BADANIA NAD ROZMIESZCZENIEM PRZYSW AJALNYCH SKŁADNIKÓW W PROFILACH GLEBOWYCH

Transkrypt

1 R O C Z N IK I G L EBO ZNAW C ZE, T. X IX, z. 2, W A R SZ A W A 1963 ROMAN CZUBA, ANNA ZANIUK BADANIA NAD ROZMIESZCZENIEM PRZYSW AJALNYCH SKŁADNIKÓW W PROFILACH GLEBOWYCH CZĘŚĆ III. WSPÓŁZALEŻNOŚĆ MIĘDZY ZAWARTOŚCIĄ WĘGLA ORGANICZNEGO, IŁU KOLOIDALNEGO W GLEBIE I JEJ ph A ZAWARTOŚCIĄ MAGNEZU PRZYSWAJALNEGO I NIEKTÓRYCH MIKROELEMENTÓW Stacja Chemiczno-Rolnicza, Wrocław Badania nad korelacją wym ienionych w tytule cech przeprowadzono na podstaw ie analiz 1171 próbek pobranych z 280 profilów glebow ych. Obszerny m ateriał rzeczowy pozwala na statystyczne opracowanie w y ników analiz chem icznych. P roblem w spółzależności m iędzy zaw artością m agnezu przy sw ajaln e go a niektórym i własnościam i gleby jest od daw na om aw iany w literatu rze fachow ej. Na podstaw ie badań przeprow adzonych w ostatnim dziesięcioleciu zarówno Góralski [10], jak Boratyński i w spółpracownicy [4] zw racają uwagę, że zależność m iędzy ph gleby a zasobnością w magnez przysw ajalny nie jest w yraźna. Z ich badań w ynika, że naw et w glebach bardzo kw aśnych pew na ilość próbek posiadała w yższą zaw artość m agnezu. I na odw rót, w grupie gleb o odczynie obojętnym zn ajd o w ał się pewien, wprawdzie niewielki, procent gleb o niskiej zawartości magnezu. Również S e 1 к e i w spółautorzy [17] uw ażają, że w celu zorientow ania się w stopniu zasobności gleby w magnez przysw ajalny należy nie tylko oznaczyć jej ph i własności sorpcyjne. Poszczególni badacze.stw ierdzają zgodnie, że znacznie wyższa współzależność w ystępuje m iędzy składem m echanicznym gleby a zawartością m agnezu przysw ajalnego niż m iędzy zawartością tego składnika w glebie a jej ph. Boratyński i w spółpracow nicy [1] nie stw ierdzili w glebach Z akładu D ośw iadczalnego w Laskow icach w yraźniejszych współzależności m iędzy ph gleby a za

2 250 R. Czuba, A. Zaniuk wartością magnezu w poszczególnych profilach. Natom iast we w szystkich badanych profilach bardzo w yraźnie w ystępow ała korelacja m iędzy ilością części spław ialnych a zaw artością m agnezu przysw ajalnego. P oglądy na tem at w spółzależności m iędzy zaw artością w glebie m ikroelem entów a jej innym i własnościami prezentow ane są dotychczas raczej fragm entarycznie i nie zawsze są zgodne. Liczni autorzy wiążą zasobność gleb w m ikroelem enty z zawartością próchnicy. Chochłowa [6] w y raża pogląd, że stopień nagrom adzenia m ikroelem entów w yraźnie zależy od ilości próchnicy w glebie. Kabata i współpracownicy [11, 12] przypuszczają, że istnieje zależność pom iędzy rozpuszczalnością m ikroelem entów a zawartością substancji organicznej w glebie. Lupinowicz i Dubikowski [14] wykazali zbliżoną do prostoliniowej współzależność m iędzy składem m echanicznym gleb a ogólną zaw artością m ikroelementów. Schorr i Bergmann [16] podają, że w m iarę w zrostu udziału części spław ialnych w glebie w zrasta zasobność w m angan i miedź przysw ajalną. Równocześnie jednak zw racają uwagę, że im gleby są bardziej zakwaszone, tym więcej zaw ierają m anganu aktyw nego i tym częściej objaw ia się niedostatek miedzi. Na podobną zależność w odniesieniu do m anganu zwraca uwagę Borkowski [5] i inni autorzy [9]. Często zw raca się uw agę na w spółzależność zaw artości m ikroelem entów z typam i gleb [3], ich składem m echanicznym [5, 7] i m ineralogicznym [9, 11, 12, 18]. Rozpatryw ane są też niekiedy i inne czynniki. G e y i współpracownicy [9] zw racają uwagę na współzależność między sum ą opadów atm osferycznych a zawartością w glebie m ikroelem entów. Badali oni tę zależność w terenach podgórskich i górskich dochodząc do wniosku, że przy większych opadach ph gleby jest niższe, co przyspiesza rozkład m inerałów glebowych i stąd przy wysokich opadach gleby zaw ierają większe ilości m ikroelem entów. Spostrzeżenia te nie dotyczą boru. Do obliczeń statystycznych w ybrano w yniki analiz chem icznych1 próbek reprezentujących upraw ne: gleby brunatne, czarne ziemie, gleby bielicowe i mady. Dla każdego z tych typów szukano współzależności między zawartością węgla organicznego, iłu koloidalnego w glebie i jej ph a zawartością magnezu, boru, miedzi, m olibdenu przysw ajalnego i m anganu aktywnego. K orelację wyliczano oddzielnie dla każdej pary cech szukając zależności m iędzy zawartością С i Mg, С i В itd., podobnie dla zaw artości iłu koloidalnego i Mg, iłu i В itd. oraz dla ph gleby i zaw artości w szystkich badanych pierw iastków. Obliczeń tych dokonano dla poziomu akum ulacyjnego i łącznie dla pozostałych pierw iastków położonych głębiej. Razem w yliczono 100 w spółczynników korelacji i regresji (4 ty p y gleb X 15 w spółczynników dla 1 Stosowane metody omówiono w części I i II, Roczn. Glebozn. t. XIX, z. 1.

