Procentowy udział wody do picia w średnim zapotrzebowaniu młodzieży i osób dorosłych na wapń i magnez

Transkrypt

1 Rzuk Prol Hig J i Epidemiol wsp. Proentowy 2015, 96(2): udził wody do pii w średnim zpotrzeowniu młodzieży i osó dorosłyh Proentowy udził wody do pii w średnim zpotrzeowniu młodzieży i osó dorosłyh n wpń i mgnez Perentge of drinking wter in estimted verge requirement for lium nd mgnesium of youth nd dults Jolnt Rzuk, Elżiet Królk, Elżiet Birdzk Zkłd Ekologii i Ohrony Środowisk, Uniwersytet Przyrodnizo-Humnistyzny w Siedlh Wprowdzenie. Jkość wody do pii determinown jest zwrtośią w niej skłdników minerlnyh, m.in. wpni i mgnezu. O pierwistki deydują o twrdośi wody, wrunkują tkże prwidłowe funkjonownie orgnizmu złowiek. Cel dń. Anliz zleżnośi pomiędzy twrdośią wody, stężeniem w niej wpni i mgnezu orz oen proentowego udziłu wody w średnim zpotrzeowniu (EAR) młodzieży i osó dorosłyh n wpń i mgnez. Mterił i metody. Anlizie poddno 113 próek wody pornyh z ujęć wodoiągowyh z różnyh regionów Polski. W prókh wody nlizowno twrdość, stężenie wpni i mgnezu. N podstwie oowiązująyh norm żywieniowyh olizono proentowy udził wody do pii w średnim zpotrzeowniu n wpń i mgnez (EAR). Wyniki. Wśród dnyh próek wody 27% stnowił wod miękk i rdzo miękk ( mg CCO 3 /l), 62% wod średnio-twrd ( mg CCO 3 /l) i 11% wod twrd ( mg CCO 3 /l). Wnioski. Udził wody pitnej w średnim zpotrzeowniu n wpń i mgnez (EAR) wynosi odpowiednio: 9-32% i 4-14%. Odnotowno sttystyznie istotną korelję pomiędzy twrdośią wody stężeniem dnyh ktionów. Słow kluzowe: wod pitn, twrdość ogóln, wpń, mgnez, średnie zpotrzeownie (EAR) Prol Hig Epidemiol 2015, 96(2): Ndesłno: Zkwlifikowno do druku: Introdution. The qulity of drinking wter is determined y the onentrtions of minerl omponents suh s lium nd mgnesium in it. The two elements deide out wter hrdness nd they re required for humn ody to funtion properly. Aim. To nlyze the orreltions etween wter hrdness nd the onentrtions of lium nd mgnesium in wter, s well s the ssessment of wter prtiiption in the estimted verge requirement (EAR) of the youth nd the dults for mgnesium nd lium. Mteril & Methods. Altogether 113 wter smples tken from vrious wterworks intkes loted in different regions of Polnd were nlyzed. In the smples, the wter hrdness nd mgnesium nd lium onentrtions were ssessed. On the sis of the reent nutrition guidelines, the perentge prtiiption of wter in estimted verge requirement (EAR) for lium nd mgnesium ws lulted. Results. Among the nlyzed smples 27% of wter smples ws soft nd very soft wter ( mg CCO 3 /l), 62% modertely hrd wter ( mg CCO 3 /l) nd 11% hrd wter ( mg CCO 3 /l). Conlusions. The prtiiption of wter in EAR for lium nd mgnesium ws 9-32% nd 4-14%, respetively. The orreltion etween wter hrdness nd the onentrtions of the studied ions ws sttistilly signifint. Key words: drinking wter, totl hrdness, lium, mgnesium, estimted verge requirement (EAR) Adres do korespondenji / Address for orrespondene dr Jolnt Rzuk Zkłd Ekologii i Ohrony Środowisk Uniwersytet Przyrodnizo-Humnistyzny w Siedlh ul. Prus 12, 08-1 Siedle e-mil: jolnt.rzuk@uph.edu.pl Wprowdzenie Wod do pii pohodzą z różnyh ujęć zwier wiele skłdników minerlnyh, wśród któryh rdzo wżne znzenie odgrywją wpń i mgnez. Zwrtość ou metli w wodzie determinuje jej twrdość. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministr Zdrowi z dni 29 mr 2007 roku w sprwie wymgń dotyząyh jkośi wody przeznzonej do spożyi przez ludzi [1] z późniejszymi zminmi [2], twrdość wody powinn mieśić się w zkresie mg CCO 3 /l. W krjh Unii Europejskiej i USA twrdość nie jest normown. W ogólnej minerlizji wody związki wpni dominują zwykle nd związkmi mgnezu. Zlene stężenie mgnezu w wodzie pitnej wynosi mg/l, ntomist stężenie wpni nie jest normowne [1]. Twrd wod jest wżnym źródłem wpni i mgnezu, które to pierwistki pozytywnie wpływją n orgnizm złowiek. Wpń i mgnez mją duży wpływ n gospodrkę wodno-elektrolityzną orgnizmu. Są niezędne w dieie iorą one udził w wielu proesh fizjologiznyh orgnizmu złowiek, zrówno n poziomie sukomórkowym, komórek, jk i tknek.

