przy wzrocie dochodów. Wskanik elasycznoci dochodowej popyu jes mniejszy od zera (E dp < 0). Ujemna elasyczno dochodowa popyu moe doyczy dóbr podrzdnych (poledniejszych), kóre maj lepsze jakociowo subsyuy, np. zaspowanie wdlin niszej jakoci wdlinami lepszymi jakociowo. Doyczy o ake niekórych podsawowych produków ywnociowych, np. chleba czy ziemniaków. Zerowa waro wspóczynnika jes podsaw podziau dóbr na dwie grupy: normalne charakeryzujce si dodanim wspóczynnikiem elasycznoci dochodowej popyu (E dp > 0) i dobra podrzdne, dla kórych wspóczynnik elasycznoci dochodowej popyu jes ujemny (E dp < 0). W przypadku waroci wspóczynnika równego jednoci (E dp = 1) pozwala podzieli dobra na: podsawowe, dla kórych wspóczynnik elasycznoci dochodowej popyu jes mniejszy od jednoci (E dp < 1), i dobra wyszego rzdu charakeryzujce si wspóczynnikiem elasycznoci dochodowej popyu wikszym od jednoci (E dp > 1). 15

17 Ogólnie jednak elasyczno dochodowa zagregowanego popyu na ywno w krajach rozwiniych gospodarczo jes niska (E dp = 0,1-0,3) [Rison 1977, s , Tracy 1997, s , Heijman i in. 1997, s ]. Oszacowania elasycznoci popyu na ywno w Polsce (analiza przeprowadzona na mikrodanych) pokazuj, e jes on relaywnie szywny w sosunku do popyu na inne grupy owarów i usug [Urbaniec 2011]. Elasycznoci dla rónych grup owarów ywnociowych nie przekraczaj 1 (w wikszoci przypadków kszauj si w przedziaach 0,3-0,8), a w przypadku pieczywa mog osiga waroci ujemne 2. Okrelone prawidowoci wyspuj ake midzy popyem a cenami produków ywnociowych. Ogólnie zaleno midzy popyem a cen jes zalenoci odwron. Naley jednak doda, e zmiana ceny powoduje dwojaki efek: subsyucyjny i dochodowy. W przypadku dziaania efeku subsyucyjnego produky, kórych cena relaywnie wzrosa zaspowane s produkami aszymi. Efek dochodowy polega na ym, e wzros ceny powoduje spadek realnych dochodów, wobec ego konsumenci bd mogli kupi mniej ego dobra. Miar reakcji wzgldnej zmiany popyu na wzgldn zmian cen jes cenowa elasyczno popyu (E cp ). Na ogó cenowa elasyczno popyu jes ujemna. Gdy wspóczynnik elasycznoci cenowej popyu jes niszy od -1 (E cp <-1) mówimy o elasycznym popycie wzgldem ceny. Gdy nie reaguje na zmian ceny, okrelamy, e jes doskonale nieelasyczny (szywny). Najczciej doyczy o dóbr, kóre zaspokajaj niezbdne porzeby i nie maj subsyuów. Na produky spoywcze, kóre zaspokajaj podsawowe porzeby czowieka elasyczno cenowa popyu jes niska. Naley ake zaznaczy, e elasyczno cenowa popyu zalena jes ake od sopnia przeworzenia produku. Generalnie, waro bezwzgldna elasycznoci cenowej na produky ywnociowe jes ym wysza, im dany produk jes bardziej przeworzony [Heijman i in. 1997] Wspóczynnik elasycznoci cenowej popyu w wyjkowych syuacjach moe by ake dodani. Przy wzrocie cen moe naspowa wzros popyu na elemenarne dobra ywnociowe, przy ograniczeniu zakupów mniej wanych produków (paradoks Giffena). Oprócz paradoksu Giffena wyrónia si ake paradoks Veblena (dobra luksusowe, efek presiu) oraz paradoks spekulacyjny [Milewski 2002, s. 101, Tracy 1997, s. 111]. 2 W oszacowaniach [Urbaniec 2011] dla 2009 r. najbardziej elasycznymi grupami ywno- ciowymi okazay si napoje bezalkoholowe (E dp > 0,7), oraz owoce i warzywa (E dp nieznacznie nisze ni 0,7). Z kolei wród grup o niskiej elasycznoci, poza pieczywem, znajduj si oleje i pozosae uszcze oraz miso drobiowe. 16

