Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa. Dr hab. Łukasz Goczek, WNE UW

Transkrypt

1 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa Dr hab. Łukasz Goczek, WNE UW

2 Na drodze do Unii Gospodarczej i Walutowej

3 3 Na drodze do UGW Stworzenie euro - lub Unii Gospodarczej i Walutowej" (UGW) - jest ostatnim krokiem w długim procesie integracji gospodarczej w Europie. Po drugiej wojnie światowej USA, Francja i Niemcy starały się związać byłych antagonistów gospodarczo, aby złagodzić francusko-niemieckie napięcia i zbudować bastion przeciwko radzieckiej ekspansji.

4 Liczba ofiar konfliktów wewnętrznych i wojen na świecie w latach

5 5 Na drodze do UGW Węgiel i stal były źródłem konfliktu o węgiel w Zagłębiu Ruhry, Żelazną Lotaryngię i stalownie w Saar, który trwał między Niemcami a Francją przez ponad sto lat. Przy wsparciu USA i przeciwko totalitarnej sile ZSRR, Francuzi wymyślili "Plan Schumana", aby nakłonić do współpracy francuskoniemieckiej w tym obszarze. Francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman powiedział, że celem jest "uczynić wojnę nie tylko nie do pomyślenia, ale wręcz fizycznie niemożliwą".

6 6 Na drodze do UGW Pierwsze plany integracji walutowej przedstawienie Raportu Barre a w 1969, w którym zwrócono uwagę na konieczność stworzenia procedury koordynacji krótkookresowej polityki gospodarczej i potrzebę konsultacji w przypadku dokonywania poważniejszych zmian. Kształt unii został określony w tzw. Raporcie Wernera. Wkrótce jednak upadek Systemu z Bretton Woods zniechęcił do szybkiego wdrażania tych planów.

7 7 Na drodze do UGW Pierwszym istotnym rozwiązaniem instytucjonalnym na drodze do europejskiej integracji monetarnej był Europejski System Walutowy (ESW). Początkowo stworzyło go osiem krajów: Francja, Niemcy, Włochy, Belgia, Dania, Irlandia, Luksemburg i Holandia. W marcu 1979 r. ESW zaczął funkcjonować jako sieć wzajemnie powiązanych walut.

8 Na drodze do UGW Funkcjonowanie ESW ułatwiały zawory bezpieczeństwa, które pomagały zredukować częstotliwość kryzysów. System porozumień dotyczących interwencji (Exchange Rate Mechanism - ERM) miał ograniczyć wahania walut w przedziale wokół parytetu wobec nowej waluty rozliczeniowej między bankami centralnymi ECU. Większość walut: przedział +/-2,25%, kraje wysokiej inflacji: +/ 6%. W 1993 r. pod presją ataków spekulacyjnych przedziały zostały rozszerzone do +/ 15%. 8

9 9 Na drodze do UGW Politycy w krajach ESW podatnych na inflację, takich jak Włochy, zyskali wiarygodność, oddając decyzje w zakresie polityki pieniężnej w ręce antyinflacyjnie nastawionego banku centralnego Niemiec. Dewaluacja wciąż była możliwa, ale tylko w zgodzie z zasadami narzuconymi przez ESW. Politycy obawiali się, że na skutek dewaluacji wyborcy uznaliby ich za niekompetentnych. Zmniejszyło to możliwości generowania inflacji w tych krajach.

10 10 Na drodze do UGW ESW ograniczyła możliwość ataku spekulacyjnego przez wprowadzenie ograniczeń kapitałowych, uniemożliwiając bezpośrednio nadmierną sprzedaż waluty krajowej. Jednak wąskie pasmo wahań i odmienna sytuacja gospodarcza krajów członkowskich (szoki asymetryczne) były powodem spekulacji na parytety centralne. W ESW dokonywano okresowych dostosowań. Łącznie od marca 1979 r. do stycznia 1987 r było ich aż 11.