2 530 Prol Hig Epidemiol 2015, 96(2): Ih niedoór w dieie prowdzi odpowiednio do hipoklemii i hipomgnezemii [3, 4]. Oene normy żywieniowe podją zleeni n wpń i mgnez dl różnyh grup wiekowyh n poziomie średniego zpotrzeowni (EAR) [5]. Młodzież od 13 lt i dorosły złowiek w zleżnośi od płi i wieku potrzeuje (EAR) od 800 do 10 mg wpni n doę. W nszej typowej dieie wpni jest zdeydownie z mło, jego niedoory wynoszą około 1/3 ilośi potrzenej do prwidłowego funkjonowni orgnizmu [6]. Z njnowszyh dń [7, 8] wynik, że podż wpni w łodoowyh rjh pokrmowyh dziewząt i hłopów szkół podstwowyh i gimnzjlnyh w Biłymstoku orz studentek z Lulin ył nisk i nie zspokjł doowego zpotrzeowni n ten pierwistek. Średnie doowe zpotrzeownie (EAR) n mgnez dl młodzieży i osó dorosłyh wh się od 255 do 350 mg. Wrz z pokrmem w iągu doy trfi do orgnizmu zledwie 2/3 potrzenej dwki mgnezu, jego niedoór wynosi około 0 mg [6]. Poiernie mgnezu jest zleżne od zwrtośi w pożywieniu innyh pierwistków, w tym wpni. Stosunek stężeń wpni do mgnezu w wodzie i pokrmh odpowid z prwidłowe whłninie tyh jonów z przewodu pokrmowego [9]. Złożeni i el dń Wśród skłdników pokrmowyh złowiek znząy jest udził wody. Przeiętnie dorosły złowiek spożyw jej około 2 litry n doę. Celem dń ył nliz zleżnośi pomiędzy twrdośią wody, stężeniem w niej wpni i mgnezu orz oen proentowego udziłu wody w średnim zpotrzeowniu EAR młodzieży i osó dorosłyh n wpń i mgnez. Mterił i metody Próki wody do dń poierno losowo z ujęć wodoiągowyh w lth Pohodziły one z 7 województw Polski (w nwisie podno lizę próek wody): mzowiekiego (52), luelskiego (27), podlskiego (9), wrmińsko-mzurskiego 6), śląskiego 4), kujwsko-pomorskiego (3), młopolskiego (3), wielkopolskiego (3), podkrpkiego (2), łódzkiego (1), pomorskiego (1), zhodnio-pomorskiego (1), dolnośląskiego (1). Łąznie porno 113 próek. W większośi dne próki wody pohodziły z ujęć głęinowyh. Jedynie próki z województw śląskiego (Ktowie, Chorzów, Rud Śląsk i Wodzisłw Śląski) orz 1 prók z województw młopolskiego (Krków) ył to wod z ujęć powierzhniowyh. Pondto próki wody porne w Zkopnem i Murzsihle (woj. młopolskie) pohodziły z ujęi źródlnego. W prókh wody oznzono: twrdość ogólną, stężenie jonów wpni i mgnezu. Anlizy wykonno metodą mirezkową, z wykorzystniem werseninu sodu jko titrnt, zgodnie z zleenimi podnymi w Rozporządzeniu Ministr Środowisk []. Wszystkie nlizy wykonno w trzeh powtórzenih. Wyniki nliz podzielono n trzy grupy, zleżnie od twrdośi wody. Grup 1 reprezentowł wyniki oznzeń w wodzie rdzo miękkiej i miękkiej, hrkteryzująej się twrdośią do 200 mg CCO 3 /l, grup 2 oejmowł wyniki oznzeń próek wody o średniej twrdośi zwierjąej od 201 do 350 mg CCO 3 /l, w grupie 3 zestwiono wyniki oznzeń C i Mg w wodzie twrdej o zwrtośi CCO 3 powyżej 350 mg/l. Podził próek pod względem twrdośi wody zostł dokonny w opriu o prę Biszof [11]. Przy złożeniu, że dorosły złowiek wypij przeiętnie 2 litry wody, olizono proentowy udził