18 Znajomo elasycznoci dochodowej i cenowej popyu dla rónych produków ywnociowych moe by przydana przy przewidywaniu syuacji na rynku ywnociowym. Wanym elemenem wpywajcym na popy na ywno jes czynnik demograficzny (poziom i zmiany liczby i srukury ludnoci, wykszacenie ip.). Czynnik en ma wane znaczenie w przewidywaniu popyu w duszych okresach. Isonymi elemenami popyu na ywno s ake inne czynniki, kóre rudno jes uj wymiernie. Nale do nich: gusy, preferencje, waroci, przekonania, wzgldy dieeyczne czy zdrowone. Na ogó czynniki e podlegaj ewolucji równolegle ze zmianami zamonoci spoeczesw. Popy worz gównie gospodarswa domowe, kóre kupuj produky niezbdne do konsumpcji np. pieczywo, makarony, wdliny, sery. Dokonujce si procesy przekszace w gospodarkach powoduj, e wspóczenie produky rolne rzadko nadaj si do bezporedniego spoycia. Sanowi one surowiec do wywarzania produków, na kóre jes zaporzebowanie ze srony konsumenów. Powoduje o zaangaowanie w produkcj ywnoci podmioów wykonujcych rón dziaalno w celu wyworzenia finalnych produków ywnociowych, kóre posiadaj walory uykowe speniajce oczekiwania konsumenów. Równie produky rolnicze nieprzeworzone mog suy do zaspokojenia porzeb ywnociowych, np. wiee ziemniaki, owoce, warzywa, ale i wedy najczciej udospniane s konsumenom po uprzednim sorowaniu, pakowaniu czy magazynowaniu Trendy w konsumpcji Biologiczna sfera organizmu ludzkiego wymaga pewnego poziomu minimalnego konsumpcji ywnoci, kóry jes niezbdny do przeycia. Konsumpcja ywnoci cechuje si jednak pewnym poziomem nasycenia wynikajcego z ograniczonej pojemnoci konsumpcyjnej czowieka [Grzelak, Gazka 2011]. W zakresie konsumpcji ywnoci obok kwesii fizjologicznych naley uwzgldni ake szereg innych czynników z zakresu psychologii i socjologii [Sojkin 1994, Gukowska, Ozimek 2005, Grzelak, Gazka 2011]. W prawidowociach spoycia ywnoci coraz wiksz uwag zwraca si na zasady racjonalnego ywienia [Gukowska, Ozimek 2005, s. 24]. Kierunki zmian spoycia niekórych grup ywnoci na przesrzeni osanich dwóch dekad w Polsce przedsawiono na rysunku 1.2. Poziom konsumpcji arykuów ywnociowych róni si midzy krajami czy grupami gospodarsw domowych [Kwasek 2010]. Na podsawie srukury spoycia ywnoci mona wyodrbni w UE dziesi wzorców konsumpcji ywnoci [Kwasek 2008]. Polska wraz z Esoni, ow, ze wzgldu na pooenie, worz baycki model 17

19 konsumpcji ywnoci. Charakeryzuje on si sosunkowo nisk waroci energeyczn spoywanej ywnoci i niskim spoyciem biaka zwierzcego. W Polsce w laach najsilniej wzroso spoycie misa drobiowego (ponad 3-kronie), ryb (ponad 2-kronie), owoców (prawie 1,6-kronie) i nieznacznie wieprzowiny. Spoycie pozosaych grup produków ywnociowych charakeryzowao si endencj spadkow. Najsilniej zmniejszyo si spoycie woowiny (o 90%). Pomimo o spoycie misa w ych laach zwikszyo si o 3%, przy zmianie srukury jego spoycia. W 1990 r. udzia wieprzowiny w konsumpcji wynosi 59,1% i zmniejszy si do 58,2% w 2012 r., dla woowiny odpowiednio: 25,8 i 2,3%, drobiu: 11,9 i 38,8%, pozosae misa: 3,2 i 0,7%. Spowodowane o byo midzy innymi zmianami relacji cen poszczególnych grup misa. W laach najszybciej zwikszay si ceny ywca woowego i baraniego w sosunku do cen ywca drobiowego i wieprzowego. Ceny ywca powizane s z cenami dealicznymi. Ceny woowiny i baraniny relaywnie wzrosy w sosunku do misa drobiowego i wieprzowego, co skukowao ograniczeniem ich konsumpcji [Sako 2013]. Rysunek 1.2. Wskaniki zmian spoycia niekórych arykuów ywnociowych w Polsce w laach [1990 = 100] Mieso drobiowe Ryby Tuszcze rolinne Owoce Miso wieprzowe Cukier Zboowe Warzywa Mleko Ziemniaki Jaja kurze Tuszcze zwierzce Maso Miso woowe ródo: Obliczenia wasne na podsawie: Rocznik Saysyczny Rolnicwa 2001, ab. 20 (291), s. 233 i 2013, ab. 67 (240), s Zwiksza si relaywnie popy na produky ywnociowe bardziej przeworzone, posiadajce wysze walory uykowe, kóre mona awo przechowywa i szybko przygoowa do spoycia. Jednoczenie zmniejsza si popy na 18