11 11 Szoki asymetryczne przy dostosowaniu kursu P AS AS SAS P SAS deprecjacja aprecjacja AD=AD AD AD AD=AD Europa Y Niemcy Y

12 12 Szoki asymetryczne przy sztywnym kursie P AS AS SAS P SAS AD AD Y Europa (wzrost stóp procentowych) Niemcy (wydatki fiskalne) AD Y AD

13 13 Szoki asymetryczne Szoki asymetryczne powodują presję na deprecjację w rejonie dotkniętym szokiem recesyjnym i presję na aprecjację w kraju dotkniętym szokiem pozytywnym. W sytuacji sztywnego kursu odpowiedź musi być jednolita, żeby nie narastała presja spekulacyjna inaczej kurs staje się niewiarygodny. Odpowiedzią było wprowadzenie nieodwołalnie sztywnego kursu (unii monetarnej), aby spekulacja na wiarygodność systemu nie była możliwa.

14 Powołanie Unii Gospodarczej i Walutowej

15 15 Unia Gospodarcza i Walutowa Dlaczego kraje członkowskie UE porzuciły ESW i przyjęły o wiele ambitniejszy cel przyjęcie wspólnej waluty? Powody były cztery, pomimo świadomości braku spełniania kryteriów OOW.

16 16 Unia Gospodarcza i Walutowa 1. Kraje UE wierzyły, że wspólna waluta doprowadzi do szerszej i głębszej integracji europejskiego rynku, gdyż zniweluje ryzyko dostosowań kursowych oraz wyeliminuje koszty transakcyjne wymiany walut. 2. Z powodu dominacji polityki walutowej przez Niemcy jej cele były ustalane na potrzeby gospodarki niemieckiej ze szkodą dla innych partnerów. Europejski Bank Centralny poświęcałby więcej uwagi problemom pozostałych krajów.

17 17 Unia Gospodarcza i Walutowa 3. System stałych kursów przy pełnej liberalizacji przepływów kapitałowych byłby pod stałą silną presją ataków spekulacyjnych. Jeśli Europejczycy chcieli połączyć trwałą stałość kursów ze swobodą przepływów kapitału, to wspólna waluta była najlepszym rozwiązaniem. 4. Poza spełnianiem funkcji czysto ekonomicznych wspólna waluta miała być wymownym symbolem pragnienia Europy, aby współpraca zajęła miejsce rywalizacji między krajami, która w przeszłości doprowadzała do wojen i konfliktów.

18 18 Traktat z Maastricht 1992 Określenie warunków przystąpienia do UGW w postaci kryteriów konwergencji Ustalenie daty integracji na 1 stycznia 1999 roku.

19 19 Unia Gospodarcza i Walutowa Aby stać się częścią UGW, członkowie ESW musieli: 1. Utrzymywać kursy wymiany w określonych przedziałach wokół docelowego kursu wymiany. 2. Przestrzegać powściągliwej polityki fiskalnej i monetarnej określonej przez Radę Unii Europejskiej i Europejski Bank Centralny w kryteriach konwergencji. 3. Zastąpić walutę krajową euro, którego obieg określa Europejski System Banków Centralnych.

20 20 Kryteria konwergencji Kryteria nominalne Stopa inflacji w kraju przez rok przed przystąpieniem nie może przekraczać średniej dla trzech krajów UE o najniższej inflacji o więcej niż 1,5 punktu procentowego Długoterminowa stopa procentowa nie może przekraczać stopy procentowej wspomnianych państw o więcej niż 2 pkt. procentowe. Kryteria fiskalne Dług publiczny kraju (skumulowane zadłużenie sektora publicznego) nie powinien przekraczać poziomu 60% jego PKB. Deficyt sektora publicznego nie może przekraczać 3% PKB (poza bardzo wyjątkowymi i przejściowymi warunkami). Kryteria instytucjonalne Kraj musi utrzymywać stabilny kurs swojej waluty w ramach Europejskiego Mechanizmu Kursowego (ERM) i nie dewaluować jej z własnej inicjatywy. Pełna niezależność banku centralnego na wzór Bundesbanku.

21 21 Unia Gospodarcza i Walutowa (UGW) Przywódcy wszystkich krajów członkowskich UE mieli nadzieję, że Traktat z Maastricht zagwarantuje stabilność polityczną Europy. Poza spełnianiem funkcji czysto ekonomicznych wspólna waluta miała być wymownym symbolem pragnienia Europy, aby współpraca zajęła miejsce rywalizacji między krajami, która w przeszłości doprowadzała do wojen i konfliktów.

