Hanna Batorowska Akademia Pedagogiczna im. KEN Kraków. Postawy uczniów wobec informacji w praktyce szkolnej

Transkrypt

1 Hanna Batorowska Akademia Pedagogiczna im. KEN Kraków Postawy uczniów wobec informacji w praktyce szkolnej Umiejętności wyjaśniania, przewidywania, planowania, organizowania i wpływu na zachowania informacyjne uczniów nigdy nie były dla pedagogów ważniejsze jak dzisiaj, w okresie globalizacji informacji, nieograniczonego do niej dostępu i powszechnej ekspansji mediów. Tym bardziej, że jak konkluduje Katarzyna Materska informacja w naszym społeczeństwie coraz mniej ma wspólnego ze swą podstawową funkcją, czyli z odwzorowywaniem rzeczywistości, a coraz częściej wykorzystywana jest do sterowania i manipulowania zachowaniami ludzi oraz do kształtowania postaw konsumpcyjnych [Materska, 2007, s. 42]. Przyjmując za W. Soborskim, rozumienie postawy jako trwałego systemu pozytywnych lub negatywnych ocen, emocjonalnych odczuć i pro czy kontra tendencji do działania w stosunku do informacji, można traktować ją jako strukturę dwuelementową [Soborski, 1987, s ]. Składa się na nią część poznawcza (element intelektualny) i emocjonalna (element afektywny). Postawę użytkowników wobec informacji kształtuje zatem ich wiedza na temat jej istoty, znajomość potrzeb informacyjnych, umiejętność ich zaspokajania oraz uczestnictwa w procesie informacyjnym, a także szeroko pojęta świadomość informacyjna (orientacja jednostki lub grupy w zakresie funkcjonowania w świecie informacji połączona z ogólną wiedzą na ten temat) oraz przekonanie o potrzebie korzystania z informacji, połączone z procesem oceny jej przydatności. Postawę tworzą też uczucia i stosunek emocjonalny użytkownika do tych zagadnień, jego pozytywne lub negatywne nastawienie do wartości, jakie reprezentuje sobą informacja. Uczucia mogą być dodatnie lub ujemne, ale muszą być wyraźnie zarysowane, aby wnioskować o istnieniu postawy. Ocena postaw informacyjnych jest bardzo trudnym zadaniem także dlatego, że wymaga poznania systemu wartości, na których uczniowie budują te postawy. Przyjmując, że motywacje i zapotrzebowanie na określone zadania informacyjne wpływają na ocenę ich istotności, można by było założyć, że odpowiadać tym ocenom powinny postawy o odpowiedniej wartości. W praktyce szkolnej nie zawsze jednak pozytywnym postawom wobec kultury informacyjnej i wartościom zaliczanym do podstawowych kategorii aksjologicznych odpowiadają dodatnio oceniane w edukacji zachowania informacyjne. Zaobserwować można brak zgodności pomiędzy przyjętym systemem normatywnym i zasadami etyki a wyborem metody lub formy realizacji problemu informacyjnego. Brak zgodności pomiędzy zachowaniem a postawą doprowadza najczęściej do zaburzenia prawidłowego funkcjonowania ucznia w swoim środowisku, jest źródłem powstawania patologii zachowań informacyjnych. Podsumowując, zachowania informacyjne ucznia uzależnione są od postawy, jaką przyjmuje on wobec informacji, od motywacji korzystania z niej (szczególnie w aspekcie 1