20 produky przygoowane w sposób radycyjny. Na przykad spoycie nieprzeworzonych ziemniaków w Polsce w 1990 r. wynosio 148 kg/osob, przeworów ziemniaczanych 3,9 kg, naomias w 2010 r. odpowiednio 97,4 kg i 16 kg. W Wielkiej Bryanii spoycie ziemniaków nieprzeworzonych w laach zmniejszyo si z 65 kg/osob w 1994 r. do 43 kg/osob w 2009 r. Spoycie przeworów w ym okresie wzroso odpowiednio z 42 do 49 kg/osob [Sako 2013]. Podobne prawidowoci doycz ake innych arykuów. Ogóem w procesach rozwojowych zmniejsza si spoycie surowca nieprzeworzonego a wzrasa produków przeworzonych [Sako 2013]. Takie endencje oznaczaj, e w innych ogniwach acucha markeingowego dokonuje si ransformacja surowca rolnego w produky uzyskujce nowe walory jakociowe, uykowe, smakowe ip. W zakresie zmian srukury konsumpcji misa wane s ake zmiany gusów konsumenów i zalecenia nauki o zdrowym ywieniu. Ogólnie endencje zmian spoycia grup arykuów ywnociowych w Polsce s zbiene ze zmianami w wikszoci krajów UE, z wyjkiem spoycia warzyw. W wikszoci krajów UE ich spoycie zwiksza si [Kwasek 2010], a w Polsce nieznacznie zmniejszyo si. W Polsce ukszaoway si dwa wzorce konsumpcji ywnoci: miejski oraz wiejski [Kwasek 2012, s. 180]. Miejski wzorzec konsumpcji ywnoci charakeryzuje si spoyciem produków wysoko przeworzonych, w ym przeworów ziemniaczanych, soków owocowych i warzywnych, serów dojrzewajcych i opionych, jogurów i napojów mlecznych, misa woowego, pieczywa yniego, wyrobów ciaskarskich, a ake wód mineralnych i ródlanych. Ogólnie model en charakeryzuje si spoyciem droszych i lepszych jakociowo produków ywnociowych. Z kolei wiejski model konsumpcji ywnoci charakeryzuje si wysokim poziomem spoycia aszych produków ywno- ciowych: mki, kaszy, paków, makaronu, wdlin podrobowych, podrobów i uszczów rolinnych oraz produków pochodzcych z wasnego gospodarswa [Kwasek 2012, s. 180]. Niezalenie od modelu konsumpcji, w kszaowaniu si wydaków na ywno wyspuj okrelone prawidowoci. Doycz one zwizków poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego z poziomem i srukur spoycia oraz udzia- em wydaków na ywno w wydakach konsumenów. Kraje o niskim poziomie rozwoju, mierzonego produkem krajowym bruo (PKB) na mieszkaca, charakeryzuj si niskim poziomem wydaków i znacznym udziaem osób niedoywionych [Gulbicka 1998, s. 941]. Kraje o wysokim poziomie PKB na mieszkaca charakeryzuj si wysokim poziomem konsumpcji ywnoci. Wraz z rozwojem spoeczno-gospodarczym i popraw syuacji dochodowej ludnoci naspuj zmiany w wydakach na ywno i ich srukurze. Naspuje 19

21 zaspowanie sosunkowo aszych produków na ogó rolinnych (np. mk, kasz, ziemniaków) relaywnie droszymi produkami zwierzcymi (rónego rodzaju miso, wdliny, przewory mleczne ip.). Rysunek 1.3. Udzia wydaków na ywno w wydakach konsumpcyjnych [84 kraje, 2012 r.] Udzia [%] Polska = 766,62x -0, Wydaki ogóem [USD/osob] ródo: opracowanie wasne na podsawie danych Unied Saes Deparmen of Agriculure Economic Research Service (USDA-ERS). Zwizki midzy wzrosem dochodów gospodarsw domowych a zmianami udziau wydaków na ywno okreli Engel 3. W kszaowaniu wydaków na ywno i ich udziau w wydakach moemy wyróni rzy syuacje: przedenglowska, englowska i