PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH OŁTARZA GŁÓWNEGO W KOŚCIELE FILIALNYM PW.PODWYŻSZENIA KRZYŻA ŚWIĘTEGO W SZYMOCINIE

Transkrypt

1 PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH OŁTARZA GŁÓWNEGO W KOŚCIELE FILIALNYM PW.PODWYŻSZENIA KRZYŻA ŚWIĘTEGO W SZYMOCINIE Opr.mgr Jolanta Strzałkowska

2 I. CEL I ZAKRES PRAC Przedmiotem prac będzie kompleksowa konserwacja i restauracja ołtarza głównego z prezbiterium kościoła filialnego pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego w Szymocinie. Celem prac konserwatorskich będzie zahamowanie procesu niszczenia obiektu i przywrócenie jego wartości artystycznych i estetycznych. W zakresie prac przewidziano pełną konserwację techniczną i zabiegi estetyczne, które przywrócą ołtarzowi estetykę możliwie zbliżona do założeń autorskich. Wszystkie zabiegi zostaną poprzedzone wnikliwa analizą technologii i techniki wykonania dzieła, określeniem zakresu i przyczyn zniszczeń oraz próbami gwarantującymi właściwy dobór środków i metod konserwatorskich. II WSTĘPNE ROZPOZNANIE PROBLEMATYKI Z ZAKRESU HISTORII SZTUKI Kościół filialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Szymocinie został wzniesiony około roku Był przebudowywany wielokrotnie, między innymi w XVI i XVII w. W 1717 r. przeprowadzono gruntowny remont, z tego czasu pochodzi jego barokowy wystrój. Otoczony kamienno ceglanym murem z renesansową bramą wejściową usytuowany jest w centrum wsi. Od zachodu nad bryła świątyni góruje murowana wieża. Zakrystia znajduje się od północy a kruchta wraz z kaplica od południa. Gotycko renesansowa bryła kościoła pokryta została sgraffitami. Wnętrze kościoła jest w układzie salowym, jednonawowym, czteroprzęsłowym, z otwartym prezbiterium. Sklepienie kolebkowe wypełnione jest lunetami, zdobionymi stiukowymi plafonami z barokową polichromią. Kaplica przykryta jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Ołtarz główny wzniesiony w stylu dojrzałego baroku składa się z nastawy z bramkami oraz mensy. Dekorację architektonicznej struktury dopełnia bogactwo rzeźb. Antepedium ołtarza ujęte jest w prostokątną ramę.

3 Na jej osi umieszczony jest kartusz, wypełniony złoconą i srebrzoną wicią akantową w formie ażuru,z literami CRSVI. Nastawę ołtarza flankują dwie smukłe korynckie kolumny dźwigające profilowane, uskokowe belkowanie. Retabulum stanowi tło dla centralnie umieszczonej grupy rzeźb, skupionej po obu stronach krzyża, przedstawiającej adorację Krzyża.

4 Wokół krzyża zgromadzone są pełnopostaciowe rzeźby aniołów. Trzy z nich, o obnażonych torsach uchwycone zostały w locie, pozostałe dwa obleczone w szaty, złocone i srebrzone stoją obok Krzyża, gestem rąk wskazując na niego. Krzyż w dolnej partii oparty jest na księdze Mojżeszowej. Po bokach retabulum, z prawej strony ołtarza personifikacja Ewangelii, z lewej personifikacja Lekcji. Rzeźby pełne, wykonane z drewna lipowego, polichromowane, złocone i srebrzone z laserunkami. Ujęte w kontrapoście. Zwieńczenie ołtarza przedstawia scenę Koronacji Marii. Otacza ją elipsowata rama z płaskorzeźbionych obłoków, zwieńczona promienistą glorią. W centrum przedstawienia klęcząca Maria, ujętą z profilu. Po jej bokach figury aniołów w locie. Nad Marią Chrystus Salvator i Bóg Ojciec podtrzymujący koronę. Wszystkie trzy rzeźby usadowione są na kaskadzie srebrnych obłoków, na których również umieszczono cztery główki puttów.

