1.3 Wspomaganie szkół w rozwijaniu kompetencji kluczowych uczniów

Transkrypt

1 1.3 Wspomaganie szkół w rozwijaniu kompetencji kluczowych uczniów Opracowanie: Jolanta Kasprzak, konsultant PCEiPPP w Lublinie W zmieniającym się świecie zmienia się także edukacja, zakresy programów nauczania, procesy dydaktyczno-wychowawcze, metodyka i środki dydaktyczne w nauczaniu, zatem, jakie kompetencje należy uznać za niezbędne, wiodące i w pewnym sensie uniwersalne? Czym są kompetencje i dlaczego kluczowe? Jaki związek z kompetencjami kluczowymi ma efekt motyla? ZALECENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie (2006/962/WE) Kompetencje kluczowe (terminologia): kluczowe jest określeniem dopełniającym słowo kompetencje, oznacza to, co przewodnie, wiodące, niezbędne; kompetencja zakres wiedzy i umiejętności; umiejętność praktyczna znajomość czegoś, biegłość w czymś, zdolność wykonywania czegoś; kompetencja jest więc pojęciem nadrzędnym, jest umiejętnością wyższego rzędu, być kompetentnym oznacza opanowanie dużej liczby umiejętności elementarnych oraz posiadanie konkretnej wiedzy o miejscu, czasie i sposobie ich zastosowania; termin kompetencja charakteryzuje osobę, zaś umiejętność raczej działanie kompetencji Kompetencje kluczowe to wiedza i umiejętności oraz postawy Kompetencje kluczowe definiowane są jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do sytuacji i warunków współczesnej rzeczywistości. Kompetencje kluczowe to te, których wszystkie osoby potrzebują do samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywnym obywatelem, integracji społecznej i zatrudnienia. ZALECENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY EUROPY dotyczy rozwijania kompetencji kluczowych przez całe życie w sytuacji szybko zmieniającego się świata, zmian w edukacji, a zwłaszcza rozwoju nowych technologii. Badania ujawniły dysproporcję pomiędzy poziomami wykształcenia wymaganymi w nowych miejscach pracy, a poziomami osiąganymi przez europejskich pracowników. Wynika z tego, iż ponad jedną trzecią pracowników w Europie (80 mln ludzi) stanowią osoby o niskich umiejętnościach, tymczasem według szacunków do 2010 r. prawie 50 % nowych miejsc pracy wymagało wykształcenia wyższego, niewiele poniżej 40 % wykształcenia średniego drugiego stopnia, zaś tylko 15 % było odpowiednich dla osób z wykształceniem podstawowym. Kształtowania umiejętności kluczowych nie realizuje się jako odrębnej dziedziny aktywności, ale włącza się je w obręb konkretnych przedmiotów poprzez dobór odpowiednich metod i form kształcenia. Chodzi bowiem o to, aby absolwent szkoły był wyposażony nie tylko w wiedzę, ale także w konkretne umiejętności, takie które pomogą mu radzić sobie w nowej rzeczywistości i gospodarczej. Istotą kompetencji kluczowych jest ponadprzedmiotowość - wzajemne przenikanie współzależność; Dlatego nie mówimy o rozwijaniu pojedynczych kompetencji kluczowych, tylko o wszystkich razem. 18

2 Kompetencje kluczowe: 1) porozumiewanie się w języku ojczystym 2) porozumiewanie się w językach obcych 3) kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne 4) kompetencje informatyczne 5) umiejętność uczenia się 6) kompetencje społeczne i obywatelskie 7) inicjatywność i przedsiębiorczość 8) świadomość i ekspresja kulturalna Unia Europejska zaleca państwom członkowskim, między innymi, rozwijanie oferty kompetencji kluczowych dla wszystkich, w ramach ich strategii uczenia się przez całe życie, w tym strategii osiągnięcia wymaganego w gospodarce poziomu wykształcenia, kształcenie i szkolenie wszystkich młodych ludzi w celu rozwijania kompetencji kluczowych na poziomie dającym im odpowiednie przygotowanie do dorosłego życia oraz stanowiącym podstawę dla dalszej nauki i życia zawodowego, umożliwianie osobom dorosłym rozwijania i aktualizowania kompetencji kluczowych przez całe życie. Wszystkie kompetencje kluczowe uważane są za jednakowo ważne, ponieważ każda z nich może przyczynić się do udanego życia i osiągnięcia założonych celów we współczesnym społeczeństwie. Zadania szkoły określone zostały w podstawie programowej kształcenia ogólnego, w którym to dokumencie wyróżnia się umiejętności uznane za konieczne do uzyskania kompetencji kluczowych: należy je rozumieć jako zadania szkoły i rozwijanie tych umiejętności jest zobowiązaniem szkoły wobec ucznia. Podstawa programowa nakłada na nauczycieli obowiązek stwarzania uczniom warunków do nabywania konkretnych umiejętności. Do najważniejszych umiejętności zdobywanych przez ucznia w trakcie kształcenia ogólnego w szkole podstawowej należą: 1)czytanie rozumiane zarówno jako prosta czynność, jako umiejętność rozumienia, wykorzystywania i przetwarzania tekstów w zakresie umożliwiającym zdobywanie wiedzy, rozwój emocjonalny, intelektualny i moralny oraz uczestnictwo w życiu społeczeństwa; 2) myślenie matematyczne umiejętność korzystania z podstawowych narzędzi matematyki w życiu codziennym oraz prowadzenia elementarnych rozumowań matematycznych; 3) myślenie naukowe umiejętność formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących przyrody i społeczeństwa; 4) umiejętność komunikowania się w języku ojczystym i w języku obcym, zarówno w mowie, jak i w piśmie; 5) umiejętność posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, w tym także dla wyszukiwania i korzystania z informacji; 6) umiejętność uczenia się jako sposób zaspokajania naturalnej ciekawości świata, odkrywania swoich zainteresowań i przygotowania do dalszej edukacji; 7) umiejętność pracy zespołowej. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z dnia 30 sierpnia 2012 r. poz. 977). 19