poenglowska. W spoeczeswach bardzo biednych (syuacja przedenglowska), w kórych wyspuje gód, przyros dochodów wydakowany jes przede wszyskim na popraw poziomu zaspokojenia porzeb ywnociowych. Rosn one szybciej ni pozosae wydaki. W efekcie udzia wydaków na ywno w wydakach ogóem zwiksza si. Zaspokojenie godu i wzros dochodów powoduje zwikszanie si ogólnej sumy wydaków, w ym ake na ywno. Wydaki na ywno rosn jednak sosunkowo wolniej, ak e ich udzia w ogólnej sumie wydaków zmniejsza si 4 (syuacja englowska). W procesach ych naspuje ake zmiana srukury wydaków na ywno. W gospodarswach (spoeczeswach) bardzo zamonych zwikszaj si 3 Niemiecki saysyk ( ), kóry prowadzi badania z dziedziny budeów gospodarsw domowych i saysyki konsumpcji. 4 Prawidowo a nazywana jes w ekonomii prawem Engla. 20

22 wydaki na ywno drosz (zw. zdrow), kórej ceny s wysze ni ywnoci sandardowej (syuacja poenglowska). Równoczenie udzia wydaków na ywno w wydakach ogóem zmniejsza si. Z przyrosu dochodu ylko cz przeznaczona jes na ak ywno, a pozosaa na inne cele konsumpcyjne. Powoduje o zmniejszanie si udziau wydaków na ywno w wydakach ogó- em. Graficzny obraz prawa Engla przedsawia rysunek 1.3. Poziom i srukura wydaków na ywno warunkowana jes jednoczesnym oddziaywaniem wielu rónych czynników. Moemy je podzieli na dwie grupy: ekonomiczne i pozaekonomiczne. Do czynników ekonomicznych mona zaliczy: dochody ludnoci, oszczdnoci/kredyy, zasoby maerialne, ceny dóbr i ich relacje, poda i jako ywnoci, poziom i srukur dochodu narodowego, poziom inflacji, sop bezrobocia, róda pozyskiwania dochodów ip. Do czynników pozaekonomicznych mona zaliczy: czynniki demograficzne (np. pe, wiek, faza cyklu ycia rodziny, liczebno gospodarswa), czynniki biologiczne i ekologiczne, spoeczno-cywilizacyjne (np. grupy spoeczne, religia, kulura, obyczaje, radycje, przyzwyczajenia), informacyjno-edukacyjne (np. informacje rynkowe, edukacja konsumena), spoeczno-zawodowe (np. poziom wykszacenia, akywno zawodowa, syl ycia), geograficzne (np. warunki klimayczne, ukszaowanie erenu), spoeczno-psychologiczne (moda, naladownicwo, oczekiwania) i inne. Wpyw rónych czynników na poziom i srukur wydaków przedsawiaj midzy innymi Kramer [1993], Sojkin ]1994], Gulbicka [2000], Smyczek, Sowa [2005], Saby [2006], Bywalec [2007], Dudek [2011], Zalega [2012], Gulbicka, Kwasek [2007, 2012] i inni. 5 Dokonujce si we wspóczesnym wiecie procesy inegracji i globalizacji nie pozosaj obojne na zachowania konsumenów i wydaki na ywno. Szczególne znaczenie maj akie procesy jak: homogenizacja, heerogenizacja, ekologizacja, czy wirualizacja [Kwasek 2008, s. 5-7]. Homogenizacja konsumpcji (czyli unifikacja) polega na upowszechnianiu si wzorców konsumpcji, o jes upodabnianiu si sylów ycia rónych grup i spoeczesw. Procesowi emu sprzyja rozwój elewizji saeliarnej, Inerneu, sandaryzacja dóbr i usug, czy ekspansja midzynarodowych sieci handlowych. Proces en dokonuje si poprzez rozwój ransnarodowych sieci handlowych, unifikacj 5 W szerszym konekcie ymi zagadnieniami zajmuje si saysyka spoeczna. Jej celem jes dosarczanie informacji umoliwiajcych analiz rónych aspeków rozwoju spoecznego, np. procesów demograficznych, na rynku pracy, warunków ycia czy pracy. Wród ych zagadnie równie znajduj si badania relacji midzy dochodami i konsumpcj (m.in. wykorzysanie meody Engla do wyznaczania skal ekwiwalennoci) czy kwesie ubóswa i wykluczenia spoecznego (np. oszacowania granic ubóswa). Szerzej o ym mona znale w: [Saysyka spoeczna, red. T. Panek 2014]. 21