3 Rozmieszczenie składników w profilach glebowych 251 poziom u akum ulacyjnego + 4 ty p y gleb X 10 w spółczynników dla poziomów głębszych). W spółczynniki korelacji i regresji obliczano każdorazowo dla próbek grupując w tej liczbie w yniki analizy dotyczące gleb lekkich, średnich i ciężkich. WYNIKI OBLICZEŃ s t a t y s t y c z n y c h Dla rozpatryw anych typów gleb uzyskano w obliczeniach średnie ary tm ety czn e w artości badanych składników gleby (tab. 1), k tóre pozw a lają na ogólną charakterystykę próbek. W ystępują tu prawidłowości stw ierdzone przez nas poprzednio na większej liczbie analiz chemicznych (I i II cz.). Zarówno w poziomie akum ulacyjnym, jak i w poziomach położonych głębiej najw iększą zaw artością m agnezu i w iększości m ikro- Tabela 1 ś r e d n ie a ry tm e ty c z n e z a w a r to ś c i b a d a n y c h s k ła d n ik ó w g le b y A rith m e tic m eans f o r c o n t e n t o f th e e le m e n ts i n v e s t i g a t e d i n s o i l S k ła d n ik - E lem e n t G leb y b r u n a tn e Brown C za rn e ziem ie B la c k earth B G leby b ie lic o w e P o d z o lic Mady A l l u v i a l Poziom akum ulacyjny - A ccum ulation h o riz o ù Kg m g/100 g g le b y - s o i l 6,6 1 2,3 5,8 1 1,1 Un ppm 5 4,8 3 6,1 4 5,2 7 8,1 Cu ppm 3,4 0 5,8 5 3,8 8 6,5 2 В р рй 0,3 4 0,5 8 0,3 6 0,4 0 Mo ppm 0, , , ,1 4 3 С o rg a n ic z n y - O rg a n ie С % 1,2 0 2,3 6 1,4 8-1,9 2 I ł k o lo i d a ln y - C o l l o i d a l c l a y % 1 8,2 2 6,0 1 4,7 2 4,3 ph 5,6 0 6,3 0 5,6 0 5,4 8 P oziom y g łę b s z e - D eep er h o r iz o n s Mg m g/100 g g le b y - s o i l 1 1,0 1 1,2 9,9 1 1,7 Mn ppm 1 3,0 9,1 9,0 4 3,9 Cu ppm 2,1 6 2,8 2 1,9 8 4,6 2 В ppm 0,1 9 0,2 4 0,1 5 0,2 2 Mo ppm 0, , , ,0 9 3 I ł k o lo i d a ln y - C o l l o i d a l c l a y % 2 2,3 2 4,6 2 1,3 2 7,1 рн 5,9 0 6,5 9 5,6 4 5,5 8

4 252 R. Czuba, A. Zaniuk elem entów odznaczają się czarne ziemie i mady* W czarnych ziemiach stwierdzono najw yższą średnią zawartość m agnezu przysw ajalnego i boru, a w m adach m anganu, miedzi i molibdenu. Ponadto charakterystyczna jest wysoka zawartość węgla organicznego w czarnych żiemiach oraz dość wysokie ph tych gleb. Stw ierdzoną zawartość krańcow ą m akroi m ikroelem entów w badanych glebach podaliśm y w I i II części naszej pracy. W yniki obliczeń dotyczące związku między zawartością magnezu i m ikroelem entów w glebach a zawartością w nich węgla organicznego, ilu koloidalnego oraz ich ph rozpatrzono w układzie poszczególnych badanych składników biorąc pod uw agę uzyskane z w yliczeń w spółczynniki korelacji oraz regresję prostoliniową, którą przedstaw iono tylko dla tych przypadków, w któ ry ch uzyskano istotne w spółczynniki korelacji. Na zbadanych 100 współzależności m iędzy zawartością w glebie węgla organicznego, iłu koloidalnego oraz ph gleby a zaw artością m agnezu i czterech m ikroelem entów istotność w spółczynnika korelacji stwierdzono w 50 przypadkach par cech. W licznych przypadkach w ystępują w yraźne tendencje związku badanych cech, co w ynika z tego, że współczynnik korelacji jest tylko nieznacznie m niejszy od teoretycznych wartości r. Za poziom istotności przyjęto a = 0,05, krytyczne wartości w spółczynnika korelacji przyjęto według tablic Malickiego [15], które zaokrąglono do dwóch m iejsc po przecinku. Magnez. Spośród badanych zależności w odniesieniu do tego składnika bezspornie najw iększy stopień korelacji uzyskano dla w spółzależności m iędzy zaw artością iłu koloidalnego a zaw artością m agnezu p rzy swajalnego w glebie (tab. 2). W szystkie w spółczynniki korelacji dla tej pary cech są wysokie zarówno dla poziomu akum ulacyjnego, jak i dla poziomów położonych niżej. Związek m iędzy zawartością w glebie węgla organicznego lub jej ph a zawartością m agnezu przysw ajalnego jest znacznie słabszy w porów naniu ze zw iązkiem z zaw artością iłu koloidalnego. Dla poziomów położonych pod poziomem akum ulacyjnym związku m iędzy zaw artością m agnezu a ph gleby w ogóle nie stw ierdzono. Istotny związek m iędzy zawartością w glebie węgla organicznego a zaw artością m agnezu przysw ajalnego stw ierdzono tylko dla gleb bielicow ych (r = 0,61 przy r f = 0,30) i m ad (r = 0,40 przy r* = 0,29). Dla czarnych ziem i gleb brunatnych nie stwierdzono związku w zawartości m agnezu przysw ajalnego i w ęgla organicznego w glebie. N ajw iększą w spółzależność m iędzy zaw artością w glebie iłu koloidalnego a zawartością m agnezu przysw ajalnego stw ierdzono w przypadku gleb b ru n atn y c h, gdzie dla poziom u akum ulacyjnego w spółczynnik korelacji r = 0,66 (Ti = 0,28). Dla czarnych ziem współczynnik korelacji dla zaw artości iłu koloidalnego i m agnezu przysw ajalnego w ynosi r = 0,53,

