Kamil Pikuła. Wpływ migracji czynników produkcji na międzynarodową wymianę towarową w różnych systemach gospodarczych.

Transkrypt

1 Kamil Pikuła Wpływ migracji czynników produkcji na międzynarodową wymianę towarową w różnych systemach gospodarczych. Streszczenie rozprawy doktorskiej Promotor: prof. dr hab. Paweł Bożyk Warszawa 2014

2 1. Cel rozprawy Badania prowadzone w niniejszej rozprawie doktorskiej dotyczą wpływu migracji czynników produkcji na międzynarodową wymianę towarową w różnych systemach gospodarczych. Powyższa analiza zostanie dokonana w oparciu o współpracę gospodarczą Polski ze Związkiem Radzieckim (lata ) oraz Polski z Rosją ( ). W pierwszym podokresie zarówno wymiana handlowa jak i przepływ czynników produkcji wynikały z założeń administracyjnych ustalanych na poziomie centralnym. W drugim natomiast, inicjatywa tak wymiany towarów jak i siły roboczej, kapitału bądź wiedzy była efektem indywidualnych preferencji producentów, konsumentów, a także działania mechanizmów wolnorynkowych. Zmiana warunków gospodarowania doprowadziła zatem do powstania nowych możliwości wymiany towarowej oraz przepływu czynników wytwórczych. Narzędziem badawczym w rozprawie doktorskiej jest model grawitacyjny. Stanowi on jedną z najczęściej wykorzystywanych metod analizy wpływu migracji czynników produkcji na wymianę handlową. W dotychczasowych badaniach stosowano go dla krajów wysoko rozwiniętych, w których funkcjonuje system gospodarki rynkowej. Pomijano jednak cały region Europy Środkowej oraz Środkowo-Wschodniej. Problemem było przede wszystkim uzyskanie niezbędnych danych oraz wykorzystanie równania grawitacyjnego w krajach o różnych systemach gospodarczych. 2. Uzasadnienie wyboru tematu Podstawową przyczyną wyboru tematyki rozprawy doktorskiej jest brak badań na temat wpływu migracji czynników produkcji na handel zagraniczny towarami w różnych systemach gospodarczych. W szczególności dotyczy to wykorzystania modelu grawitacyjnego za pomocą którego przez ostatnie 40 lat wielokrotnie analizowano przepływy towarów oraz czynników produkcji, aczkolwiek uwzględniano jedynie gospodarki rynkowe. Ponadto, większość badań dotyczyła krajów wysoko rozwiniętych. Nie podejmowano natomiast próby wykorzystania równania grawitacyjnego w krajach postsocjalistycznych. Autorzy badań podkreślają wyjątkową zdolność tego modelu do tłumaczenia zależności pomiędzy wymianą handlową oraz przepływem czynników produkcji w gospodarce rynkowej. Brakuje jednak podobnych analiz w przypadku krajów o odmiennych systemach gospodarczych. Otrzymane w rozprawie doktorskiej rezultaty 2

3 mogą zatem w istotny sposób wskazać nowy nurt badań na temat przepływu czynników produkcji. Będą one mogły bowiem uwzględniać również kraje, w których funkcjonował system gospodarki planowej. Dodatkową zaletą badania jest pogłębienie analizy poprzez oddzielne rozpatrywanie wpływu migracji czynników produkcji na eksport oraz import. Dzięki powyższemu podejściu otrzymane zostaną wielowymiarowe relacje pomiędzy siłą roboczą, kapitałem i wiedzą, a międzynarodową wymianą towarów. Warto również zauważyć, że w całym okresie badawczym gospodarka planowa w Polsce i ZSRR oraz gospodarka rynkowa w Polsce i Rosji funkcjonowały nieco inaczej. Analiza wpływu migracji czynników produkcji na wymianę towarową będzie zatem uwzględniać kraje o różnych systemach gospodarczych. Badanie przeprowadzane w rozprawie doktorskiej będzie dotyczyć także różnorodnych aspektów współpracy gospodarczej Polski z ZSRR oraz Polski z Rosją. Po pierwsze, szczegółowej analizie zostaną poddane zmiany warunków wymiany handlowej oraz przepływu czynników wytwórczych w latach Istotne jest nie tylko statystyczne ujęcie badanego zjawiska, lecz także wprowadzenie całego kontekstu historycznego oraz społeczno-politycznego. Po drugie, bezpośrednim wynikiem estymacji równania grawitacyjnego będzie grupa relacji liczbowych, które określą ile procent handlu w danym przedziale czasowym wynikało z przepływu danego czynnika produkcji. Istotne będzie również szczegółowej ujęcie analizowanego problemu, tj. dokonanie odrębnych obliczeń dla eksportu oraz importu. Dzięki temu możliwe będzie zrozumienie wpływu danego czynnika produkcji oraz kierunku jego oddziaływania. Wyniki estymacji zostaną wzbogacone o współczynnik korelacji liniowej Pearsona. W rezultacie, możliwa będzie również analiza siły relacji pomiędzy zmiennymi wyjaśniającymi (siła robocza, kapitał, wiedza) oraz wyjaśnianymi (eksport/import). Po trzecie, rozumowanie przeprowadzone w rozprawie doktorskiej po raz pierwszy będzie prezentowało wykorzystanie równania grawitacyjnego w warunkach gospodarki planowej. 3. Opis problemu badawczego Najważniejszym problemem badawczym w rozprawie doktorskiej jest zbadanie wpływu migracji czynników produkcji na rozwój wymiany towarowej w różnych systemach gospodarczych. Istotne jest bowiem, aby wyniki estymacji równania grawitacyjnego dotyczące relacji siły roboczej, kapitału, wiedzy oraz handlu towarami odpowiadały zjawiskom w gospodarce realnej 3