22 22 Unia Gospodarcza i Walutowa Biorąc pod uwagę całkowitą liberalizację przepływów kapitałowych istniało ryzyko kryzysów walutowych. Jakikolwiek system stałych kursów między walutami krajowymi byłby pod stałą i silną presją ataków spekulacyjnych, tak jak w latach Jeśli Europejczycy chcieli połączyć trwałą stałość kursów ze swobodą przepływów kapitału, to wspólna waluta była najlepszym rozwiązaniem.

23 Stopy inflacji w krajach strefy euro 23

24 24

25 Euro w krajów 341 milionów ludzi 12 bilionów euro nominalnego PKB 60 krajów wiąże swoje waluty z euro 25

26 Teoria optymalnych obszarów walutowych

27 Teoria optymalnych obszarów walutowych Optymalnym obszarem dla wprowadzenia systemu nieodwołalnie stałych kursów lub wspólnej waluty są kraje o wysokim stopniu wzajemnej integracji gospodarczej. Integracja gospodarcza oznacza swobodę przepływów: - dóbr, usług, - kapitału finansowego i rzeczowego - siły roboczej. Twórcą teorii OOW jest Robert Mundell (1961). Ustanowienie nieodwołalnie stałych kursów walutowych (unii walutowej) pociąga za sobą koszty, ale także przynosi potencjalne korzyści.

28 Teoria optymalnych obszarów walutowych Czynniki charakterystyczne optymalnego obszaru walutowego: - wysoki stopień integracji gospodarczej. - niewielkie ryzyko szoków asymetrycznych - wysoka elastyczność rynku pracy (mobilność zasobów i elastyczność płac). - swoboda przepływów kapitału. - dywersyfikacja struktury gospodarczej (produkcji i eksportu). - podobieństwo mechanizmów transmisji polityki pieniężnej.

29 Teoria optymalnych obszarów walutowych Korzyści z utworzenia obszaru wspólnej waluty: - Eliminacja niepewności oraz kosztów transakcyjnych związanych z koniecznością posługiwania się różnymi walutami oraz zmiennością kursów walutowych. - Zwiększenie głębokości rynku walutowego. - Większa przejrzystość cen, redukcja siły monopolistycznej, zmniejszenie dyskryminacji cenowej. - Zwiększenie wymiany handlowej. Korzyści te zależą od zakresu integracji gospodarczej im większy stopień integracji, tym większe korzyści z przyjęcia wspólnej waluty tj. eliminacji kosztów transakcyjnych i poprawy efektywności pieniężnej.

30 Teoria optymalnych obszarów walutowych Im wyższy stopień integracji gospodarczej między danym krajem a obszarem o stałych kursach walutowych zwiększa korzyści odnoszone przez ten kraj z tytułu poprawy efektywności pieniężnej, jeśli kraj ten postanowi powiązać swoją walutę z innymi walutami tego obszaru. Im bardziej intensywna jest wymiana handlowa oraz im większa swoboda przepływu czynników produkcji, tym większa jest korzyść z ustalenia stałego parytetu kursu waluty.

31 Krzywa GG 31 Korzyści GG Poziom integracji

32 Teoria optymalnych obszarów walutowych Koszty tworzenia obszarów wspólnej waluty - Koszty wejścia do obszaru unii walutowej wynikają z utraty możliwości stosowania polityki pieniężnej dla stabilizowania produkcji i cen oraz utraty możliwości wykorzystywania zmian kursów walutowych dla utrzymania wewnętrznej stabilności gospodarczej w przypadku negatywnych szoków zewnętrznych. - Brak niezależności polityki monetarnej oznacza również konieczność przyjęcia wspólnego dla unii poziomu stopy procentowej, niekoniecznie będącego poziomem równowagi dla danego kraju.

33 Teoria optymalnych obszarów walutowych Asymetryczne szoki (przypomnienie): - Jeśli w jednym kraju wystąpi pozytywny szok popytowy, będzie odczuwał on narastającą presję inflacyjną właściwe byłoby zwiększenie stóp procentowych w celu stabilizacji inflacji. - Jeśli jednocześnie w innym kraju wystąpi negatywny szok popytowy, to z punktu widzenia tego kraju właściwe byłoby obniżenie stopy procentowej i ekspansywna polityka monetarna. W ramach unii tych dwóch sprzecznych celów nie da się pogodzić z powodu wspólnej polityki pieniężnej.