5 Rozmieszczenie składników w profilach glebowych 253 Tabela 2 Z e s ta w ie n ie w s p ó łz a le ż n o ś c i m ięd zy z a w a r to ś c ią m agnezu a n ie k tó r y m i w ła ś c iw o ś c ia m i g le b y C o r r e l a t i o n b e tw e e n m agnesium c o n te n t and some s o i l p r o p e r t i e s W s p ó łz a le ż n o ść - C o r r e l a t i o n G leb y b r u n a tn e Brown C zarn e z ie m ie B la c k e a r t h s G leby b ie lic o w e P o d z o lic Madу A l l u v i a l Poziom akum ulacyjny - A ccum ulation h o riz o n W ęgiel O rganiczny/m g - O rg anie carbon/m g I ł k o lo id a ln y /M g - C o l l o i d a l clay /M g ph gleby/m g - ph o f so il/m g P oziom y g łę b s z e - D eep er h o r iz o n s I ł k o lo id a ln y /M g - C o ll o id a l clay /M g ph gleby/m g - ph o f so il/m g O b ja ś n ie n ie do t a b l i o 2-6 : - E x p la n a tio n t o th e t a b l e s 2-6 : + i s t o t n a k o r e l a c j a d o d a t n ia - s i g n i f i c a n t p o s i t i v e c o r r e l a t i o n - i s t o t n a k o r e l a c j a ujem na - s i g n i f i c a n t n e g a tiv e c o r r e l a t i o n 0 b r a k k o r e l a c j i - la c k o f c o r r e l a t i o n a dla gleb bielicowych r = 0,52 przy rt = 0,30. Również wysoki współczynnik korelacji uzyskano dla wym ienionych par cech w przypadku mad, gdzie r = 0,65 przy rt = 0,28. W poziom ach profilów glebow ych położonych pod poziom em akum u lacyjnym stwierdzono również istotną współzależność m iędzy zawartością iłu koloidalnego w glebie a zawartością m agnezu przysw ajalnego. W przypadku gleb brunatnych współczynnik korelacji dla tej zależności wynosi r = 0,64 (r, = 0,28), dla czarnych ziem r = 0,35 (r* = 0,30), a dla m ad r = 0,73 (przy rf = 0,28), co jest najsilniejszym związkiem badanych dw óch cech. Isto tn ą w spółzależność m iędzy ph gleby a zaw artością m agnezu p rzy sw ajalnego dla poziomów aku m u lacy jn y ch stw ierdzono w dw óch p rzy padkach na cztery liczone, mianowicie dla gleb brunatnych r = 0,32 (r* = 0,28) i dla gleb bielicow ych r = 0,40 (r* = 0,30); natom iast dla poziomów położonych pod poziomem akum ulacyjnym nie stwierdzono w ogóle związku tych cech. Prawdopodobnie inne czynniki w większym stopniu niż ph gleby w a ru n k u ją ilość zaw artego w glebie m agnezu p rzy sw ajalnego. Jak w ynika z prostych regresji (rys. 1-3), przeciętna zawartość magnezu zm ienia się w raz ze zm ianą zaw artości iłu koloidalnego w glebie, a sto- 3 R o c zn ik i G leb o zn a w c ze T. X IX, z. 2

6 254 R. Czuba, A. Zaniuk sunkow o m niej w yraźnie w raz ze zm ianam i zaw artości w ęgla organicznego lub ph gleby. Możliwość zakresu zm ian zaw artości m agnezu p rzy sw ajalnego w glebie w raz ze zm ianam i w zaw artości iłu koloidalnego Rys. 1. Regresja prostoliniowa między zawartością węgla organicznego w glebie i jej ph a zawartością w niej magnezu przyswajalnego (poziom akumulacyjny) o b ja śn ien ia do rys. 1 12: 1 g le b y b ie lic o w e, 2 g le b y b ru n a tn e, 3 czarn e zie m ie, 4 m ad y Rectilinear regression between organie carbon content in soil, its ph and available manganese content (accumulation horizon) e x p la n a tio n to th e F igs 1 12: 1 p o d zo lic so ils, 2 b ro w n so ils, 3 b la ck earth s, 4 a llu v ia l s o ils Rys. 2. Regresja prostoliniowa między zawartością iłu koloidalnego a zawartością magnezu w glebie (poziom akumulacyjny) Rectilinear correlation between colloidal clay and magnesium content in soil (accumulation horizon) Rys. 3. Regresja prostoliniowa między zawartością iłu koloidalnego w glebie a zawartością magnezu (poziomy pod poziomem akumulacyjnym) Rectilinear regression between colloidal clay and magnesium content in soil (horizons below accumulation horizon) Rys. 4. Regresja prostoliniowa między zawartością węgla organicznego w glebie i jej ph a zawartością boru (poziom akumulacyjny) Rectilinear regression between organie carbon content in soil, its ph and boron content (accumulation horizon)

7 Rozmieszczenie składników w profilach glebowych 255 w ystępuje w podobnie silnym stopniu zarów no w poziomie ak u m u lacy j nym, jak i w poziom ach głębszych czterech badanych typów gleb. Bor. M iędzy zawartością w glebie boru przysw ajalnego a niektórym i innym i badanym i cecham i uzyskano rów nież w ysoki stopień w spółzależ- T a b еч! а 3 Z e s ta w ie n ie w s p ó łz a le ż n o ś c i m ięd zy z a w a r to ś c ią b o ru p rz y s w a ja ln e g o z n ie k tó r y m i w ła ś c iw o ś c ia m i g le b y C o r r e l a t i o n b e tw e e n a v a i l a b l e b o ro n c o n t e n t and some s o i l p r o p e r t i e s W spółzależność - C o rre la tio n G leby b ru n a tn e Brown C zarne z ie m ie B la c k e a r t h s G leby b ie lic o w e P o d z o lic Mady A l l u v i a l Poziom akum ulacyjny - A ccum ulation h o riz o n W ęgiel o rg an iczn y /B - O rganie carbon/b I ł k o lo id a ln y /B - C o l l o i d a l c la y /B ph g le b y /B - ph o f s o i l / B P oziom y g łę b s z e - D eep er h o r iz o n s I ł k o lo id a ln y /B - C o l l o i d a l c la y /B ph g le b y /B - ph o f s o i l / B ności (tab. 3). Stw ierdzono, że zaw artość boru w glebie jest istotnie dodatnio skorelowana z zawartością węgla organicznego we wszystkich liczonych przypadkach oraz z zaw artością w glebie iłu koloidalnego (na osiem liczonych przypadków dodatnie współczynniki korelacji uzyskano w siedm iu). M niej w yraźna jest współzależność m iędzy ph gleby a zaw artością boru w poziomie akum ulacyjnym. W poziomach głębszych nie stw ierdzono tej w spółzależności w żadnym z liczonych przypadków. B ardzo w yraźna korelacja m iędzy zaw artością w glebie w ęgla organicznego a zaw artością boru widoczna jest we wszystkich badanych typach gleb. D la gleb b ru n atn y c h w spółczynnik korelacji dla tych p a ra m etrów wynosi r = 0,38 przy rf = 0,28, dla czarnych ziem r = 0,40 przy Tf = 0,30, dla gleb bielicowych r = 0,53 przy r # = 0,30 i dla m ad r = 0,39 przy rt = 0,28. W przypadku obliczeń współzależności m iędzy zawartością w glebie iłu koloidalnego a zaw artością boru przysw ajalnego w poziomie akum ulacyjnym uzyskano nieistotny dodatni współczynnik korelacji, dla czarnych ziem r = 0,31 przy rt = 0,30, dla gleb bielicowych r = 0,49 przy Г/ = 0,30 i dla m ad r = 0,48 przy r* = 0,28. Dla tej samej współzależności w poziom ach położonych poniżej poziom u akum ulacyjnego uzyskano