4 tak w przypadku systemu rynkowego jak i planowego. Główne tezy rozprawy stanowią następujące twierdzenia: - Przepływ siły roboczej, kapitału oraz wiedzy stymuluje rozwój wymiany handlowej między współpracującymi krajami bez względu na system gospodarczy. - Przez lata współpracy Polski ze Związkiem Radzieckim, Rosją pojawiły się długoterminowe tendencje wpływu migracji czynników produkcji na wymianę towarową. - Model grawitacyjny może zostać wykorzystany w celu analizy wpływu przemieszczania się czynników produkcji na handel międzynarodowy towarami nie tylko w systemie gospodarki rynkowej, lecz także w systemie gospodarki planowej. 4. Metoda Poniższy model grawitacyjny zostanie wykorzystywany do badania relacji pomiędzy przepływem czynników produkcji a wymianą handlową. Jego geneza sięga końca XVII wieku, kiedy to Sir Isaac Newton sformułował prawo powszechnego ciążenia. Twierdził on, że między dowolną parą ciał posiadających masy pojawia się siła przyciągania, która działa na linii łączącej ich środki. Wartość tej siły rośnie wraz z iloczynem ich mas i jednocześnie maleje z kwadratem odległości między nimi. 1 Od połowy XIX wieku próbowano zastosować model grawitacyjny do badania zjawisk społecznych. Analizowano wówczas między innymi ruch kolejowy, transport samochodowy i lotniczy oraz ilość rozmów telefonicznych. 2 Jednakże do bezpośredniej analizy strumieni handlu międzynarodowego model grawitacyjny został wykorzystany dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku. Prekursorami w tych badaniach byli J. Tinbergen i K. Pöyhönen, H. Linnemann i K. Pulliainen. 3 Twierdzono wówczas, że obroty handlowe pomiędzy krajami 1 I. Newton, The Mathematical Principles of natural philosophy, Knight & Compton, Londyn 1803, s Dostęp przez: Data pobrania E. Czarny, P. Folfas, Modele grawitacji jako narzędzie analityczne w ekonomii międzynarodowej, Portal Innowacyjnego Transferu Wiedzy w Nauce, s H. Linnemann, An Econometric Study of International Trade Flows, North-Holland Publishing Company, Amsterdam 1966 K. Pöyhönen, Towards a General Theory of International Trade, Ekonomiska Samfundet Tidskrift 1963, No. 16, s