2 procesu samokształcenia i odpowiedzialności za własne wykształcenie), od zasobu wiedzy, jaką dysponuje, sposobów zarządzania informacją (głównie jej przetwarzania, przyswajania, interioryzacji, użytkowania) oraz poziomu opanowania sprawności informacyjnych. Analizując postawy uczniów konieczne jest ustalenie, które z nich są prawidłowe, a w których przejawiają się nieprawidłowości. Dla W. Soborskiego prawidłowy system postaw to taki, który charakteryzuje się wysokim stopniem złożoności, dużą spójnością oraz trwałością [Soborski, 1987, s. 38]. W kontekście postaw informacyjnych można przyjąć, że pożądane są te, które ułatwiają lub gwarantują właściwe ukształtowanie relacji ucznia z otoczeniem. W odniesieniu do cechy siły i trwałości charakteryzują się one umiarkowanym nasileniem, dzięki czemu umożliwiają wprowadzanie zmian w zachowaniach informacyjnych, wynikających z określonej sytuacji problemowej lub wypracowanie względnie stałego i spójnego sposobu postępowania przy rozwiązywaniu danego problemu. O prawidłowości postaw decyduje też układ dwóch kolejnych cech, tj. treści przedmiotowej (obiektu) oraz kierunku (znaku). Jeżeli uczeń reprezentuje pozytywne postawy wobec informacji, której przypisane są wartości społecznie pożądane, a negatywne wobec działań społecznie nie uznawanych, to z normatywnego punktu widzenia postawy te są pozytywne. Natomiast postawy dodatnie ze względu na cechę kierunku występują wówczas, gdy element intelektualny i emocjonalny postawy są dodatnie. Postawy prawidłowe związane są także z wysokim stopniem integracji wymienionych wyżej komponentów postawy (cecha złożoności). Przewaga jednego z nich (wiedzy lub emocji) zaburza funkcjonowanie ucznia w jego środowisku. Postawę zwartą względem informacji reprezentuje uczeń, gdy ma w stosunku do niej jednakowo rozbudowane uczucia i przekonania (złożoność) i gdy mają one ten sam kierunek i tę samą siłę. Ważną cechą postaw jest też miejsce, jakie zajmują w systemie postaw. Miejsce postaw zależy od systemu wartości ucznia. Postawy centralne wywierają wpływ na pozostałe cechy, one też sterują zachowaniem ucznia. Czy charakteryzując się prawidłowym systemem postaw będzie on reprezentował zachowania społecznie pożądane zależeć będzie od systemu wartości, który był podstawą formowania tej postawy. A więc w zależności od tego, jaką wartość dostrzega w działaniach informacyjnych i ich wytworach, taką postawę przyjmie wobec informacji. Uczniowie obserwując różne formy działalności informacyjnej realizowane przez szkołę, jej bibliotekę oraz inne lokalne placówki oświatowe, korzystając z ich usług, przejmując od otoczenia niejednokrotnie stereotypowe opinie o pracy tych instytucji i ich pracownikach, będąc pozytywnie lub negatywnie motywowani przez środowisko edukacyjne do poszczególnych działań informacyjnych i zdobywania wiedzy na ten temat, oceniając je, przypisują im określone wartości, a tym samym kształtują własne postawy wobec istoty informacji, jej funkcji, znaczenia w życiu prywatnym, edukacji i pracy zawodowej. Kształtują zatem postawy wobec kultury informacyjnej. Dlatego istotne jest zaobserwowanie, czy wartości reprezentowane lub symbolizowane przez kulturę informacyjną są dostrzegane przez uczniów oraz ustalenie, jakie wartości przypisują oni tej kulturze. Pozwoli to na poznanie systemu wartości uczniów. 2

3 CECHY POSTAWY Kierunek postawy Obiekt postawy Postawa dodatnia Postawa ujemna Siła postawy Trwałość postawy Postawa silna Postawa trwała (sztywna) Postawa umiarkowana Postawa umiarkowana (elastyczna) Postawa słaba Postawa małotrwała (chwiejna) Zwartość postawy Złożoność postawy Postawa luźna Postawa pełna Postawa zwarta Postawa niepełna Miejsce postawy w systemie postaw Postawa centralna Postawa obwodowa Rys.1. Cechy postawy z zaznaczeniem postaw prawidłowych Na podstawie: W. Soborski: Postawy, ich badanie i kształtowanie. Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1987, s Badania na temat kultury informacyjnej w środowisku szkolnym, prowadzone przez autorkę wśród uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, ich prawnych opiekunów, nauczycieli oraz nauczycieli-bibliotekarzy, pozwoliły zdiagnozować 3

4 trudności występujące w tym środowisku w obszarze kształtowania się prawidłowych postaw wobec informacji, wartości wspierających proces alfabetyzacji informacyjnej i wynikających z nich dojrzałych zachowań informacyjnych. Diagnoza dotyczyła także charakteru, zasięgu, źródeł i otoczenia trudności hamujących rozwój kultury informacyjnej [Batorowska, 2008]. Jednym z wniosków, było stwierdzenie, że zachowania informacyjne uczniów nie wynikają z deklarowanych przez nich wartości. Przykładem może być rozkład procentowy zmiennych podanych w tabeli nr 1. Charakteryzowały one respondentów, którzy uznawali za najprzydatniejsze w procesie edukacji takie umiejętności informacyjne, jak analiza, synteza, ocena, krytyka informacji i jej źródeł oraz równocześnie optowali za jedną z wymienionych kategorii aksjologicznych: własne zdanie, zgodność z prawdą, krytycyzm, wiarygodność, odpowiedzialność, twórczość, spontaniczność, przywiązanie do tradycji, zmienność (mobilność). Tab. 1. Koniunkcja pomiędzy zmiennymi odzwierciedlającymi preferowane przez ucznia umiejętności analizy, syntezy, oceny, krytyki informacji oraz optowanie za określonymi kategoriami aksjologicznymi (rozkład procentowy) Lp. Koniunkcja pomiędzy zmiennymi odzwierciedlającymi preferowane przez ucznia umiejętności informacyjne oraz wartości Uczniowie SP G SPg łącznie informacji połączone z preferowaniem własnego zdania informacji połączone z preferowaniem zgodności z prawdą informacji połączone z preferowaniem wiarygodności informacji połączone z preferowaniem odpowiedzialności informacji połączone z preferowaniem twórczości jako wartości 27,2 42,5 57,5 46,2 25,4 33,7 50,5 39,2 19,0 33,3 48,4 37,2 27,6 33,0 44,1 36,7 19,0 26,5 34,7 28,6 4