8 256 R. Czuba, A. Zaniuk istotne w spółczynniki korelacji dodatniej we w szystkich liczonych p rzy padkach. Świadczy to o dużej zależności zaw artości boru w glebie od jej składu m echanicznego. D la gleb b ru n atn y c h w spółczynnik korelacji w y nosi r = 0,42 przy r, = 0,28, dla czarnych ziem r = 0,35 przy rf = 0,30, dla gleb bielicowych r = 0,48 przy rf = 0,30 i dla m ad r = 0,46 przy r, = 0,28. W obliczeniach w spółczynników korelacji m iędzy ph gleby i zaw artością boru na 8 liczonych przypadków uzykano tylko 2 istotne w spółczynniki, m ianow icie dla poziom u akum ulacyjnego w glebach b ru n a t nych r = 0,33 przy Tt = 0,28 i w glebach bielicowych r = 0,70 przy Г/ = 0,30. Jak widać, w glebach bielicowych stwierdzono silny związek dw óch w ym ienionych cech. C h arak tery sty czn y jest całkow ity b rak korelacji tych cech w głębszych poziomach profilów glebowych, niewidoczna jest bowiem naw et tendencja do charakterystycznego układu nieistotnych w spółczynników korelacji. W ykres reg resji prostoliniow ej w skazuje, że możliwość zm ian w zaw artości boru przysw ajalnego w glebie w raz z zaw artością w ęgla organicznego nie jest jednakow a dla poszczególnych typów gleb. Odpowiednie zm iany w zaw artości boru mogą być w iększe dla gleb b ru n atn y ch, czarnych ziem i gleb bielicowych niż dla m ad (rys. 4). Zm iany w zawartości w glebie boru w m iarę zmieniającego się ph gleby mogą być znaczne (rys. 4), szczególnie dla gleb bielicow ych. C h arak tery sty czn y jest w ykres reg re sji prostoliniow ej dla w spółzależności m iędzy zawartością w glebie iłu koloidalnego a zaw artością boru. D la poziom u akum ulacyjnego proste reg resji w y k azują w praw dzie w y raźnie nierównoległy układ (rys. 5), a dla gleb brunatnych naw et nie udowodniono tej zależności (współczynnik korelacji nie był istotny, r = 0,24 przy Vf = 0,28). Przeciętna zawartość boru przysw ajalnego w trzech typach gleb może w poziomie akum ulacyjnym zmieniać się niejednakow o (rys. 5). W m adach przeciętna zawartość tego składnika w zrasta tylko nieznacznie ze zm ianą zawartości iłu koloidalnego. Nieco silniejszy wzrost zaw artości boru zdarza się w czarnych ziemiach, natom iast możliwy jest duży wzrost jego zaw artości przy zm ianie zaw artości iłu koloidalnego w glebach bielicow ych. P roste regresji w yznaczone dla poziomów położonych pod poziomem akum ulacyjnym są praw ie idealnie równoległe, przy tym rów nania regresji są identyczne dla gleb brunatnych i bielicowych (rys. 6). Można zatem wnioskować, że w poziomie akum ulacyjnym zawartość boru w glebie w dużym stopniu jest zróżnicowana również przez inny czynnik, np. zaw artość próchnicy, agrotechnikę itp. W poziom ach położonych głębiej zm iany w zaw artości boru w glebie odpow iadają praw ie idealnie odpow iednim zm ianom w zaw artości iłu koloidalnego.

9 Rozmieszczenie składników w profilach glebowych 257 Rys. 5. Regresja prostoliniowa między zawartością iłu koloidalnego w glebie a zawartością boru (poziom akumulacyjny) Rectilinear regression between colloidal clay and boron content in soil (accumulation horizion) Rys. 6. Regresja prostoliniowa m iędzy zawartością iłu koloidalnego w glebie a zawartością boru (poziomy pod poziomem akumulacyjnym) Rectilinear regression between colloidal clay and boron content in soil (horizons below accumulation horizon) Miedź. W obliczeniach stopnia korelacji m iędzy zaw artością miedzi w glebie a innym i jej w łasnościam i udow odnioną współzależność uzyskano tylko w połowie przypadków : na 20 w yliczonych współczynników korelacji uzyskano 10 istotnych, w ty m 1 u jem n y (tab. 4). T a b e l a Z e s ta w ie n ie w s p ó łz a le ż n o ś c i m ię d z y z a w a r to ś c ią m ie d z i p rz y s w a ja ln e j a n ie k tó ry m i w ła ś c iw o ś c ia m i g le b y C o r r e l a t i o n b etw e en a v a i l a b l e c o p p e r c o n te n t and some s o i l p r o p e r t i e s W spółzależność - C o rre la tio n G leby b r u n a tn e Brown C zarn e ziem ie B la c k e a r t h s G leb y b ie lic o w e P o d z o lic Mady A l l u v i a l Poziom akum ulacyjny - A ccum ulation h o riz o n W ęgiel org an iczn y /C u - O rganie carbon/c u Ijł k o lo id a ln y /C u - C o ll o id a l c la y /C u ph g le b y /C u - ph o f s o il/ C u P oziom y g łę b s z e - D eep er h o r iz o n s I ł k o lo id a ln y /C u - C o l l o i d a l c la y /C u ph g le b y /C u - ph o f s o il/ C u