5 będą zwiększać się wraz ze wzrostem rozmiaru ekonomicznego krajów (mierzonego za pomocą PKB) oraz zmniejszać się wraz ze wzrostem odległości ekonomicznej między nimi (mierzonej za pomocą geograficznego dystansu). 4 Równanie grawitacyjne w podstawowej postaci wyraża się następującym wzorem: X!" = G!!!!!!, gdzie: (1)!" X ij oznacza handel (import, eksport lub całkowite obroty handlowe) pomiędzy krajami i oraz j. E i oznacza rozmiar kraju i, E j oznacza rozmiar kraju j, D ij oznacza odległość pomiędzy krajem i oraz krajem j, a G jest stałą grawitacji. Warto jednak zauważyć, że w powyższe równanie stanowi bezpośrednią analogię w stosunku do prawa Newtona. Innymi słowy, zakłada ono, że elastyczności handlu względem PKB kraju i oraz PKB kraju j są równe jedności, zaś elastyczność handlu względem odległości wynosi -2. Uogólniona wersja równania grawitacyjnego uwzględnia tę kwestię: X!" = G!!!!!!!!, gdzie: (2)!!!!" β! i β! oznaczają odpowiednio elastyczności handlu względem PKB kraju i oraz j, a β! oznacza elastyczność handlu względem odległości pomiędzy partnerami handlowymi. Model grawitacyjny jest stosowany w badaniach empirycznych między innymi dlatego, że pozwala wyznaczyć krańcową relację pomiędzy poszczególnymi zmiennymi. Jego praktyczne zastosowanie opiera się w większości przypadków na modyfikacji przedstawionego wcześniej równania. Najczęściej stosuje się jego linearyzację w postaci: X!" = G + β! lne! + β! lne! + β! D!" + ε!" (3) K. Pulliainen, A World Trade Study. An Econometric Model of the Pattern of Commodity Flows in International Trade in , Ekonomiska Samfundet Tidskrift 1963, No. 2, s J. Tinbergen, Shaping The World Economy Suggestions for an International Economic Policy, The Twentieth Century Fund, New York Oba pojęcia, tj. rozmiaru i odległości ekonomicznej (ang. economic size and distance) budzą pewne kontrowersje. Dokładniejsze omówienie tych kwestii znajduje się w późniejszej części podrozdziału. 5

6 W celu zbadania czynników wpływających na strumienie handlu międzynarodowego, do powyższego równania dodaje się nowe zmienne wyjaśniające, np.: wspólny język, więzi kolonialne, dostęp do morza, wspólna granica, poziom cen, kurs walutowy lub ilość zawartych porozumień handlowych. Znakomita większość badań potwierdza, że każdy z powyższych parametrów wpływa w mniejszy bądź większy sposób na handel zagraniczny. Po wprowadzeniu dodatkowych zmiennych model grawitacyjny może wyrażać się następującym wzorem: X!" = α + β! lnpkb!" + β! lnpkb!";!" + β! lnodl!" + β! Gra!" + β! Jez!" + + ε!" (4) 5 W obliczeniach matematycznych niektóre elementy równania przyjmują wartość 1 (zmienne fikcyjne) jeżeli np. kraje mają wspólną granicę lub ten sam język. Ich zastosowanie jest szczególnie istotne w przypadku analizy, która dotyczy wielu krajów jednocześnie. Powyższych kwestii zasadniczo nie uwzględnia się w analizie handlu podwójnego. W niniejszej rozprawie będzie to miało natomiast znaczenie w przypadku jednej stałej, tj. odległości pomiędzy Warszawą i Moskwą. Oprócz opisanych zmiennych, do równania grawitacyjnego można wprowadzić również te, które pozwalają na zbadanie wpływu migracji czynników wytwórczych na strumienie handlu. Każdy z czynników jest najczęściej dodawany i analizowany odrębnie, aby dokładniej wyróżnić jego znaczenie. Model grawitacyjny zastosowany w niniejszej rozprawie w celu zbadania wpływu migracji czynników produkcji na handel zagraniczny jest zbliżony do modyfikacji wykorzystywanych w przypadku podobnych badań. Zrezygnowano z kilku zmiennych binarnych (np. język) ze względu na to, że w statystyce relacji dwuwymiarowej nie będą one miały istotnego znaczenia. Postać szczegółowa równania będzie wyrażać się następującym wzorem: X!" = αm!";! + β! lnpkb!";! + β! lnpkb!";!!;! + β! Odl! + ε!, gdzie: (5) X it oznacza import Polski ze Związku Radzieckiego (lub eksport Polski do Związku Radzieckiego) w roku t, M PL;t reprezentuje saldo migracji Polaków w roku t (lub stan liczbowy imigrantów w roku t), PKB PL;t dochód narodowy Polski w roku t, PKB PC;PL;t dotyczy dochodu 5 Genc M., et al., The impact of immigration on international trade: a meta-analysis, NORFACE MIGRATION Discussion Paper No s. 7. 6