5 informacji połączone z preferowaniem spontaniczności informacji połączone z preferowaniem przywiązania do tradycji informacji połączone z preferowaniem krytycyzmu jako wartości informacji połączone z preferowaniem zmienności jako wartości 7,9 16,4 31,0 21,0 11,5 12,2 14,3 12,9 4,3 9,0 13,9 10,3 5,0 3,8 3,0 3,6 Znaczną lukę w wychowaniu informacyjnym młodzieży zaobserwowano także w obszarze związanym z etyką i poszanowaniem własności intelektualnej innych osób. Analiza rozkładu procentowego była tylko jedną z metod opracowania wyników badań. W celu ustalenia istnienia związku między wyselekcjonowanymi parami zmiennych (także zmiennych kategoryzacyjnych) zastosowano metodę Testu χ² (CHI Kwadrat), a dla zmiennych, dla których hipotezę o ich niezależności odrzucono, starano się dodatkowo ustalić siłę tego związku. Obliczone wskaźniki kontyngencji pozwoliły na wyłonienie zmiennych opisujących różne zachowania informacyjne i postawy wobec informacji, pomiędzy którymi istnieje znaczący statystycznie związek o określonej mierze ich wspólnej relacji. Przykładowo analiza metodą Testu χ² wskazała na zależność między uczniowskim preferowaniem takich wartości, jak zgodność z prawdą lub wiarygodność z potrzebą porównywania wyszukanej informacji z informacjami zamieszczonymi w innych źródłach, w celu jej weryfikacji. Siła związku pomiędzy tymi zmiennymi nie okazała się jednak znacząca. A zatem, jeżeli uczeń opowiada się za preferowaniem wartości, które sprzyjają potrzebie weryfikacji źródeł informacji, to nie idzie z tym w parze konieczność podejmowania działań, które miałyby potwierdzić prawdziwość wykorzystywanych informacji. Badano także istnienie zależności między zmiennymi wyrażającymi preferowanie przez uczniów gromadzenia książek i czasopism (w stosunku do innych dokumentów, głównie elektronicznych) a potrzebą poszukiwania w nich informacji wykorzystywanych w procesie edukacji. W tym konkretnym przypadku udowodniono silną zależność występowania obu zmiennych. 5

6 Tab. 2. Istnienie i siła związku pomiędzy zmienną wyrażającą uczniowską potrzebę gromadzenia książek i czasopism a zmienną charakteryzująca potrzebę wykorzystywania tych źródeł informacji przez ucznia w procesie edukacji Decyzja dotycząca niezależności zmiennych, na podstawie wyniku Testu χ² Ponieważ 164,62 > 3,84 to hipotezę o niezależności gromadzenia książek i czasopism przez uczniów od poszukiwania przez nich informacji w tych źródłach należy odrzucić. Siła związku Współczynnik Kontyngencji 0,28635 W skali [0;max] MaxWsp Kontyngencji 0, max Współczynnik Yule'a 0,08932 V-Cramera 0, W skali [0;1] Analizując wyniki stwierdzono także, że około połowa uczniów biorących udział w badaniach nie ma świadomości konieczności samokształcenia, a bez umiejętności na tym polu trudno sobie wyobrazić postawę afirmującą ideę kształcenia przez całe życie. Ponadto, nie zdobywając odpowiednich podstaw w tym zakresie, nie będąc wyposażona w odpowiednie kompetencje informacyjne i kończąc edukację na poziomie szkoły średniej, stanowić będzie potencjalną grupę zasilającą warstwę wykluczonych. Można zatem założyć, że dopóki nie zostanie wyeksponowana ranga umiejętności samokształceniowych ucznia i ich gratyfikacja w systemie szkolnym, to nie powstaną mechanizmy motywujące do rozwoju kompetencji informacyjnych i powiększy się przepaść pomiędzy sprawnościami w tym zakresie, jakimi dysponuje młodzież szkół średnich a kompetencjami ich młodszych kolegów. Literatura Materska K.: Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy. Wydawnictwo SBP, Warszawa Seria: Nauka-Dydaktyka-Praktyka nr 94 Soborski W.: Postawy, ich badanie i kształtowanie. Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1987 Szczegółowe omówienie badań zamieszczono w będącej w obiegu recenzyjnym książce autorki pt. Kultura informacyjna w perspektywie zmian w edukacji. Praca powinna ukazać się w 2008 roku w serii Nauka-Dydaktyka-Praktyka. 6