wody w średnim zpotrzeowni różnyh grup wiekowyh EAR w wpń i mgnez. W olizenih uwzględniono njmniejsze zpotrzeownie n wpń (800 mg/doę) w grupie koiet lt i mężzyzn w wieku lt i njwiększe (10 mg/doę) w grupie młodzieży w wieku lt. W przypdku mgnezu udził wody w wrtośi EAR wylizono iorą pod uwgę njmniejsze zpotrzeownie n mgnez (255 mg/ doę) w grupie koiet w wieku lt i njwiększe (350 mg/doę) w grupie mężzyzn powyżej 30 lt. N podstwie otrzymnyh wyników olizono tkże stosunek wgowy C : Mg w prókh wody. Z pomoą testu Shpiro-Wilk sprwdzono hrkter rozkłdu dnyh pomirowyh. Wyniki oznzeń twrdośi wody, wpni i mgnezu orz stosunku C : Mg poddno nlizie sttystyznej, olizją wrtośi średnie dnyh wskźników, odhylenie stndrdowe orz współzynniki korelji liniowej Person. Różnie w wrtośih średnih dnyh wskźników sprwdzono z pomoą testu t-student. Olizeni sttystyzne wykonno z pomoą progrmu komputerowego Sttisti 20. Wyniki i ih omówienie Twrdość ogóln wody wodoiągowej n dnym terenie ył zróżniown (t. I). Wśród nlizownyh próek wody 27% stnowił wod rdzo miękk i miękk, 62% stnowił wod średnio-twrd, 11% stnowił wod twrd. Przyysz [12] podje, że n oszrze Polski 67% stnowi wod średnio-twrd, 25% wod miękk, wod twrd około 8%. Oeni się, że wod do ziorowego zoptrzeni mieszkńów Polski w 70% pohodzi z ujęć podziemnyh, w 30% z ujęć powierzhniowyh [13]. Wśród dnyh próek wody 94% pohodziło z ujęć głęinowyh. Zstosown w pry metodyk oznzeni twrdośi ogólnej umożliwił oznzenie jonów wpni i mgnezu w formh połązeń nieorgniznyh, w większośi łtwo rozpuszzlnyh w wodzie. Stężenie jonów wpni, nie przekrzjąe 50 mg/l stwierdzono w 12%, ntomist stężenie przekrzjąe 0 mg/l stwierdzono w 23% dnyh próek wody.

3 Rzuk J i wsp. Proentowy udził wody do pii w średnim zpotrzeowniu młodzieży i osó dorosłyh Stężenie jonów mgnezu we wszystkih nlizownyh prókh wody yło mniejsze od zlenej wrtośi 30 mg/l, uznwnej z minimlną w wodzie do pii, zpoiegjąą powstwniu defiytu tego jonu w orgnizmie złowiek [1]. Stężenie ou pierwistków w dnyh prókh wody z ujęć wodoiągowyh mieśiło się w zkresie tł hydrogeohemiznego, które dl oszru Polski wynosi odpowiednio mg C/l orz 0,5-30 mg Mg/l [14]. Z przeprowdzonyh dń wynik, że dorośli mieszkńy piją 2 litry wody dziennie spożywją od 32,20 do 339,2 mg wpni orz od 5,840 do 52,50 mg mgnezu. Wśród wytypownyh do dń punktów pooru próek stwierdzono, że njmniejszą ilość wpni spożywją wrz z wodą pitną mieszkńy Murzsihl i Zkopnego (woj. młopolskie) orz regionu Górnego Śląsk (Chorzów, Ktowie, Rud Śląsk i Wodzisłw Śląski) i Krkow, njwiększą mieszkńy Zmośi i Nłęzow (woj. luelskie), Pyrzy (woj. zhodnio-pomorskie), Dynow (woj. podkrpkie), tkże Giżyk, Pozezdrz (woj. wrmińsko-mzurskie). Ntomist njmniejszą ilość mgnezu spożywją wrz z wodą mieszkńy Ktowi i Chorzow (woj. śląskie), Kodni (woj. luelskie), njwiększą mieszkńy Ciehoink (kujwskopomorskie), Dynow (woj. podkrpkie), Giżyk, Pozezdrz (woj. wrmińsko-mzurskie) orz Króli Młyh (woj. mzowiekie). Nleży zuwżyć, że wod z ujęć powierzhniowyh (próki z województw śląskiego) w porównniu z wodą z ujęć głęinowyh hrkteryzuje się młą twrdośią. N podstwie otrzymnyh wyników olizono, że przy średnim zpotrzeowniu n wpń w grupie mężzyzn (19-65 lt) i koiet (19-50 lt), wynosząym 800 mg/doę, udził wody w wrtośi EAR wynosi: w przypdku wody miękkiej średnio w 12 (±3,4)%, wody średnio-twrdej około 22 (±3,1)% i wody twrdej około 32 (±4,3)%. Ntomist udził wody do pii w średnim zpotrzeowniu n wpń jest njmniejszy w grupie wiekowej młodzieży (13-18 lt) i wynosi od 9% (przy spożyiu wody miękkiej) do 24% (przy spożyiu wody twrdej) (ry.1). Przy średnim zpotrzeowniu n mgnez w grupie koiet (19-30 lt), wynosząym 255 mg/doę, udził wody miękkiej stnowi około 5 (±1,7)%, wody średnio-twrdej około (±3,)%, wody twrdej 14 (±4,0)% EAR. W przypdku średniego zpotrzeowni n mgnez w grupie mężzyzn (powyżej 30 lt), wynosząego 350 mg/doę, wrtośi te są około 25% mniejsze (ry. 2). W pozostłyh gruph wiekowyh poiernie C i Mg w zleżnośi od twrdośi wody ksztłtuje się proporjonlnie do zlenej wrtośi EAR [5]. N podstwie olizeń sttystyznyh stwierdzono istotne różnie (p < 0,001) w udzile wody w zleżnośi od jej twrdośi w średnim zpotrzeowniu n wpń i mgnez. Wrtośi sttystyzne wynoszą dl wpni : t=-13,41 (df=98), : t=-16,43 (df=41), : t=-,71 (df = 81) (ry.1). Ntomist dl mgnezu wrtośi sttystyzne przedstwiją się nstępująo : t=-7,48 (df=98), : t=-,01 (df=41), : t=-4,13, (df=81) (ry. 2). Zprezentowny n podstwie wyników uzysknyh w dnih włsnyh udził wody w wrtośi EAR w wpń i mgnez koresponduje z wynikmi dń innyh utorów. Z dń Mdej i wsp. [15] wynik, że średni udził wody pitnej w spożyiu wpni i mgnezu przez osoy w wieku lt, zmieszkłe w rejonie wrszwskim wynosi odpowiednio: 15% i 4%. Jnuszko i wsp. [16] podją, że wod pitn może yć w dieie wżnym źródłem wpni i mgnezu, ilośi dostrznyh pierwistków zleżą od ih stężeni w wodzie. Autorzy oeniją udził wody wodoiągowej (przy spożyiu 870 ml wody/doę) w dostrzniu wpni i mgnezu w grupie koiet w wieku lt zmieszkłyh w Wrszwie odpowiednio 6,0-14,8% orz 2,9 4,7%. Z dń nd skłdem hemiznym wody pitnej przeprowdzonyh w Amerye Półnonej [17] wynik, że udził wody w dostrzniu wpni i mgnezu ksztłtowł się odpowiednio w zkresie 8-16% orz 6-31% w zleżnośi od ujęi wody. Anlizują wodę pitną wyrnyh miejsowośi USA i Kndy Morr i wsp. [18] stwierdzili, że udził wpni pohodząego z wody do pii w zlenym dziennym spożyiu wynosi odpowiednio 0,8-13,5% i 0,2-13,9%. Wpń i mgnez to mkroelementy niezędne w dieie złowiek. Są one łtwiej przyswjlne z wody niż z żywnośi, np. mgnez oeny w wodzie whłni się 30-krotnie lepiej niż zwrty w pożywieniu. W literturze [19] podkreśl się, że twrd wod do pii może yć wżnym źródłem mgnezu w nszej dieie. Wyniki zprezentownyh dń wskzują, że piie wody rdzo twrdej mksymlnie w kilkunstu proen- Tel I. Twrdość orz stężenie wpni i mgnezu w prókh wody Tle I. Totl hrdness, onentrtions