23 ofer handlowych, wizualizacj sandardów konsumpcyjnych [Kieczewski 2004, Gulbicka, Kwasek 2007, Gazka, Grzelak 2012]. Homogenizacji owarzysz procesy przeciwne, polegajce na heerogenizacji, czyli endencji do rónicowania posaw konsumenckich. Ujednolicanie posaw konsumenckich napoyka na pewne bariery, kóre zaznaczaj si w przypadku konsumpcji ywnoci. Cz konsumenów podkrela i podrzymuje odrbnoci narodowe, kulurowe, co okrelane jes jako enocenryzm konsumencki [Limaski, Drabik 2010, s.143]. Najczciej zwizane jes o z ym, e o srukurze spoycia ywnoci w znacznej mierze decyduje radycja oraz nawyki [Karcz 1999]. Ekologizacja oznacza wzros zaineresowania zdrowymi aspekami konsumpcji i zakupami ywnoci ekologicznej, za wirualizacja konsumpcji oznacza dokonywanie zakupów ywnoci za porednicwem elekronicznych rodków przekazu (np. poprzez Inerne) [Kwasek 2008, s. 5-7]. Ogólnie o wydakach na ywno decyduje wiele rónorodnych czynników, wymiernych, jak i niewymiernych. Ich znaczenie zmienia si w czasie. Ogóln prawidowoci jes zmniejszanie si udziau wydaków na ywno wraz z rozwojem gospodarczym, co ilusruje rysunek 1.3. Zmienia si ake spoycie arykuów ywnociowych i ich srukura, co przedsawiono na rysunku 1.2. Wszysko o powoduje, e naspuje zmiana poziomu i srukury wydaków na poszczególne produky ywnociowe Wskanik cen ywnoci a srukura wydaków Od wielu la w budeach gospodarsw domowych w Polsce najwaniejsz pozycj sanowi wydaki na ywno i napoje bezalkoholowe. Zmiany cen w ej grupie wydaków maj wic wane znaczenie dla kszaowania wskanika cen owarów i usug konsumpcyjnych. Wyraenie zmian w niejednorodnej zbiorowoci (na przykad dynamiki zmian cen arykuów ywnociowych) wymaga posugiwania si wielkociami agregaowymi, kóre w odpowiedni sposób wyraayby czne zmiany zachodzce w czasie w caej zbiorowoci, midzy innymi w cenach ywnoci. Z ym zagadnieniem wie si kwesia znalezienia odpowiedniego sysemu wag sucego do wyznaczenia akiej zmiany. Klasycznym przykadem akiego agregau s wskaniki cen owarów i usug konsumpcyjnych (CPI) 6, czy jego gównego elemenu, jakim s wskaniki zmian cen ywnoci. Podsawow formu suc do wyznaczenia wskaników cen owarów i usug konsumpcyjnych jes formua agregaowego indeksu cen, przedsawiajca en indeks jako redni indywidualnych indeksów cen 6 Prakycznie s o indeksy koszów urzymania. 22

24 waonych warociami poszczególnych elemenów agregau [Jówiak, Podgórski 1998]. Ze wzgldu na o, e niemoliwe jes ujcie wszyskich dóbr i usug, kóre konsumuj gospodarswa domowe, sosuje si w miar jednorodne grupy arykuów i usug wymienionych w podrozdziale 1.2. W kadej grupie prowadzi si obserwacje wybranych reprezenanów. Ich wykaz przedsawiony jes w klasyfikacji wydaków na owary i usugi konsumpcyjne w opracowaniach doyczcych budeów gospodarsw domowych. Badanie cen arykuów konsumpcyjnych realizowane jes przez GUS w oparciu o lis reprezenanów wyypowan meod doboru celowego. Noowania cen owarów i usug prowadzone s przez ankieerów urzdów saysycznych w punkach sprzeday wybranych do badania na obszarze poszczególnych rejonów badania cen. Na podsawie informacji o cenach obliczane s rednie miesiczne ceny wszyskich reprezenanów w rejonie jako rednie arymeyczne z uwzgldnieniem liczby noowa. Wskanik cen reprezenana w rejonie wynika z odniesienia jego redniej miesicznej ceny do redniej ceny z okresu bazowego. Ogólnopolskie wskaniki cen wszyskich reprezenanów objych noowaniami obliczane s jako rednie geomeryczne wskaników cen reprezenanów