10 258 R. Czuba, A. Zaniuk Istotny związek zawartości węgla organicznego w glebie z miedzią przysw ajalną stwierdzono tylko dla gleb brunatnych (r = 0,30, rf = 0,28) i m ad (r = 0,55, rt = 0,28). W pozostałych dwóch typach gleb stw ierdzono tendencje do podobnej zależności. U zyskane w spółczynniki korelacji dodatniej były jednak m niejsze od krytycznych wartości dla r f. W spółzależność zaw artości m iedzi p rzysw ajalnej w glebie i iłu koloidalnego jest również dość w yraźna, chociaż nie zawsze udowodniona. Na 8 liczonych współczynników korelacji dla tej współzależności uzyskano 5 istotnych współczynników dodatnich: dla poziomu akum ulacyjnego czarnych ziem r = 0,40 (r* = 0,30) i dla mad r =0,57 (r* = 0,28) oraz dla poziomów niżej położonych w przypadku gleb brunatnych r = 0,43 r* = = 0,28), czarnych ziem r = 0,63 (r* = 0,30) i m ad r = 0,50 (r, = 0,28). Dla głębszych poziomów jedynie w przypadku gleb bielicowych uzyskano nieistotny dodatni w spółczynnik korelacji. W w yliczeniach dotyczących w spółzależności zaw artości m iedzi w glebie i jej ph nie uzyskano jasnego obrazu. D odatnie współczynniki korelacji uzyskano dla poziomu akum ulacyjnego gleb grunatnych (r = 0,35, Tf = 0,28) i gleb bielicowych (r = 0,36 przy r* = 0,30), a dla czarnych ziem i m ad uzyskano nieistotne w spółczynniki korelacji. Dla poziomów położonych poniżej poziomu akum ulacyjnego uzyskano tylko jeden istotny współczynnik korelacji, mianowicie współczynnik ujem ny dla mad (r = 0,32 przy rt = 0,28). Podobne tendencje zaznaczyły się rów nież dość silnie w glebach bielicow ych oraz w m niejszym stopniu w pozostałych dw óch typach gleb. Rys. 7. Regresja prostoliniowa między zawartością w ęgla organicznego, iłu koloidalnego i jej ph a zawartością miedzi (poziom akumulacyjny) Rectilinear regression between organie carbon, colloidal clay content in soil, its ph and copper content (accumulation horizon) Rys. 8. Regresja prostoliniowa między zawartością iłu koloidalnego w glebie i jej ph a zawartością miedzi (poziomy pod poziomem akumulacyjnym) Rectilinear regression between colloidal clay content in soil, its ph and copper content (horizons below accumulation horizon)

11 Rozmieszczenie składników w profilach glebowych 259 Z wykresów regresji prostoliniowej w ynika, że najw yraźniej może zmieniać się zawartość w glebie miedzi przysw ajalnej w m iarę zmian w zaw artości iłu koloidalnego zarówno w poziomie akum ulacyjnym (rys. 7), jak i w poziom ach położonych głębiej (rys. 8). W znacznie m n iejszym stopniu zm iany w zaw artości m iedzi p rzysw ajalnej zależą od zaw artości w ęgla organicznego lub ph gleby, p rzy ty m w p rzypadku poziomów profilów położonych pod poziomem akum ulacyjnym stwierdzono tę możliwość tylko dla mad. Przy wzroście jednak ph gleby zawartość m iedzi spada. Mangan. W obliczeniach współczynników korelacji dla m anganu aktyw nego i rozpatryw anych własności gleby na 20 liczonych współczynników uzyskano tylko 9 istotnych, w ty m 3 ujem ne (tab. 5). Zw iązek Tabela 5 Z e s ta w ie n ie w s p ó łz a le ż n o ś c i m ięd zy z a w a r to ś c ią manganu aktyw nego a n ie k tó r y m i w ła ś c iw o ś c ia m i g le b y C o r r e l a t i o n b etw e en a c tiv e m anganese c o n te n t and some s o i l p r o p e r t i e s W spółzależność - C o rre la tio n G leb y b r u n a tn e Brown C zarn e z ie m ie B la c k e a r t h s G leb y b ie lic o w e P o d z o lic Mady A l l u v i a l Poziom akum ulacyjny - A ccum ulation h o riz o n W ęgiel organiczny/m n O rganie carbon/m n I ł k o lo id a ln y /M n - C o ll o id a l clay /M n ph gleby/m n - ph o f so il/m n P oziom y g łę b s z e - D eep er h o r iz o n s I ł k o lo id a ln y /M n - C o l l o i d a l clay /M n ph gleby/m n - ph o f so il/m n zawartości w glebie węgla organicznego i m anganu aktyw nego stw ierdzono tylko dla gleb bielicowych (r = 0,38 przy rf = 0,30) i m ad (r = 0,51 przy Tf = 0,28). Dla gleb brunatnych i czarnych ziem stwierdzono tylko podobne tendencje. M ożna też w nioskow ać o istotnej tendencji w spółzależności m iędzy zawartością iłu koloidalnego w glebie a zawartością m anganu aktyw nego, gdyż na 8 liczonych uzyskano 4 dodatnie w spółczynniki korelacji: dla poziom u akum ulacyjnego w przypadku gleb bielicowych (r = 0,31 przy Tf = 0,30) i dla mad (r = 0,48 przy rt = 0,28) oraz dla poziomów położonych głębiej w przypadku czarnych ziem (r = 0,45 przy Tf = 0,30) i dla m ad (r = 0,50 przy r, = 0,28). W pozostałych przypadkach w ystępow ały tendencje do podobnej współzależności.