34 Teoria optymalnych obszarów walutowych Gdyby nie unia walutowa. W przypadku braku reakcji polityki pieniężnej jednego i drugiego kraju doszłoby do aprecjacji waluty kraju z pozytywnym szokiem i deprecjacji waluty kraju dotkniętego negatywnym szokiem. Przywróciłoby to równowagę handlową. W unii walutowej. Na obszarze silnie zintegrowanym zadziałałyby inne mechanizmy przywracania równowagi: elastyczność płac, transfery fiskalne i socjalne, mobilność czynników produkcji, płynących do wyższego zwrotu.

35 Teoria optymalnych obszarów walutowych Koszty funkcjonowania w obszarze unii walutowej silnie zależą od stopnia narażenia krajów członkowskich na ryzyko występowania szoków asymetrycznych. Czy większa integracja redukuje ryzyko wystąpienia szoków asymetrycznych? - Tak integracja zwiększa mobilność czynników produkcji powodując szybsze dostosowanie do szoków; większa integracja powoduje, że przy usztywnieniu kursu w warunkach recesji nie dochodzi do deprecjacji, która powoduje wzrost cen towarów importowanych i spadek realnych dochodów. - Nie większa integracja powoduje większą dywergencję struktur gospodarek większa specjalizacja, a to zwiększa ryzyko szoków asymetrycznych.

36 Krzywa LL 36 Korzyści LL Poziom integracji

37 Teoria optymalnych obszarów walutowych Przecięcie się linii GG i LL pokazuje pewien stopień integracji między krajami mającymi zamiar utworzyć unię walutową, powyżej którego racjonalne jest jej utworzenie korzyści przeważają nad kosztami. Jeśli stopień integracji gospodarczej nie jest dostatecznie wysoki, kraje tworzące unię walutową narażają się na ryzyko pogłębienia dywergencji gospodarczej koszty przeważają nad korzyściami.

38 Koszty i korzyści tworzenia obszarów wspólnej waluty Korzyści GG 38 Koszty przeważają nad korzyściami Korzyści przeważają nad kosztami LL θ Poziom integracji

39 Teoria optymalnych obszarów walutowych Wyobraźmy sobie wzrost zmienności popytu na eksport danego kraju (kryzys finansowy, upadek Bretton Woods). Taka zmiana przesuwa krzywą LL w górę. Przy innych czynnikach niezmienionych wzrost w zmienności popytu na rynkach produktów zmniejsza zainteresowanie krajów przystąpieniem do obszaru walutowego przy każdym poziomie integracji. Ten wniosek z modelu pozwala wyjaśnić, dlaczego światowe kryzysy zmniejszyły zainteresowanie krajów odtworzeniem systemu z Bretton Woods usztywniającego kursy walutowe czy osłabiły strefę euro po 2009 roku.

40 Wzrost zmienności popytu na eksport 40 Korzyści GG LL LL θ θ' Poziom integracji

41 Czy strefa euro jest optymalnym obszarem walutowym? Jeśli chcemy, żeby europejska Unia Gospodarcza i Walutowa przynosiła korzyści członkom, oczekujemy, że jej członkowie będą mieli wysoki stopień integracji gospodarczej: - duże obroty handlowe jako % PKB, - duża ilość zagranicznych inwestycji finansowych i bezpośrednich inwestycji zagranicznych w stosunku do całości inwestycji, - duża migracja ponad granicami jako % całkowitej siły roboczej.

42 Czy strefa euro jest optymalnym obszarem walutowym? Migracja regionalna nie jest rozległa w UE. Europa ma wiele języków i kultur, które utrudniają migrację i mobilność pracowników. Związki zawodowe i regulacje prawne również hamują ruchy pracownicze między przemysłami i krajami. Różnice w stopach bezrobocia w USA w poszczególnych regionach są mniejsze i mniej trwałe niż różnice w krajowych stopach bezrobocia w UE, co wskazuje na brak mobilności pracowników w UE.