ze wszyskich rejonów. Na ich podsawie, sosujc redni geomeryczn, oblicza si wskaniki cen grup owarów i usug konsumpcyjnych na najniszym szczeblu agregacji sysemu wag (ponad 300 grup elemenarnych w 2013 r.). Sanowi o baz do obliczenia wskaników na wyszych szczeblach agregacji [Ceny 2014] 7. Wskaniki cen owarów i usug konsumpcyjnych (CPI) obliczane s comiesicznie wedug formuy Laspeyres a. Przy obliczaniu wskaników zmian cen wany jes sysem sosowanych wag. S nimi udziay wydaków gospodarsw domowych na poszczególne grupy owarów i usugi w ogólnej sumie wydaków w budeach gospodarsw domowych w roku poprzednim. W badaniach do okrelenia srukury wydaków sosowana jes Klasyfikacja Spoycia Indywidualnego wedug Celu zaadapowana na porzeby HICP (COICOP/HICP) [Ceny 2014]. Wybór akiej formuy jes uzasadniany awoci oblicze i komunikacji opinii publicznej. Z drugiej srony, sposób konsrukcji oraz obliczania ej miary ma swoje ograniczenia. Szerzej na en ema pisz m.in. Haka i Leszczyka [2011]. Zmiany w poziomie konsumpcji arykuów ywnociowych i wydakach na róne produky powoduj, e sysemy wag nie s sae i akualizowane co 7 NBP szacuje i publikuje równie czery miary inflacji bazowej, kóre pozwalaj czciowo odróni skuki przejciowe od rwaych zmian presji inflacyjnej. S o inflacja po wyczeniu cen adminisrowanych, inflacja po wyczeniu cen najbardziej zmiennych, inflacja po wyczeniu cen ywnoci i energii, 15% rednia obcia [NBP 2014]. 23

25 roku. Ich wielkoci dla ywnoci i napojów bezalkoholowych w Polsce w laach przedsawiono w abeli 1.1. Ceny ywnoci i napojów bezalkoholowych podzielone na 10 gównych kaegorii. Wewnrz ych kaegorii na grupy bardziej szczegóowe. Dla kadego z ych pod-agregaów obliczane s odpowiednie wskaniki cen (m/m, r/r, wskaniki jednopodsawowe). Najwikszy udzia w koszyku ywnociowym w Polsce ma miso, pieczywo i produky zboowe oraz mleko, sery i jaja. W sumie wydaki na e rzy grupy owarów sanowi ponad 60% wydaków na ywno. Z sysemu wag wynika ogólna prawidowo, polegajca na zmniejszaniu si znaczenia wydaków na ywno w wydakach budeów rodzinnych. Waga ych wydaków w kszaowaniu zmian cen jes coraz mniejsza. Kolejna prawidowo wie si z pewn zmiennoci ych udziaów bdc efekem zmiennoci cen produków ywnociowych. Tabela 1.1. Sysemy wag sosowane w obliczaniach wskaników cen i usug konsumpcyjnych w Polsce dla ywnoci i napojów bezalkoholowych* Grupy produków ywno- Rok ciowych ywno i napoje bezalkoholowe 27,18 26,20 25,67 24,64 24,14 23,98 24,20 24,33 ywno 25,05 23,98 23,46 22,49 22, ,03 22,10 Pieczywo i produky zboowe 4,62 4,38 4,41 4,35 4,15 4,05 4,17 4,14 Miso 7,6 7,02 6,78 6,5 6,57 6,25 6,35 6,52 Ryby 0,82 0,82 0,81 0,78 0,78 0,77 0,76 0,79 Mleko, sery, jaja 3,83 3,65 3,59 3,48 3,33 3,39 3,42 3,48 Oleje i pozosae uszcze 1,53 1,37 1,29 1,25 1,19 1,16 1,20 1,18 Owoce 1,34 1,33 1,40 1,35 1,23 1,28 1,28 1,27 Warzywa 2,5 2,62 2,52 2,28 2,29 2,51 2,31 2,13 Cukier, dem, miód, czekolada i wyroby cukiernicze 1,84 1,82 1,69 1,55 1,53 1,45 1,59 1,61 Pozosae arykuy ywnociowe 0,97 0,97 0,97 0,95 0,95 0,97 0,96 0,97 Napoje bezalkoholowe 2,13 2,22 2,21 2,15 2,12 2,15 2,17 2,23 * Wagi okrelone s nie ylko dla grup produków, ale ake bardziej szczegóowo. Na przykad dla 2012 r. w grupie miso, waga wynosia 6,35 w ym dla misa surowego wynosia 2,86 w ym woowego 0,19, wieprzowego 1,42, drobiu 1,16. ródo: Ceny w gospodarce narodowej, GUS, Warszawa 2013, Do 2010 r. wagi mogy równie ulega zmianom w cigu roku w zaleno- ci od srukury wydaków. W ramach grup warzywa i owoce uwzgldniano sezonowo spoycia i pojawiania si na rynku ych produków. Sosowana bya zw. meoda Rohwell a, polegajca na przyjciu saych wag dla wszyskich miesicy w danym roku, przy zmiennej wewnrzn srukurze ych agregaów 24