3 Najważniejsze umiejętności rozwijane w ramach kształcenia ogólnego w szkole podstawowej: 1) sprawne komunikowanie się w języku polskim oraz w językach nowożytnych; 2) sprawne wykorzystywanie narzędzi matematyki w życiu codziennym, a także kształcenie myślenia matematycznego; 3) poszukiwanie, porządkowanie, krytyczna analiza oraz wykorzystanie informacji z różnych źródeł; 4) kreatywne rozwiązywanie problemów z różnych dziedzin ze świadomym wykorzystaniem metod i narzędzi wywodzących się z informatyki, w tym programowanie 5) rozwiązywanie problemów, również z wykorzystaniem technik mediacyjnych; 6) praca w zespole i społeczna aktywność; 7) aktywny udział w życiu kulturalnym szkoły, środowiska lokalnego oraz kraju. Kompetencje kluczowe i ich zakres znaczeniowy: Porozumiewanie się w języku ojczystym: porozumiewanie się w mowie i piśmie w różnych sytuacjach komunikacyjnych, zdolność wyrażania i interpretowania pojęć, rozróżnianie i wykorzystywanie różnych typów tekstów poszukiwanie, gromadzenie i przetwarzanie informacji zainteresowanie kontaktami z innymi ludźmi językowej interakcji w odpowiedniej i kreatywnej formie w pełnym zakresie kontekstów społecznych i kulturowych w edukacji i szkoleniu, pracy, domu i czasie wolnym. Kompetencje kluczowe na lekcjach języka polskiego to umiejętność komunikowania się w języku ojczystym, zarówno w mowie, jak i w piśmie umiejętność posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno - komunikacyjnymi, w tym wyszukiwanie i korzystanie z informacji, przygotowanie prezentacji. Kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne: obejmują umiejętność rozwijania i wykorzystywania myślenia matematycznego w celu rozwiązywania problemów wynikających z codziennych sytuacji. Kompetencje naukowe odnoszą się do zdolności i chęci wykorzystywania istniejącego zasobu wiedzy i metodologii do wyjaśniania świata przyrody, w celu formułowania pytań i wyciągania wniosków opartych na dowodach. Kompetencje w zakresie nauki i techniki obejmują rozumienie zmian powodowanych przez działalność ludzką oraz odpowiedzialność poszczególnych obywateli. Kompetencje informatyczne obejmują umiejętne i krytyczne wykorzystywanie technologii społeczeństwa informacyjnego (TSI) w pracy, rozrywce i porozumiewaniu się. Opierają się one na podstawowych umiejętnościach w zakresie TIK: wykorzystywania komputerów do uzyskiwania, oceny, przechowywania, tworzenia, prezentowania i wymiany informacji oraz do porozumiewania się i uczestnictwa w sieciach współpracy za pośrednictwem Internetu. Umiejętność uczenia się to zdolność konsekwentnego i wytrwałego uczenia się, organizowania własnego procesu uczenia się, w tym poprzez efektywne zarządzanie czasem i informacjami, zarówno indywidualnie, jak i w grupach. Kompetencje społeczne i obywatelskie to zdolność do konstruktywnego porozumiewania się w różnych środowiskach wykazywania się tolerancją, wyrażania i rozumienia różnych punktów widzenia, negocjowania połączonego ze zdolnością tworzenia klimatu zaufania, a także zdolność do empatii, zdolność do efektywnego zaangażowania, wraz z innymi ludźmi w działania publiczne wspieranie różnorodności i spójności społecznej gotowość poszanowania wartości i prywatności innych osób konstruktywne uczestnictwo w działaniach społeczności lokalnych, działalność obywatelska. Inicjatywność i przedsiębiorczość oznaczają zdolność osoby do wcielania pomysłów w czyn. Obejmują one kreatywność, innowacyjność i podejmowanie ryzyka, a także zdolność do 20