12 260 R. Czuba, A. Zaniuk C harak tery sty czn y jest związek m iędzy ph gleby a zaw artością m an ganu aktywnego. W ystępują tu tendencje do zależności ujem nych, przy tym udowodniono tę zależność w trzech na 8 badanych przypadków. W poziomie akum ulacyjnym uzyskano współczynnik korelacji r = 0,40 (rf = 0,30) dla czarnych ziem, a dla m ad r = 0,36 (rt = 0,28), w poziom ach położonych głębiej tylko dla m ad r = 0,47 (przy r * = 0,28). Z w ykresu regresji prostoliniowej wynika, że zm iany w zawartości m anganu aktyw nego w glebie są różne w zależności od ilości iłu koloidalnego i węgla organicznego. Zm iany te kształtują się niejednakow o dla poszczególnych typów gleb. Istotne jest n ato m iast zm niejszenie się zawartości m anganu aktyw nego w glebie w m iarę w zrostu jej ph (rys. 9). Dla poziomów profilu położonych pod poziom em aku m u lacy jn y m przedstaw iono odpow iednie w ykresy, z k tó ry ch w ynika, że p rzy wzroście zaw artości iłu koloidalnego w zrasta rów nież zaw artość m anganu a k ty w nego, a przy wzroście ph gleby zawartość m anganu szybko spada (rys. 10). A Ił 1 j I 1 I I I IT r i». T T г ^ /o iïu Mol-of coll. day /o iłu k o l-of coll day Rys. 9. Regresja prostoliniowa między zawartością węgla organicznego w glebie, iłu koloidalnego w glebie i jej ph a zawartością w niej magnezu (poziom akumulacyjny) Rectilinear regression between organie carbon, colloidal clay content in soil, its ph and manganese content (accumulation horizon) Rys. 10. Regresja prostoliniowa między zawartością iłu koloidalnego w glebie i jej ph a zawartością manganu (poziomy pod poziomem akumulacyjnym) Rectilinear regression between colloidal clay content in soil, its ph and manganese content (horizons below accumulation horizon) Molibden. Spośród badanych czterech m ikroskładników zawartość m olibdenu przysw ajalnego w glebach jest najm niejsza, stąd praw dopodobnie współzależność jego zawartości z innym i badanym i własnościami gleby jest trudna do udowodnienia. Na 20 liczonych współczynników korelacji uzyskano tylko 6 w spółczynników istotnych (tab. 6). Zw iązek zaw artości m olibdenu w glebie z zaw artością w ęgla organicznego stw ierdzono tylko w przy p ad k u gleb bielicow ych (r = 0,46 przy

13 Rozmieszczenie składników w profilach glebowych 261 Tabela 6 Z e s ta w ie n ie w s p ó łz a le ż n o ś c i m ięd zy z a w a r to ś c ią m o lib d e n u p rz y s w a ja ln e g o a n ie k tó r y m i w ła ś c iw o ś c ia m i g le b y C o r r e l a t i o n b e tw e e n a v a i l a b l e molybdenum c o n te n t and some s o i l p r o p e r t i e s W s p ó łz a le ż n o ść - C o r r e l a t i o n G leb y b ru n a tn e Brown C za rn e z ie m ie B la c k e a r t h s G leb y b ie lic o w e ' P o d z o lic Mady A l l u v i a l Poziom akum ulacyjny - A ccum ulation h o riz o n W ęgiel organiczny/m o - O rgan ie carbon/lîo I ł k o lo id a ln y /M o - C o l l o i d a l c l a y /ы о ph gleby/m o - ph o f s o il /Mo P oziom y g łę b s z e - D eep er h o r iz o n s I ł k o lo id a ln y /M o - C o l l o i d a l clay/m o ph gleby/m o - ph o f so il/tó o Vf = 0,30). Podobne tendencje w ystępują również w wyliczeniach dla pozostałych trzech typów gleb. U zyskane w yniki obliczeń w skazują na istnienie zw iązku m iędzy zaw artością iłu koloidalnego a zaw artością m olibdenu przysw ajalnego w glebie. Dla poziomu akum ulacyjnego gleb bielicowych uzyskano bowiem współczynnik korelacji r = 0,29 przy r * = 0,30, a dla poziomów głębiej położonych r = 0,56 przy rt = 0,30. W poziomach głębszych czarnych ziem ten sam w spółczynnik w ynosi r = 0,36 przy r* = 0,30. P o dobne tendencje w obliczeniach ty ch zależności stw ierdzono w pozostały ch typach gleb. Niejasne w yniki otrzym ano dla współzależności m iędzy zawartością w glebie m olibdenu przysw ajalnego a jej ph. W w yliczeniach dla poziom u akum ulacyjnego uzyskano tylko jeden istotny w spółczynnik korelacji, mianowicie dla czarnych ziem r = 0,53 (przy r f = 0,30), a dla głębszych poziomów r = 0,44 przy tej samej krytycznej w artości Г/. Podobne tendencje stw ierdzono rów nież w innych przypadkach, co św iadczyłoby o istnieniu związku między zawartością w glebie molibdenu przysw ajalnego a jej ph. Z wykresów regresji prostoliniowej wynika, że w raz ze zm ianam i w zaw artości iłu koloidalnego i w ęgla organicznego w glebie mogą w y stępować zm iany w zaw artości m olibdenu przysw ajalnego (rys. 11), co w odniesieniu do iłu jest szczególnie wyraźne dla poziomów głębszych. Zaw artość m olibdenu w glebie odpow iednio w zrasta w raz z w iększą za-

14 262 R. Czuba, A. Zaniuk % i fu kol-of coll. day /o if u Hol-of co/l day Rys. 11. Regresja prostoliniowa między zawartością węgla organicznego, iłu koloidalnego w glebie i jej ph a zawartością w niej molibdenu (poziom akumulacyjny) Rectilinear regression between organie carbon, colloidal clay content in soil, its ph and molybdenum content (accumulation horizon) Rys. 12. Regresja prostoliniowa między zawartością iłu koloidalnego w glebie i jej ph a zawartością molibdenu (poziomy pod poziomem akumulacyjnym) Fig. 12. Rectilinear regression between colloidal clay content in soil, its ph and molybdenum content (horizons below accumulation horizon) w artością iłu koloidalnego. N atom iast w m iarę w zrostu ph gleby w y stęp u ją tendencje do odpowiednio m niejszej zaw artości m olibdenu zarówno w poziomie akum ulacyjnym, jak i w poziomach głębiej położonych (rys. 12). PODSUMOWANIE WYNIKÓW I WNIOSKI Przenoszenie uzyskanych wyników na różne w arunki klim atycznoglebowe i na inne typy gleb byłoby na pewno za dużym uproszczeniem; w ykonane jednak obliczenia korelacyjne pozwalają na usystem atyzow anie badanych współzależności. W świetle w ykonanych obliczeń korelacyjnych można wstępnie wnioskować, że zawartość badanych składników w glebie jest najsilniej skorelow ana z zaw artością iłu koloidalnego. W spółzależność tych własności jest szczególnie w yraźna w poziomach genetycznych położonych pod poziomem akum ulacyjnym, gdzie w globalnym ujęciu w 75% przypadków uzyskano dodatnią korelację, a w odniesieniu do magnezu i boru w 100%. Łącznie dla w szystkich poziomów genetycznych istotne w spółczynniki korelacji dla zaw artości iłu koloidalnego i b a d a nych składników w glebie uzyskano 68% przypadków, gdy tymczasem w globalnym ujęciu dla węgla organicznego uzyskano 55% istotnych współczynników, a dla ph gleby tylko 30%. Odpowiedni udział istotnych współczynników korelacji dla iłu koloidalnego i badanych składników w odniesieniu tylko do poziom u akum ulacyjnego w ynosi 60%.