26 w poszczególnych miesicach roku [Ceny 2014]. Przykad zmiennych wag dla wybranych grup owarów z przedsawiono na rysunku 1.4. Zauway mona znaczce wahania wydaków na poszczególne produky bdce wynikiem sezonowoci poday. 1,6 Rysunek 1.4. Udzia wydaków na wybrane grup owarów w poszczególnych miesicach 2010 r. (%) 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Jabka Owoce jagodowe Owoce cyrusowe Banany Ziemniaki Warzywa ródo: opracowanie na podsawie danych NBP. Niedospno produków dla konsumenów lub ich zby maa ilo w ofercie, w pewnych okresach uniemoliwia lub urudnia obserwacj cen w ych okresach. Z ego powodu poczwszy od 2011 r. GUS zdecydowa si na zmian meodyki obliczeniach zarówno krajowych wskaników cen owarów i usug konsumpcyjnych (CPI), jak i zharmonizowanych (HICP). Wizao si o z przyjciem, podobnie jak w przypadku pozosaych wyrobów i usug, saych rocznych wag. 25

27 2. Teoreyczne uwarunkowania zmian cen w acuchu markeingowym mechanizmy W rozdziale przedsawiono schema przepywu produków rolnych od producena surowców do konsumena ywnoci, poprzez róne kanay i ogniwa. Omówiono ake gówne czynniki powodujce zmniejszanie si udziau surowca rolniczego w cenie dealicznej ywnoci. Wan czci rozdziau s równie zagadnienia przekazu sygnaów cenowych midzy rónymi ogniwami acucha markeingowego, j. pionowej ransmisji cen. Przedsawiono róne rodzaje asymerii ransmisji cen i czynniki je deerminujce Ogniwa acucha markeingowego Produky rolnicze wyworzone w gospodarswie rzadko nadaj si do bezporedniego spoycia. By nada im cechy, dziki kórym konsumenci bd chcieli naby e produky, konieczne jes przeprowadzenie szeregu dziaa przez wyspecjalizowane podmioy. Ogólny schema przepywu produków rolnych od producena surowców do konsumena produków ywnociowych przedsawia rysunek 2.1. Srukura i dugo acucha, przez kóry przechodzi surowiec rolniczy i wyworzone z niego produky, nie jes saa. W procesach rozwoju spoeczno- -gospodarczego naspuj zmiany liczby ogniw, jak i powiza midzy nimi. Zaley o jednak przede wszyskim od: rodzaju surowca, sopnia koncenracji produkcji, poziomu rozwoju kraju i rynku, preferencji konsumenów w zakresie produków ywnociowych, powiza midzy ogniwami, pospu echnologicznego ip. Powoduje o, e przepyw surowca od producena do konsumena naspuje poprzez róne kanay, kóre przypominaj raczej sie lub pajczyn ni acuch [rys. 2.1, Baker 2003]. Srukura insyucjonalna przepywu produku od producena surowca do konsumena ywnoci moe by bardzo zrónicowana. Obejmuje ona producenów rolnych, róne ogniwa skupu surowców rolnych (hur pierwony, np. spódzielnie ogrodnicze, rynki hurowe, kupców hurowych, dziay zaoparzenia w przedsibiorswach przewórczych), przewórców surowców, ogniwa huru wórnego (np. sieci hurowni, hurownie dealisów, argowiska hurowe, agenci handlowi) i ogniwa dealu (np. pojedyncze sklepy i sieci, sklepy ogólnospoywcze, supermarkey), sklepy specjalisyczne (misne, piekarniczo-ciaskarskie ip.), hale argowe, argowiska, resauracje, bary, soówki. Oprócz ych 26