7 narodowego per capita Polski w roku t, a Odl t oznacza dystans w prostej linii z Warszawy do Moskwy. 6 Powyższy model zastosowano również w przypadku analizy pozostałych czynników produkcji w ten sposób, aby stanowił on adekwatne narzędzie badawcze w zakresie analizowanego problemu. Do równania wprowadzono zatem również inne zmienne reprezentujące transgraniczny ruch kapitału oraz wiedzy. 5. Struktura pracy Rozdział 1. W pierwszym rozdziale zaprezentowano teoretyczne poglądy na temat wzajemnych relacji pomiędzy handlem zagranicznym towarami, a przepływem czynników produkcji. Opisano w szczególności teorię obfitości zasobów, przewagi absolutnej oraz względnej. Wprowadzono podstawowe definicje wykorzystywanych pojęć, a także przybliżono zasady funkcjonowania rynku czynników produkcji. Następnie zaprezentowano model grawitacyjny oraz zmodyfikowano go w celu przystosowania do weryfikacji hipotez. Dokonano także przeglądu literatury w zakresie wpływu migracji siły roboczej, kapitału oraz wiedzy na rozwój handlu towarami. Dotychczasowe badania wskazują na to, że istnieją trzy rodzaje zależności pomiędzy powyższymi zmiennymi. Wpływ migracji siły roboczej, kapitału lub wiedzy może być pozytywny, negatywny bądź neutralny na wymianę handlową. W pierwszym rozdziale omawia się zatem przesłanki powyższych relacji oraz ich potencjalne konsekwencje z punktu widzenia rozwoju międzynarodowej współpracy handlowej. Rozdział 2. W drugim rozdziale opisano warunki polsko-radzieckiej wymiany handlowej oraz przepływu czynników wytwórczych w latach Zwrócono uwagę na specyfikę współpracy gospodarczej w ramach RWPG oraz jej uwarunkowań formalno-prawnych. Zaprezentowano także przykłady zastosowań modelu grawitacyjnego w przypadku analizy dwuwymiarowej oraz wielowymiarowej. Pierwsza z nich dotyczy sytuacji, kiedy analizie podlegają gospodarki dwóch krajów. Druga natomiast uwzględnia przepływ czynników produkcji oraz wymianę towarów pomiędzy kilkoma partnerami handlowymi jednocześnie. Przede wszystkim dokonano szczegółowej analizy wpływu migracji siły roboczej, kapitału oraz 6 Saldo migracji Polaków należy rozumieć jako sumę emigracji obywateli pochodzenia polskiego do Związku Radzieckiego oraz imigracji ze Związku Radzieckiego. Stan liczbowy imigrantów oznacza ilość obywateli ZSRR w Polsce w poszczególnych latach bądź ilość obywateli Polskich w ZSRR w poszczególnych latach. 7

8 wiedzy na rozwój polsko-radzieckiej wymiany towarowej w latach W oparciu o otrzymane wyniki estymacji równania grawitacyjnego, zaprezentowano oraz zinterpretowano odkryte wielowymiarowe zależności pomiędzy zmiennymi. Analizę wzbogacono również o prezentację rozwoju rzeczywistej wymiany towarowej oraz teoretycznej, która mogłaby nastąpić w sytuacji braku przepływu czynników produkcji. W celu uzupełnienia wyników estymacji obliczono także siłę relacji pomiędzy zmiennymi. Rozdział 3. W rozdziale trzecim omówiono nowe uwarunkowania wymiany towarów oraz przepływu czynników wytwórczych, które pojawiły się w wyniku transformacji systemowej w Polsce oraz Związku Radzieckim (Rosji). Odmienny sposób przeprowadzania reform oraz wydarzenia społeczne i polityczne wpływały na rozwój polsko-rosyjskiej współpracy gospodarczej w kolejnych latach. Opisano kwestie zmian systemowych, które nastąpiły po upadku Związku Radzieckiego oraz przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Istotna była wówczas nie tylko przemiana instytucjonalna lecz przede wszystkim urynkowienie oraz przepływu towarów oraz czynników produkcji. Dokonano estymacji równania grawitacyjnego w nowych warunkach gospodarczych dla każdego z czynników produkcji, eksportu oraz importu. Wyniki obliczeń uzupełniono o szczegółową analizę ewolucji polsko-rosyjskiej wymiany handlowej w latach Podobnie jak w poprzednim rozdziale, uwzględniono rozwój sytuacji w przypadku całkowitego braku przepływu czynników produkcji oraz zbadano siłę zależności pomiędzy zmiennymi objaśniającymi oraz objaśnianymi. Rozdział 4. W rozdziale czwartym określono czynniki wpływające na rozwój współpracy gospodarczej pomiędzy Polską i Rosją po 2013 roku. Uwzględniono nowe warunki, które pojawiły się w konsekwencji aktualnych wydarzeń na arenie międzynarodowej. Zaprezentowano trzy warianty rozwoju polsko-rosyjskiej współpracy gospodarczej. Uwzględniają one nie tylko kwestie polityczne, lecz również ekonomiczne, tj. przystąpienie Rosji do WTO, perspektywę stworzenia wspólnego rynku z Unią Europejską oraz powołanie Unii Celnej Rosji, Kazachstanu i Białorusi. W każdym z wariantów przyjęto założenia dotyczące pogorszenia, poprawy bądź stabilnego rozwoju współpracy gospodarczej Polski z Rosją. W celu dokładniejszej analizy, dokonano także estymacji równania grawitacyjnego w oparciu o ekstrapolację wcześniej wykorzystywanych wskaźników reprezentujących siłę roboczą, kapitał oraz wiedzę. Efekt 8