15 Rozmieszczenie składników w profilach glebowych 263 Uzyskane w yniki pozw alają zatem na wstępne przyjęcie hipotezy, że zawartość w glebie magnezu i rozpatryw anych czterech m ikroelem entów jest dość silnie skorelowana z w artością iłu koloidalnego w glebie, co szczególnie w yraźnie m ożna stw ierdzić w poziom ach genetycznych, położonych pod poziomem akum ulacyjnym. Nieco słabsza współzależność tych cech, stw ierdzona w poziomie akum ulacyjnym, spow odow ana jest dodatkowym i czynnikam i, jak zawartość próchnicy oraz wszystkie zabiegi agrotechniczne. Stwierdzono również dość w yraźną współzależność między zaw artością próchnicy i badanych składników w glebie. Ta w spółzależność w ram ach rozpatryw anych zbiorów liczb jest tylko nieznacznie słabsza niż w przypadku iłu koloidalnego w poziomie akum ulacyjnym, znacznie jednak słabsza niż w przypadku iłu koloidalnego w poziomach głębszych. W stosunkowo m ałej liczbie przypadków stwierdzono udowodniony zw iązek m iędzy ph gleby a zaw artością badanych składników. W ydaje się zatem, że zawartość badanych składników z w yjątkiem m anganu jest raczej fu n k cją zaw artości iłu koloidalnego w glebie. O pinia ta może w znacznym stopniu dotyczyć rów nież w ęgla organicznego, z reg u ły bowiem gleby cięższe zaw ierają więcej węgla organicznego niż gleby lekkie. Przyjm ując, że współczynnik korelacji r > 0,5, świadczy o silnym związku badanych par cech, r = 0,3-0,5 o średnim i r < 0,3 o słabym zw iązku, zestaw ienie uzyskanych w yników, u jęte osobno dla poszczególnych składników, um ożliw ia sform ułow anie następujących wniosków: zawartość w glebie magnezu przysw ajalnego jest bardzo silnie skorelow ana z zaw artością iłu koloidalnego, w m niejszym stopniu z zawartością węgla organicznego i w stosunkowo słabym stopniu i to tylko w nielicznych przypadkach z ph gleby. zaw artość w glebie boru przysw ajalnego jest w niektórych p rz y padkach silnie skorelowana z zawartością węgla organicznego, a we w szystkich b adanych p rzynajm niej średnio. Tylko nieznacznie m n iejszy stopień korelacji stw ierdzono m iędzy zaw artością boru a iłu koloidalnego, natom iast z ph gleby zaw artość boru skorelow ana jest tylko nieznacznie; zawartość miedzi przysw ajalnej w glebie w ykazuje średni związek z zaw artością iłu koloidalnego oraz bardzo m ały z zawartością węgla organicznego i ph gleby; zawartość w glebie m anganu aktyw nego jest w m ałym stopniu skorelowana z zawartością iłu koloidalnego i węgla organicznego, a z ph gleby w ykazuje korelację ujem ną, jednak nie we wszystkich przypadkach jest ona istotna; zaw artość w glebie m olibdenu przysw ajalnego jest tylko w m ałym

16 264 R. Czuba, A. Zaniuk stopniu skorelow ana z badanym i w łasnościam i gleby, p rzy ty m sto su n kowo w yraźniejsza w spółzależność w idoczna jest z zaw artością iłu koloidalnego. LITERATURA [1] Adamus M., Boratyński K., Szerszeń L.: Badania nad zawartością magnezu w glebie. Cz. IV. Rozmieszczenie magnezu przyswajalnego w profilach lekkich gleb Zakładu Doświadczalnego Laskowice Oławskie. Roczn. Glebozn., t. 14, 1964, z. 1, s [2] A n d r u s z с z а к E., Czuba R.: Niektóre parametry zasobności brunatnych gleb województwa wrocławskiego. Roczn. Glebozn., dodatek do t. 15, s [3] Bergmann W.: Die Bedeutung der Nährstoffuntersuchungen der Böden für die Bodenfruchtbarkeit. Deutsche Akademie der Landwirtschaftswissenschaften in Berlin, DDR, Sitzungsberichte, t. 14, z. 9, s. 25. [4] Boratyński K., Roszykowa S., Ziętecka M.: Badania nad zawartością magnezu w glebie. Cz. III. Odczyn oraz w ielkość sorpcji gleby a zawartość magnezu. Roczn. Glebozn., t. 14, 1964, z. 1, s [5] Borkowski J.: Gleby brunatne Sudetów. Zagadnienia przyrodniczo-rolnicze w Sudetach, z. 12, Kraków 1966, s [6J Chochłowa T. I.: Sodierżanije i raspriedielenije mikroelemientow w poczwach Kuznieckoj lesostepi. Poczwowiedien., 1/1967, s [7] С z e к a 1 s ki А., К о с i a ł к o w s к i Z.: Zawartość niektórych m ikroelementów w glebach Wielkopolski. Roczn. Glebozn., dodatek do t. 15, 1965, s [8] Czuba R., Włodarczyk Z.: Wstępna ocena zależności zasobności gleb od ich wartości użytkowej i poziomu nawożenia. Post. Nauk Roln., nr 4, 1963, s [9] G e y S., Runge P., Klemm K., E b e 1 i n g R., Bergmann W.: Orientierender Überblick über die Versorgung der Ackerböden der Bezirke Dresden, Leipzig und Karl-M arx-stadt mit Bor, Kupfer, Mangan und Molybdän. Albrecht-Thaer-Archiv, Г967, t. 11, z. 9, s [10] Góralski J.: Zawartość przyswajalnego magnezu w glebach woj. w arszawskiego ze szczególnym uwzględnieniem gleb lekkich. Roczn. Glebozn., t. 12, 1962, s [11] Kabata-Pendias A.: Niektóre pierwiastki śladowe w rędzinach woj. kieleckiego. Roczn. Glebozn., dodatek do t. 15, 1965, s [12] Kabata-Pendias A., Gałczyński B.: Rozmieszczenie pierwiastków śladowych w niektórych glebach piaszczystych regionu świętokrzyskiego. Roczn. Glebozn., dodatek do t. 15, 1965, s [13] Kowalski W. W., Mursaljew A., Gribowskaja J. R.: Rastworim yje formy miedzi, molibdena i kobalta w niekotorych tipach poczw. Agrochimija, 1, 1966, s [14] L u p i n o w i с z J. S., D u b i к o w s к i G. Р.: O zawisimosti sodierżanija mikroelemientow ot mechaniczeskogo sostawa diernowopodzolistych poczw w BSSR. Agrochimija, 12, 1966, s [15] Malicki L.: Tablice krytycznych wartości współczynnika korelacji. Roczn. Nauk Roln., 93^A-2, 1967, s