of lium nd mgnesium in wter smples Wskźnik /Index (mg/l) Wod miękk i rdzo miękk /Soft nd very soft wter n=30 Wod średnio-twrd /Modertely hrd wter n=70 Wod twrd /Hrd wter n = 13 Zkres /Rnge ±SD Zkres /Rnge ±SD Zkres /Rnge ±SD CCO 3 74,00-197,0 149,9±33,23 202,0-344,0 267,5±41,94 350,0-500,0 397,2±41,61 C 2+ 16,-67,33 48,96±7,453 64,13-112,2 86,47±12,46 6,6-169,6 129,3±17,13 Mg 2+ 2,920-13,61 6,746±2,256 6,320-24,31 12,72±4,115 9,230-26,25 18,09±5,248 wrtość średni /men vlue; SD odhylenie stndrdowe /stndrd devition

4 532 Prol Hig Epidemiol 2015, 96(2): th pokryw zpotrzeownie n mgnez i dostrz mksymlnie 1/3 dwki dziennego zpotrzeownie n wpń. Z dń Kous i wsp. [20] prowdzonyh n terenie Finlndii wynik, że zwiększenie stężeni mgnezu w wodzie pitnej o 1 mg/l zmniejsz ryzyko wystąpieni horó ser o 4,9%. W przypdku wielu horó wżn jest suplementj diety równoześnie oydwom pierwistkmi. Knypl [21] podje, że jony mgnezu i wpni, podwne jednoześnie pjentom geritryznym oddziłują synergistyznie i wpływją korzystnie n funkjonownie ukłdu krążeni. Spożywnie wody twrdej zpewni jednoześnie większą podż mgnezu i wpni, o w przypdku dń włsnyh potwierdziły wyniki nlizy sttystyznej. Udowodniono istotną korelję pomiędzy twrdośią ogólną stężeniem wpni (r=0,979; p<0,05) i mgnezu (r=0,788; p<0,05), jk również istotną korelję pomiędzy stężeniem wpni i mgnezu (r=0,653; p<0,05) w dnyh prókh wody wodoiągowej. Istotną korelję pomiędzy twrdośią ogólną wody stężeniem wpni w prókh wody do pii z różnyh ujęć n terenie Polski wshodniej stwierdziły Królk i wsp. [22]. Czekł i wsp. [23] wykzli istotną sttystyznie korelję pomiędzy stężeniem wpni i mgnezu w wodzie wodoiągowej Leszn. Z dń Azouly i wsp. [17] prowdzonyh n oszrze Ameryki Półnonej wynik, że w wodzie podziemnej przeznzonej do pii, dużym stężeniom wpni towrzyszyło zwsze duże stężenie mgnezu potwierdzone istotną korelją. Trwją dyskusje dotyząe optymlnego stosunku wpni i mgnezu w wodzie jk i innyh produkth żywnośiowyh orz suplementh diety. Duże spożyie wpni, tkże suplementj wpni przez dłuższy zs zmniejsz sorpję mgnezu. Durlh [24] podje, że optymlny stosunek wgowy wpni do mgnezu w wodzie, żywnośi i suplementh diety powinien wynosić 2 : 1. W nlizownyh wodh stosunek wgowy wpni do mgnezu odiegł znząo od optymlnego: średni wrtość C : Mg wynosił 7,61 (ry. 3), i nie zleżł sttystyznie istotnie od twrdośi wody. Około 2% nlizownyh próek wody spełniło zleny stosunek. Były to próki wody porne z ujęć wodoiągowyh w Murzsihle i Zkopnem (woj. młopolskie), zsilnyh wodmi źródlnymi. Brk jest jednoznznyh opinii n temt konsumpji wody twrdej zhorowlnośią n horoy ukłdu krążeni. Lke i in. (25) w dnih przeprowdzonyh n terenie Anglii i Wlii nie wykzli ezpośredniego związku pomiędzy twrdośią wody spożywnej przez mieszkńów śmiertelnośią mieszkńów z powodu horó serowo-nzyniowyh. Podonie Morris i in. (26) wskzują, że spożywnie wody twrdej, ogtej w wpń i mgnez nie hroni znząo przed horomi