9 badania stanowi próba weryfikacji czy zmiana warunków przepływu czynników produkcji jest istotna z perspektywy ich wpływu na rozwój polsko-rosyjskiej wymiany towarowej. 6. Wnioski i rezultaty badań W latach Polska i Związek Radziecki współpracowały ze sobą w ramach jednej organizacji, tj. Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Przepływ czynników produkcji podobnie jak wymiana towarów następowały wówczas w warunkach gospodarki planowej. Poprzez estymację modelu grawitacyjnego potwierdzono tezę o pozytywnym wpływie siły roboczej oraz kapitału na rozwój wymiany towarowej pomiędzy Polską i ZSRR w latach Analiza przepływu wiedzy nie dała jednoznacznej odpowiedzi w kwestii jej oddziaływania na import oraz eksport. Rezultaty obliczeń wskazywały bowiem tak na pozytywną jak i negatywną relację pomiędzy zmiennymi. Poszczególne zależności wynikały z tego jaki miernik przepływu wiedzy został wykorzystany w równaniu grawitacyjnym. Dzięki szerokiemu spektrum analizowanych wskaźników zaprezentowano wyjątkową złożoność zjawiska międzynarodowego transferu wiedzy. Po upadku Związku Radzieckiego oraz rozwiązaniu RWPG nastąpiła diametralna zmiana systemowych warunków wymiany towarów oraz przepływu czynników produkcji. W Polsce i Rosji przeprowadzono szereg reform w celu dokonania transformacji ustrojowej oraz wprowadzenia gospodarki rynkowej. W oparciu o szacunki równania grawitacyjnego potwierdzono tezę o pozytywnym wpływie siły roboczej oraz kapitału na rozwój wymiany handlowej Polski z Rosją w latach W szczególności relacja ta była silna dla polskiego eksportu do Rosji. Nie uzyskano natomiast jednoznacznej odpowiedzi w przypadku wpływu transferu wiedzy na handel towarami. Przede wszystkim wynikało to ze stopniowego zaniku tej formy współpracy gospodarczej pomiędzy analizowanymi krajami oraz braku danych statystycznych w tym okresie. W ogólnym jednak ujęciu, badania przeprowadzone w niniejszej rozprawie wskazują na długookresowy pozytywny wpływ przemieszczania się czynników produkcji na polsko-rosyjską wymianę towarową w latach Istotne znaczenie dla kształtu współczesnych stosunków ekonomicznych Polski z Rosją miało urynkowienie przepływu siły roboczej, kapitału, wiedzy oraz handlu zagranicznego po 1991 roku. W konsekwencji, pojawiły się długoterminowe trendy w rozwoju współpracy gospodarczej 9

10 pomiędzy krajami. Z jednej strony wynikały one z licznych powiązań ukształtowanych przez lata współpracy w ramach RWPG, a z drugiej były rezultatem wykorzystania nowych możliwości międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw. Do 2013 roku rozwój polsko-rosyjskiej wymiany towarowej był relatywnie stabilny. W strukturze polskiego importu z Rosji dominowały przede wszystkim surowce naturalne, a w polskim eksporcie do Rosji przeważającą część stanowiły wyroby przemysłu maszynowego, chemicznego, półprodukty oraz żywność. W wyniku kryzysu krymskiego na początku 2014 roku polsko-rosyjskie stosunki polityczne uległy pogorszeniu. Bezpośrednią konsekwencją było wzajemne nakładanie różnego rodzaju sankcji pomiędzy Rosją a Unią Europejską. W obecnych uwarunkowaniach trudno jest jednoznacznie przewidzieć przyszłość stosunków gospodarczych Polski z Rosją. W niniejszej rozprawie zaproponowano kilka wariantów możliwego rozwoju sytuacji. W oparciu o dane historyczne obliczono potencjalny zakres polsko-rosyjskiej wymiany handlowej do 2030 roku. Najbardziej prawdopodobnym wydaje się wariant stabilny. Zgodnie z tym podejściem, polsko-rosyjski handel towarami będzie kontynuacją dotychczasowych trendów. 10