5 Obramienie całej sceny wzbogacono dziesięcioma główkami puttów. Na belkowaniu, w górnej części ołtarza umieszczono figury świętych Doktorów Kościoła. Z prawej strony św. Grzegorz Wielki, nad nim św. Hieronim, z lewej św. Tomasz z Akwinu, powyżej św. Augustyn. Św. Grzegorz Wielki

6 Na osi bramek ustawiono dwie pary przytulonych do siebie puttów, siedzących na obłokach.

7 W narożach retabulum, na przyściennych postumentach bramek, usadowione są figury świętych. Z lewej strony św. Wawrzyńca, lewą ręką podtrzymującego ruszt oraz palmę.

8 Z prawej św. Floriana, odzianego w zbroję i płaszcz, z morionem na głowie. Na strukturze ołtarza umieszczono wiele złoconych elementów dekoracyjnych,snycerskich. Wtórnie ołtarz przemalowywano wielokrotnie,

9 ostatnio w 1979 roku.obecnie widoczna malatura w formie marmoryzacji, utrzymana jest w kolorach ugru i błękitu. III. WSTĘPNE ROZPOZNANIE PROBLEMATYKI KONSERWATORSKIEJ 1. TECHNIKA WYKONANIA Ołtarz i bramki wykonano z drzewa iglastego,całą snycerkę i rzeźby z liściastego. Całość łączona stolarsko na kołkach i klejona. Od odwrocia wstawiono usztywnienia stabilizujące.drewniane struktury zostały pierwotnie przeklejone klejem stolarskimi. Położono wielowarstwowo zaprawy kredowo klejowe. Zaprawy opracowano na gładko i pokryto polichromią w technice tłustej tempery w obrębie postumentów, bramek oraz struktury.snycerskie ozdoby, szaty, skrzydła aniołów złocono w technice szlachetnej na pulmencie, z podziałem na mat i poler. Złocone były również gzymsowania i listwowania. Obłoki oraz niektóre szaty wykonano za pomocą bolusowych srebrzeń. Kolumny,bramki oraz skrzynia ołtarzowa były marmoryzowane. Naturalne karnacje rzeźb polichromowano w technice temperowej. Srebrzone szaty rzeźb pokryte są kolorowym laserunkiem. Wtórne przemalowania wykonano w technice olejnej. Rekonstrukcje złoceń wykonano za pomocą goldlaku. Ornamenty pierwotnie montowane na kołkach są w niektórych miejscach przybite gwoździami.ołtarz został przemalowany wtórnie w 1979 roku. Obecna malatura jest olejna. 2. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ OBIEKTU Stan obiektu w chwili obecnej jest bardzo zły. Wymaga interwencji konserwatorskiej. Główną przyczyną zniszczeń są wielokrotne naprawy, działania wilgoci, wahania wilgotności temperatury w cyklu rocznym. Wszystkie drewniane elementy ołtarza pokryte zostały nowymi warstwami farba olejną. Ołtarz w całości pokryty jest warstwa kurzu i brudu. Dużym zagrożeniem są czynnie działające owadzie szkodniki drewna, które znacznie osłabiają strukturę drewna w partii ornamentów,

10 całej snycerki oraz rzeźb. Dostrzeżono znaczne ubytki masy drewna, zwłaszcza w partiach ornamentów snycerskich. Występują ubytki formy rzeźbiarskiej. Brakuje liści z ornamentów, muszli, kwiatonów. Widoczne są liczne odszczypania, oderwania, odłamania. Występują liczne pęknięcia, rozeschnięcia, rozluźnienia połączeń stolarskich. Miejscowo w partiach rozluźnień łączeń stolarskich występują wykruszenia zaprawy wraz z warstwą malarską. Na wtórnej malaturze występują liczne zarysowania i zadrapania. Jest ona zszarzała, brudna i miejscowo pożółkła. W przetarciach i odkrywkach wyraźnie widać,że warstwa oryginalna została pokryta przemalowaniem w zupełnie innej technice i tonacji. Jest położona niestarannie. Zaprawy są źle zachowane, zarówno na strukturze jak i w partii polichromii i złoceń. Miejscami są spęcherzone i odpadają odsłaniając drewno.

11 Polichromia karnacji jest w wielu miejscach przemalowana, zabrudzona Na większości powierzchni występują daszkowate odspojenia oraz złuszczenia wraz z zaprawą. Pierwotne złocenia na listwach i profilach oraz skrzydłach aniołów zastąpiono goldlakiem.