28 ogniw wyspuj ake podmioy wspomagajce (przykadowo róne sysemy informacji rynkowej). Liczba ogniw, przez kóre przechodzi surowiec rolniczy, zalena jes od specyfiki produkowej, poziomu rozwoju gospodarczego kraju i rynku. Na wielu rynkach cz produkcji rolniczej moe by sprzedawana w posaci nieprzeworzonej (np. wiee owoce i warzywa). Dla akich produków ransakcje pomidzy producenem a konsumenem mog by zawierane bezporednio w gospodarswie lub na argowisku. Producenci mog e czy si w grupy i sprzedawa produky rozwijajc wasny punk sprzeday. Moliwa jes ake sprzeda poprzez Inerne. Dla akich produków liczba ogniw jes maa (zw. króki acuch markeingowy). Produky niewymagajce przeworzenia mog by ake sprzedawane przez producenów lub ich grupy do duych sklepów (np. hipermarkey, supermarkey i dyskony czy inne). Naomias radycyjne sklepy spo- ywcze mog zaoparywa si w akie produky bezporednio u producenów, poprzez rónych dysrybuorów lub handel hurowy. Znacznie wiksza liczba ogniw i kierunków przepywu wyspuje na rynkach ych produków, kóre wymagaj mniejszego lub wikszego sopnia przeworzenia, zanim nadaj si do konsumpcji. Ogólnie, wraz ze wzrosem sopnia przeworzenia zwiksza si liczba ogniw acucha markeingowego. Dla akich produków ywnociowych acuch markeingowy jes zoony i m posa sieci (rys. 2.1). Srukura i liczba ogniw acucha markeingowego zalena jes ake od cech produków, ich przeznaczenia i moliwoci przechowywania. Na przykad, na rynku mleka i jego arykuów niewielka liczba ogniw ( krókie kanay ) wyspuje przy sprzeday bezporedniej. Wielko akiej sprzeday jes jednak niewielka ogóem w obroach rynkowych. Rozmiar sprzeday bezpo- redniej w roku kwoowym 2013/14 mona oszacowa na 1,45% produkcji owarowej, a pozosaa ilo surowca przechodzia przez róne ogniwa acucha markeingowego 8. Doyczy o sposobu pozyskiwania mleka surowego przez zakady przewórcze (np. odbiór bezporedni przez przewórc, wyspecjalizowane podmioy ransporowe, a ake zlewnie). Z kolei dysrybucja produków mleczarskich jes bardziej rozwinia i zrónicowana. Kanay e róni si w zalenoci od ego czy doyczy o produków masowych, codziennego zakupu, czy produków o ograniczonej rwaoci, kupowanych rzadziej, czy e produków o relaywnie wikszej rwaoci, kupowanych w duszych odspach czasu, czy e produków o szczególnych walorach smakowych [Seremak-Bulge 2005]. 8 Obliczenia wasne na podsawie informacji ARR o wysokoci kwoy krajowej dosaw i sprzeday bezporedniej w roku kwoowym 2013/2014 (www. arr.gov.pl, odczy r.). 27

29 Rysunek 2.1. Sie markeingowa produków ywnociowych Sprzeda bezporednia Gospodarswo rolne Przewórca + Dysrybuor Handel hurowy Handel dealiczny Przewórca Dysrybuor + Handel hurowy + Handel dealiczny Gospodarswo rolne + Przewórca Dysrybuor Handel hurowy Handel dealiczny Konsumenci ródo: opracowanie wasne na podsawie Baker [2003, s. 29]. W poszczególnych ogniwach podmioy prowadz okrelone dziaania w celu wyworzenia akiego produku, kóry bdzie spenia oczekiwania nabywców. W wyniku ych dziaa naspuje dososowanie do siebie produkcji i konsumpcji co do rodzaju owaru, miejsca, czasu, iloci i jakoci produku. Dziaania w ogniwach markeingowych nazywa si funkcjami i mona podzieli je na kilka grup: funkcje wymienne (np. kupno, gromadzenie, sorowanie, sprzeda), funkcje fizyczne (np. ranspor, przewórswo, magazynowanie, sprzeda), funkcje wspierajce (np. sorowanie i sandaryzacja, ponoszenie ryzyka, informacja rynkowa) [Cramer, Jensen 1991, s ]. Niezalenie od liczby ogniw i powiza midzy nimi, zanim produky rolne uzyskaj przydano do spoycia, podlegaj wielorakiej ransformacji (emporalnej, przesrzennej i rzeczowej) [wielik 2008, s. 93]. Jednoczenie, w procesach ych zuywa si rónego rodzaju nakady i usugi, ponosi ryzyko, co pociga za sob okrelone koszy. 28