ukłdu krążeni. N terenie Polski njwiększy wskźnik zgonów n horoy ukłdu krążeni występuje w województwie śląskim, njmniejszy m.in. w województwie wrmińsko-mzurskim [27]. Jk wykzły przeprowdzone dni włsne mieszkńy Wrmii i Mzur piją wodę średnio-twrdą i twrdą, zwierjąą od 246 mg CCO 3 /l (Mikołjki) do 400 mg CCO 3 /l (Giżyko). %EAR-C mg C wod miękk i rdzo miękk wod średnio-twrd wod twrd 10 mg C Ry. 1. Udził wody pitnej w średnim zpotrzeowniu (EAR) n wpń dl wrtośi: 800 mg/doę i 10 mg/doę Fig. 1. Wter prtiiption in estimted verge requirement (EAR) for lium for vlue of 800 mg/dy nd 10 mg/dy %EAR-Mg Ry. 2. Udził wody pitnej w średnim zpotrzeowniu (EAR) n mgnez dl wrtośi: 255 mg/doę i 350 mg/doę Fig. 2. Wter prtiiption in estimted verge requirement (EAR) for mgnesium for vlue of 255 mg/dy nd 350 mg/dy C : Mg mg Mg wod miękk i rdzo miękk wod średnio-twrd wod miękk i rdzo miękk wod średnio-twrd wod twrd 350 mg Mg wod twrd Ry. 3. Stosunek wgowy C : Mg w prókh wody w zleżnośi od twrdośi wody Fig. 3. Weight rtio C : Mg in wter smples depending on wter hrdness

5 Rzuk J i wsp. Proentowy udził wody do pii w średnim zpotrzeowniu młodzieży i osó dorosłyh Ntomist mieszkńy Górnego Śląsk piją w większośi wodę miękką i rdzo miękk, zwierjąą od 92 do 114 mg CCO 3 /l. Choroy ukłdu krążeni są główną przyzyną zgonów w krjh uprzemysłowionyh, tkże w Polse. Ih przyzyną, ook niedooru określonyh pierwistków w dieie (np. litu [28]), mogą yć tkże horoy przewlekłe jk: ndiśnienie tętnize, zurzeni lipidowe, otyłość, plenie tytoniu, ndużywnie lkoholu, siedząy try żyi [29]. Nleży podkreślić, że z terenu Polski rk jest kompleksowyh dnyh dotyząyh korelji pomiędzy twrdośią spożywnej wody zhorowlnośią n horoy ser. Wnioski 1. Stopień twrdośi wody m wpływ n ilość wpni i mgnezu dostrznego orgnizmowi wrz z wodą. Spożywnie wody twrdej zpewni większą podż mgnezu i wpni niż spożywnie wody miękkiej. 2. Wod do pii zpewni mieszkńom Polski mksymlnie 1/3 średniego zpotrzeowni n wpń i 1/7 średniego zpotrzeowni n mgnez. 3. Z terenu Polski rk jest kompleksowyh dnyh epidemiologiznyh wskzująyh n korelje pomiędzy twrdośią wody pitnej zhorowlnośią populji n horoy ukłdu krążeni. Piśmiennitwo / Referenes 1. Rozporządzenie Ministr Zdrowi z dni 29 mr 2007 r. w sprwie jkośi wody przeznzonej do spożyi przez ludzi. Dz.U r. Nr. 61, poz Rozporządzenie Ministr Zdrowi z dni 29 mr 20 r. w sprwie jkośi wody przeznzonej do spożyi przez ludzi. Dz.U. 20 r. Nr. 72, poz Błszzyk U, Dud-Chodk A. Mgnesium: its role in nutrition nd rinogenesis. Roz Pństw Zkł Hig 2013, 64(3): Kołłątj W, Szewzyk L. Gospodrk wpniow rol wpni w orgnizmie ludzkim. Endokrynol Ped 2006, 5(1): Jrosz M (red). Normy żywieni dl populji polskiejnowelizj. IŻŻ, Wrszw Wojtszek T. Wod minerln jko zynnik ekologiznej profilktyki zdrowotnej. J Elem 2006, 11: Stefńsk E, Flkowsk A, Ostrowsk L. Oen zwrtośi wpni i fosforu w łodziennyh rjh pokrmowyh dziei ze szkół podstwowyh i gimnzjlnyh