43 Ludność zmieniająca miejsce zamieszkania w latach (w % całkowitej ludności) Wielka Brytania Niemcy Włochy Stany Zjednoczone Źródło: Peter Huber, Inter-regional Mobility in Europe: A Note on the CrossCountry Evidence, Applied Economics Letters 11 (August 2004), pp ; and Geographical Mobility, , U.S. Department of Commerce, March 2004.

44 Aktywa niektórych banków w stosunku do PKB na koniec 2011 roku Bank Kraj macierzysty Aktywa Erste Group Bank Austria 0.68 Dexia Belgia 1.10 BNP Paribas Francja 0.97 Deutsche Bank Niemcy 0.82 Bank of Ireland Irlandia 0.95 UniCredit Włochy 0.59 ING Group Holandia 2.12 Banco Commercial Portugalia 0.57 Português Banco Santander Hiszpania 1.19 Źródło: PKB z danych International Monetary Fund, World Economic Outlook database. Dane dotyczące aktywów bankowych z Viral V. Acharya i Sascha Steffen, The Greatest Carry Trade Ever? Understanding Eurozone Bank Risks, Discussion Paper 9432, Centre for Economic Policy Research, April 2013.

45 Kryzys Unii Gospodarczej i Walutowej

46 Historia Unii Gospodarczo-Walutwej 46 Plan Wernera Traktat z Maastricht Kryzys strefy euro Wprowadzenie wspólnej waluty euro Upadek systemu z Bretton Woods

47 Kryzys Unii Gospodarczej i Walutowej Struktura gospodarek w UGW jest ważna dla określenia, w jaki sposób członkowie reagują na szoki zagregowanego popytu. Gospodarki państw członkowskich UE są podobne w tym sensie, że istnieje duży handel wewnątrzgałęziowy w stosunku do całkowitej wielkości gospodarek. Różnią się one w tym sensie, że kraje Europy Północnej mają wysoki poziom kapitału fizycznego na pracownika i więcej wykwalifikowanej siły roboczej w porównaniu z krajami Europy Południowej.

48 Jasne centrum vs ciemniejsze peryferia 48

49 49 Kryzys strefy euro Wraz ze zbliżającą się datą wprowadzenia euro w 1999 roku w przyszłych krajach członkowskich nominalne oprocentowanie obligacji długoterminowych uległo konwergencji do poziomu Niemiec. Rentowności ponownie zaczęły się rozchodzić wraz z globalnym kryzysem finansowym w latach i gwałtownie się rozeszły, gdy kryzys euro wybuchł pod koniec 2009 roku.

50 Oprocentowanie 10-letnich obligacji 50

51 Kryzys strefy euro 51 Wprowadzenie euro zaniżyło stopy procentowe Niska stopa procentowa doprowadziła do wzrostu cen Zwiększone zadłużenie Wspólne stopy procentowe Europy były za niskie w stosunku do potrzeb w krajach peryferyjnych. Towary z południa Europy stały się względnie niekonkurencyjne z powodu realnej aprecjacji. Zwiększyło to prywatne i państwowe pożyczanie. Inflacja cen aktywów i bańka na rynku nieruchomości. Zadłużenie to stało się tak duże, że zagroziło stabilności sektora finansowego.

52 Realna aprecjacja w krajach peryferyjnych

53 Bilans bieżący krajów strefy euro w latach (w % PKB) Grecja Irlandia Włochy Portugalia Hiszpania Niemcy Źródło: Międzynarodowy Fundusz Walutowy

54 Stopa bezrobocia w wybranych krajach UE Zupełnie rozbieżne stopy bezrobocia w krajach UE zbliżyły się do siebie po wprowadzeniu euro w 1999 r., ale począwszy od końca lat znów gwałtownie się rozbiegły.