17 Rozmieszczenie składników w profilach glebowych 265 [16] Schnorr H., Bergmann W.: Überblick über die Mikronnährstoffversorgung der Böden der Bezirke Rostock, Schwerin und Neubrandenburg. I. Mitteilung: Die Mangan- und Kupferversorgung. Albrecht Thaer-Archiv, t. 11, 1967, z. 9, s [17] Selke W., Ortlepp H., Schrameier R., Wilberg E.: Uber Beziehungen zwischen dem Mg-Gehalt und einigen für die Ertragsfähigkeit der branderburgischen Böden bedeutungsvollen Eigenschaften. Zeitsch. für Landdwirtsch. Versuchs und Untersuchungswesen, t. 6, 1960, z. 4, s [18] W а к u 1 i n A. A., S z i 1 i n A. W.: O zawisimosti sodierżanija osnowych elemientow pitanija w pieskach i poczwach pieszczanych teritorii Niżnogo Powołża ot minieralnogo sostawa ich wysokodyspersnoj frakcji. Poczwowiedien., 8, 1966, s Р. Ч У Б А, А. З А Н Ю К ИССЛЕДОВАНИЯ ПО РАСПРЕДЕЛЕНИЮ УСВОЯЕМЫХ ЭЛЕМЕНТОВ В ПОЧВЕННОМ ПРОФИЛЕ Ч А С Т Ь П1. В ЗА И М О ЗА В И С И М О С Т Ь М ЕЖ Д У С О Д Е РЖ А Н И Е М О РГАНИЧЕСКОГО УГЛЕРО ДА, КОЛЛОИДНОГО И Л А В П О Ч ВЕ И ЕЕ ph А СОДЕРЖ АНИЕМ УСВОЯЕМОГО М АГНИЯ И Н ЕКО ТО РЫ Х М ИКРОЭЛЕМ ЕНТОВ А гр о х и м и ч еск а я С танция, В р оц л ав Резюме В статье приведены результаты статистического (математического) вычисления взаимозависимостей между содержанием в почве органического углерода, коллоидного ила и ph почвы а содержанием магния, бора, меди, усвояемого молибдена и активного марганца. Для математической обработки были взяты результаты химического анализа почв репрезентирующих четыре почвенные типы на территории Вроцлавского воеводства: бурые пахотные почвы, черные (темноцветные) пахотные почвы, подзолистые пахотные почвы и мады. Вычисление коэффициентов корреляции и регрес'сии проводилось отдельно для каждого почвенного типа, отдельно для аккумуляционных горизонтов и отдельно для остальных горизонтов почвенного профиля. Генетические горизонты расположенные над горизонтом аккумуляции рассматривались при вычислениях совместно. Коэффициенты корреляции и регрессии вычислялись каждый раз для пар признаков. Результаты вычислений показали, что содержание усвояемого магния тесно коррелирует с Содержанием коллоидного ила, в меньшей степени с содержанием органического углерода и в небольшой степени и только в немногих случаях с ph почвы. Содержание в почвах усвояемого бора наиболее сильно коррелирует с содержанием органического углерода, затем с содержанием коллоидного ила, но с ph почвы коррелирует лишь минимально. Усвояемая медь характеризуется довольно чёткой взаимозависимостью с содержанием коллоидного ила и небольшей степенью взаимозависимости с содержанием органического углерода и ph почвы.

18 266 R. Czuba, A. Zaniuk Содержание в почве активного марганца коррелирует в небольшой степени с содержанием коллоидного ила и органического углерода, однако с ph почвы выявляет отрицательную корреляцию, хотя не во всех случаях это математически доказано. Взаимозависимость между содержанием в почве усвояемого молибдена и изучаемыми почвенными свойствами достоверна лишь в немногих случаях. Более ясно выраженная взаимозависимость проявляется (рисуется) по соотношении к содержанию коллоидного ила. R. CZUBA, A. Z A NIU K INVESTIGATIONS ON DISLOCATION OF AVAILABLE ELEMENTS IN SOIL PROFILES PART III. CORRELATION BETW EEN ORGANIC CARBON AN D COLLOIDAL CLAY CONTENT IN SOIL, ITS ph AN D CONTENT OF A V A ILA BLE M AGNESIUM AND SOME M ICROELEM ENTS A g r o ch em ica l S ta tio n in W rocław Summary In the wort the results of statistical computations concerning correlation between the organic carbon and colloidal clay content in soil, its ph and magnesium, boron, copper, available molybdenum and active manganese content, are presented. To the statistical analysis the results of chemical tests of soils have been used, representative for four soil types on the territory of the Wrocław province, viz.: cultivated brown soils, cultivated black earths, cultivated podzolic soils and alluvial soils. The correlation and regression computations were conducted separately for particular soil types, separately for accumulation horizons and separately for remaining soil profile horizons. Genetic horizons situated below accumulation h o rizon were considered jointly at computations. The correlation and regression coefficients were computed each time for couples of properties. On the basis of obtained results of computations it has been stated that the available magnesium content showed close correlation with the colloidal clay content, less close one with the organic carbon content and loose correlation, occurring only rarely, with ph of soil. The available boron content in soil showed the closest correlation with the organic carbon content and then with colloidal clay content, w hile only an insignificant correlation with ph of soil. Available copper characterizes itself with rather close correlation with the colloidal clay content and loose one with the organic carbon and ph of soil. The active manganese content in soil is only loosely correlated with the colloidal clay and organic carbon content, w hile with ph of soil it shows negative correlation, although it has not been stated in all the cases. The correlation between the available molybdenum content and the soil properties investigated has been proved only in few cases. This correlation is marked more clearly in the case of the colloidal clay content. Wpłynęło do redakcji w maju 1968 r.