4 planowania przedsięwzięć i prowadzenia ich dla osiągnięcia zamierzonych celów. Powinny one obejmować świadomość wartości etycznych i promować dobre zarządzanie. Kreatywnością jest także ocenianie znaczenia twórczego wyrażania idei, doświadczeń i uczuć za pośrednictwem wielu środków wyrazu, w tym muzyki, sztuk teatralnych, literatury i sztuk wizualnych, rozumienie kulturowej i językowej różnorodności w Europie i w innych regionach świata oraz konieczności jej zachowania, a także zrozumienie znaczenia czynników estetycznych w życiu codziennym. Porozumiewanie się w językach obcych - porozumiewanie się w obcych językach opiera się w znacznej mierze na tych samych wymiarach umiejętności, co porozumiewanie się w języku ojczystym. Porozumiewanie się w obcych językach wymaga równie ż takich umiejętności, jak mediacja i rozumienie różnic kulturowych. Interdyscyplinarność kompetencji - kompetencje scalają umiejętności z wielu przedmiotów, nie odnoszą się do jednej dziedziny nauki, mają charakter interdyscyplinarny, taka edukacja jest wartościowa: nauczyciel z każdego przedmiotu z osobna powinien mieć świadomość celów ponadprzedmiotowych, by wskazywać uczniom spójność wewnętrzną szkolnych programów. PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO Czytanie umiejętność rozumienia Umiejętność wykorzystania narzędzi matematyki Umiejętność wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji Umiejętność wykorzystywania wiedzy o charakterze naukowym Umiejętność sprawnego posługiwania się TIK Umiejętność uczenia się Umiejętność komunikowania się w jeżyku ojczystym Umiejętność komunikowania się w jeżyku obcym Umiejętność pracy zespołowej Efekt motyla Jaki jest związek efektu motyla z kompetencjami kluczowymi? Jak wspierać szkoły i nauczycieli kształtowaniu kompetencji kluczowych? procesowe wspomaganie i sieci nauczycielskie. W roku 1960 Edward Lorenz pracował nad komputerowym prognozowaniem pogody. Stworzył do tego celu układ 12 równań wyrażających relacje między temperaturą, ciśnieniem, prędkością wiatru itd. Sądził, jak większość ówczesnych naukowców, że prawie dokładne dane wejściowe dają prawie dokładne wyliczenia. To przekonanie okazało się jednak błędne. Okazało się, że nawet banalnie mała zmiana danych liczbowych na wejściu prowadzi do znacząco różnych wyników na wyjściu. Dlatego nawet pozornie nic nie znacząca różnica na wejściu może przynieść kompletnie inne efekty na wyjściu. Efekt motyla - efekt wpływu pozornie nieistotnych zdarzeń na inne, o wielokroć większym zasięgu; Trzepot skrzydeł motyla w Ohio może po trzech dniach spowodować burzę w Teksasie Kompetencje w szkole kształtujemy nie poprzez to, czego uczymy, ale jak uczymy. Zadania nauczyciela w rozwijaniu kompetencji kluczowych: Rozwijanie kompetencji wymaga często wyjścia poza przedmioty, dlatego warto sięgać 21