mist Biłegostoku. Prol Hig Epidemiol 2011, 92(3): Mrze Z, Koh W. Oen porni wyrnyh skłdników odżywzyh z łodziennymi rjmi pokrmowymi studentów. Pro Hig Epidemiol 2013, 94(3): Bodzek D, Jłoszk B, Tyrpień K i wsp. Zwrtość związków wpni i mgnezu w wyrnyh wodh i osdh śiekowyh Górnego Śląsk. Ohr Środ 1998, 71: Rozporządzenie Ministr Środowisk z dni 15 listopd 2011 r. w sprwie form i sposou prowdzeni monitoringu jednolityh zęśi wód powierzhniowyh i podziemnyh. Dz.U r. Nr. 258, poz Biszof T. Twrdość wody jednostki i sposó przelizeni. Tehnologi Wody, (dostęp ). 12. Przyysz O. Twrdość wody pr pomp do yrkulji ieplnej wody użytkowej (.w.u.). InstlReporter (online) 2012, 02: (dostęp ). 13. Ohron środowisk. Oprowni sttystyzne. GUS, Wrszw Rozporządzenie Ministr Środowisk z dni 23 lip 2008 r. w sprwie kryteriów i sposou oeny stnu wód podziemnyh. Dz.U r. Nr. 143, poz Mdej D, Kłuż J, Antonik A i wsp. Wpń, mgnez, żelzo i ynk w wodzie pitnej stn odżywieni tymi pierwistkmi osó strszyh z rejonu wrszwskiego. Roz Pństw Zkł Hig 2011, 62(2): Jnuszko O, Mdej D, Postlenie E i wsp. Spożyie skłdników minerlnyh z wodą pitną przez młode koiety. Roz Pństw Zkł Hig 2012, 63(1): Azuly A, Grzon P, Eisenerg M J. Comprison of the minerl ontent tp wter nd ottled wters. J Gen Intern Med 2001, 16: Morr S, Curts E, Alwttr B, et l. How muh lium is in your drinking wter? A survey of lium onentrtions in ottled nd tp wter nd their signifine for medil tretment nd drug dministrtion. HSSJ 2006, 2: Derkowsk-Sitrz M, Admzyk-Loren A. Wpływ skłdników minerlnyh rozpuszzonyh w wodzie pitnej n orgnizm złowiek. Pr Nuk Inst Górn Politeh Wroł Studi Mteriły 2008, 123 (34): Kous A, Hvulinn AS, Molthnov E, et l. Clium: mgnesium rtio in lol groundwter nd inidene of ute myordil mong mles in rurl Finlnd. Environ Helth Perspetiv 2006, 114: Knypl K. Znzenie mgnezu w fizjologiznyh i ptologiznyh proesh ustrojowyh. Mg Lek Rodz 2004, : Królk E, Rzuk J, Birdzk E. Do wter filters improve the qulity of potle wter? J Elem 2015, 20(1): Czekł J, Jeziersk A, Krzywosądzki A. Clium nd mgnesium ontent in treted wters nd their totl hrdness. J Elem 2011, 16(2): Durlh J. Reommended dietry mounts of mgnesium: Mg RDA. Mgnes Res 1989, 2(3): Lke IR, Swift L, Ctling LA, et l. Effet of wter hrdness on rdiovsulr mortlity: n eologil time series pproh. J Puli Helth 20, 32(4): Morris RW, Wlker M, Lennon LT, et l. Hrd drinking wter does not protet ginst rdiovsulr disese: new evidene from the British Regionl Hert Study. Eur J Prev Crdiol 2008, 15(2): Wojtynik B, Goryński P, Mosklewiz B. Sytuj zdrowotn ludnośi Polski i jej uwrunkowni. Nrodowy Instytut Zdrowi Puliznego Pństwowy Zkłd Higieny, Wrszw Długszek M, Połeć J. Zwrtość litu w wodh minerlnyh i źródlnyh. Bromt Chem Toksykol 2012, 45(2): Brył M, Mik A, Mrinkowski JT i wsp. Progrmy profilktyzne w zkresie horó ukłdu krążeni przykłdem niwelowni nierównośi w stnie zdrowi. Prol Hig Epidemiol 2009, 90(1): 6-17.