55 Kryzys strefy euro Do tej sytuacji mogłoby nie dojść, gdyby nie niewiedza lub też nieracjonalność inwestorów, którzy oceniali ryzyko niewypłacalności Grecji na równi z Niemcami. Co więcej stan ten uległby automatycznej stabilizacji, gdyby nie system trwale sztywnych kursów walutowych będących istotą UGW. W systemie kursów płynnych inwestorzy wysłaliby wcześniej sygnał żądając premii za ryzyko, podnosząc stopniowo oprocentowanie długu, co zniechęciłoby rządy do dalszego zadłużania. 55

56 Kryzys strefy euro Istnieją dowody empiryczne na to, że aktywa finansowe mogły swobodnie przemieszczać się w UE po 1992 i 1999 roku. Ale mobilność kapitału bez mobilności pracowników może zwiększyć utratę stabilności gospodarczej. Po zmniejszeniu zagregowanego popytu w określonym kraju UE, aktywa finansowe można łatwo przenieść w inne miejsce, podczas gdy siła robocza utknie. Utrata aktywów finansowych może jeszcze bardziej zmniejszyć produkcję i zatrudnienie.

57 Publiczne wsparcie dla sektora finansowego (od 18 lutego 2009 r.,% PKB) Źródło: Międzynarodowy Fundusz Walutowy

58 Dług publiczny sektora rządowego brutto (w % PKB) Źródło: Międzynarodowy Fundusz Walutowy

59 Kryzys strefy euro Ilość transferów wśród członków UE może również wpływać na reakcje gospodarek UE na zagregowane szoki popytowe. Płatności fiskalne między krajami w ramach federalnego systemu UE lub federalizmu fiskalnego mogą pomóc zrównoważyć utratę stabilności gospodarczej z przystąpienia do unii gospodarczej i walutowej. Jednak w stosunku do transferów międzystanowych w USA wśród członków UE występuje niewielki federalizm fiskalny.

60 Przyszłość UGW Europa nie jest optymalnym obszarem walutowym. Wobec tego trudno skutecznie wpływać za pomocą jednolitej polityki pieniężnej na asymetryczny rozwój wydarzeń gospodarczych w różnych krajach strefy euro. Reagowanie na te wydarzenia mogłoby wymagać stosowania różnych stóp procentowych lub deprecjacji, gdyby możliwe było prowadzenie niezależnej polityki pieniężnej.

61 Przyszłość UGW Rynki pracy w UE nie są połączone ze względu na różne regulacje, podatki, odmienne języki i kultury, ponadto migracje wywołują tarcia. Powoduje to, że skutki asymetrycznych szoków są groźniejsze dla stabilności, ponieważ siła robocza nie przepływa z miejsc dotkniętych problemami do miejsc prosperity w dostatecznym stopniu. Nie równoważą tego transfery fiskalne i społeczne, które utrzymują spójność poszczególnych krajów, lecz nie działają na poziomie europejskim. Dobitnym tego przykładem jest dylemat ponoszenia kosztów stabilności bankowej, który jest scedowany na pojedyncze kraje, pomimo ponadnarodowej działalności banków.

62 Przyszłość UGW Kryzys euro pokazał potrzebę scentralizowanej europejskiej zdolności fiskalnej, aby szybko reagować na niestabilność finansową kraju pochodzenia. W przyszłości okaże się, czy strefa euro rozwinie instytucje do przeprowadzania międzynarodowych transferów fiskalnych. Taki scentralizowany mechanizm fiskalnego zabezpieczenia dla wprowadzanej Unii Bankowej jest niezbędny dla jej stabilności. Kryzys pokazał także siłę sprzeciwu wobec takiej zmiany instytucjonalnej. Kraje centrum obawiają się stworzenia systemu, w którym kraje peryferyjne, które mają stałe deficyty, stale otrzymywałyby pomoc od krajów, które przestrzegają dyscypliny budżetowej.

63 Przyszłość UGW Eurobarometr bada opinie na temat euro w UE.

64 Przyszłość UGW dalsze pogłębienie? 64 Jednolity Mechanizm Nadzorczy Unia Bankowa Eurobligacja Wspólny nadzór bankowy i finansowy nadzorujący poszczególne systemy bankowe UGW. Wspólna jurysdykcja opłat kapitałowych, wspólny mechanizm stabilizujący i makroostrożnościowy, w szczególności ratowanie dużych banków ze środków publicznych, czyli od europejskich podatników. Większy scentralizowany budżet, zarządzany przez władze fiskalne posiadające zdolność do nakładania podatków, wydawania i emisji wspólnych euroobligacji.

65 Przyszłość UGW dalsze rozszerzenie?

66 Dziękujemy za uwagę!