5 np. do metody projektów, zajęć terenowych, inscenizacji, dramy, konkursu, zabawy edukacyjnej, etc Odchodzenie od dotychczasowej roli nauczyciela-eksperta, w kierunku nauczyciela doradcy, obserwatora i słuchacza, uczestnika procesu dydaktycznego. Ważne jest przygotowanie uczniów do następujących działań: ustawicznego zdobywania nowej wiedzy i umiejętności, samodzielnego korzystania z zasobów informacyjnych, współpracy z innymi, rozwiązywania problemów. I etap edukacyjny: ZASADY WSPIERANIA UCZNIÓW: ROLA NAUCZYCIELA- PRZEWODNIK Kształtowanie umiejętności współpracy poprzez zadania wymagające wspólnego uczenia się, wymiany informacji, kooperacji Monitorowanie procesów emocjonalnych uczniów, w tym rozumienia i kontroli emocji, sprawczości, radzenia sobie z trudnościami. tworzenie sytuacji edukacyjnych umożliwiających rozpoznawanie przez uczniów własnych zdolności, uzdolnień i zainteresowań. Stwarzanie okazji w szkole do prezentowania przez uczniów swoich pasji i zdolności. Dobieranie trudności zadań i zakresu pomocy tak, aby stanowiły dla dzieci wyzwania wystarczająco duże, by zachęcić je do działania i jednocześnie na tyle małe, by umożliwiały im odniesienie sukcesu. Dopasowanie wspomagania do stawianych dziecku wymagań. Działanie dziecka na tym etapie rozwoju potrzebuje aprobaty i uwagi ze strony dorosłego, którego ważną rolą jest tworzenie przestrzeni dla rozwoju samodzielności i zaradności. Wprowadzanie do nauki elementu zabawy, aby dziecko doświadczało przyjemności z powodu samej realizacji zadań, a nie tylko osiąganego efektu końcowego. Dbanie o to, by dziecko miało poczucie wpływu na to, jakie osiąga wyniki w działaniu. Zadania rozwojowe: osiąganie podstaw niezależności osobistej, wzrost samodzielności, kształtowanie poczucia kompetencji i wzmacnianie motywacji wewnętrznej, wzrost zainteresowania światem społecznym, umiejętność współdziałania i współpracy, rozwijanie zdolności do rozumienia perspektywy innych ludzi, nawiązywanie kontaktów z rówieśnikami i nauczycielami podporządkowanie regułom społecznym rozszerzanie grona autorytetów na osoby spoza rodziny rozwijanie się podstawowych sprawności szkolnych czytania, pisania i liczenia, rozwijanie się pojęć naturalnych, niezbędnych w codziennym życiu, rozwijanie się sumienia, moralności, skali wartości II etap edukacyjny: ROLA NAUCZYCIELA DORADCA Zadania rozwojowe: kształtowanie poczucia kompetencji, sprawstwa i odpowiedzialności, kształtowanie umiejętności samodzielnego uczenia się (indywidualnie i w zespole) kształtowanie umiejętności uczenia się i współpracy z rówieśnikami, doskonalenie myślenia, początki myślenia formalnego rozwijanie się pojęć naturalnych i naukowych (efekt nauki szkolnej), rozwijanie się kontroli nad emocjami, opanowywanie społecznej roli związanej z płcią, uczestniczenie w różnych rolach w grupach rówieśniczych, III etap edukacyjny: ROLA NAUCZYCIELA DORADCA, OBSERWATOR Zadania rozwojowe: okres wczesnej dorosłości to rozpoczęcie procesu przygotowania do życia społecznego i publicznego, a także posługiwania się dojrzałym systemem wartości i norm etycznych. To czas kształtowania akceptacji zmieniającego się siebie i oczekiwań wobec otoczenia, silnej potrzeby dokonywania własnych wyborów i współpracy z grupą rówieśniczą. To czas odkrywania własnej niezależności, indywidualności i pól autonomii. Nawiązywanie bardziej dojrzałych związków z rówieśnikami, pozwalających budować mu własny wizerunek oraz tożsamość poprzez kontakty i interakcje społeczne. 22

6 IV etap edukacyjny: ROLA NAUCZYCIELA OBSERWATOR SŁUCHACZ Zadania rozwojowe: kształtowanie tożsamości, której istota tkwi w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie Kim jestem? Włączania się w usankcjonowany społecznie sposób myślenia, działania i organizowania aktywności ukierunkowanej na samodzielność. Osiągnięcie dojrzałości do podjęcia ról i realizowania zadań rozwojowych charakterystycznych dla osób dorosłych. Podsumowanie: Nauczyciel powinien umieć wspierać proces rozwoju umiejętności uczenia się, dzięki któremu uczniowie stają się coraz lepiej przygotowani do autonomicznego uczenia się przez całe życie. Nauczyciel powinien być organizatorem procesu uczenia się uczniów, tak, aby występowali częściej w roli badaczy niż odbiorców jego wiedzy o uczeniu się. Przypomnijmy zatem jeszcze raz kompetencje kluczowe: 1) porozumiewanie się w języku ojczystym 2) porozumiewanie się w językach obcych 3) kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne 4) kompetencje informatyczne 5) umiejętność uczenia się 6) kompetencje społeczne i obywatelskie 7) inicjatywność i przedsiębiorczość 8) świadomość i ekspresja kulturalna A teraz należałoby zdać sobie pytanie: poprzez jakie działania nasza szkoła kształtuje kompetencje kluczowe u uczniów? W udzieleniu odpowiedzi na to pytanie pomoże uporządkowanie informacji w następującej tabeli: Życzę Państwu świadomego i efektywnego kształtowania kompetencji kluczowych wśród uczniów, bowiem właśnie one pozwolą na przygotowanie młodego człowieka do życia w zmieniającym się świecie, osiąganie sukcesów, spełnianie własnych ambicji, a nauczycielom przyniosą wiele satysfakcji z pracy zawodowej. 23