12

13 Widoczne są liczne ubytki w partii palców, całych dłoni, atrybutów. 3. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH A. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE Ze względu na rangę obiektu, jego funkcję oraz stan zachowania proponuje się przeprowadzenie pełnej konserwacji zarówno technicznej jak i estetyczno-plastycznej ołtarza.kościół jest użytkowany jako obiekt kultu sakralnego,w związku z tym po wykonaniu zabiegów technicznych powinno się wykonać konserwację estetyczną o charakterze zachowawczym, oraz pełną rekonstrukcję wszystkich ubytków i brakujących elementów rzeźbiarskich.po demontażu i rozpoczęciu prac będzie możliwe określenie stanu zachowania poszczególnych warstw chronologicznych. Zakłada się uczytelnienie i eksponowanie pierwszej widocznej warstwy.planuje się eksponowanie ołtarza w jego pierwotnej

14 kolorystyce, niemniej jednak w razie źle zachowanych warstw spodnich konieczne będzie przyjęcie ekspozycji warstw najlepiej zachowanych. Sprecyzowanie postępowania konserwatorskiego może zostać określone w trakcie prac i przedstawione na spotkaniach komisji. Ze względu na zły stan zachowania, zwłaszcza mocne rozeschnięcie wielu fragmentów ołtarza, oraz uszkodzenia konstrukcyjne- widoczne duże szczeliny związane z praca drewna oraz osłabienie struktury, ołtarz wymaga całkowitego rozmontowania i przeprowadzenia wszystkich prac konserwatorskich w warunkach studyjnych.dotyczy to w szczególności impregnacji strukturalnej zniszczonych elementów drewnianego ołtarza oraz powtórne złożenie całości tak, aby zniwelować widoczne obecnie nieprawidłowe połączenia stolarskie. Sposób łączeń będzie rozeznany i jeżeli łączenia będą łatwe do do rozłożenia bez powstania dodatkowych uszkodzeń, wtedy wykonany zostanie całkowity demontaż. Konieczne jest przeprowadzenie dezynfekcji,dezynsekcji, impregnacji. W pierwszym etapie prac proponuje się przeprowadzenie gruntownej konserwacji technicznej. Docelowo wzmocni to strukturalnie pierwotne materiały, w pierwszej kolejności drewno, poprzez zastosowanie głębokiej impregnacji strukturalnej żywicami syntetycznymi połączonymi z dezynsekcją.zabieg wykonywany będzie metodą kąpieli i powlekania z opóźnionym odparowaniem w parach benzyny ekstrakcyjnej, pod namiotem foliowym.proponuje się ustabilizowanie rozłaczonych desek z równoczesnym wykonaniem koniecznych uzupełnień o charakterze konstrukcyjnym z wzmocnieniem lub wymianą połaczeń stolarskich. Pęknięcia i odspojenia drewna proponuje się skleić klejem stolarskim. Ubytki drewna w strukturze proponuje się wypełnić drewnem sezonowanym, zgodnym gatunkowo.w szczeliny wklejone będą pióra z tego samego gatunku drewna. Zakłada się uzupełnienie wszystkich brakujących fragmentów oraz ubytków formy rzeźbiarskiej i dekoracji snycerskiej w drewnie sezonowanym, gatunkowo zgodnym z pierwotnym. Należy usunąć wszystkie późniejsze przemalowania i nawarstwienia by umożliwić przeprowadzenie prawidłowej konserwacji

15 technicznej ołtarza.zabieg ten należy wykonać metodami chemicznymi i mechanicznymi.w trakcie prac przeprowadzona będzie analiza układu warstwna obiekcie.w zależności od jej wyniku będzie powołana komisja do rozwiązania koncepcji estetycznej ołtarza.po odsłonięciu warstwy autorskiej ubytki warstwy malarskiej proponuje się uzupełnić w technice oryginalnej metodą scalającą.jeśli na strukturze będzie się znajdowała, nawet szczątkowo zachowana marmoryzacja, proponuje się jej scalenie i rekonstrukcję. Zakłada się poszerzenie odkrywek na karnacjach rzeźb i uzupełnienie ich zgodnie z technologią i techniką autorską. Rekonstrukcje i uzupełnienia zapraw proponuje się wykonać w technice kredowo-klejowej. Złocenia zostaną dokładnie oczyszczone chemicznie i mechanicznie.fragmenty pierwotnie złocone w technice klejowej zostana zrekonstruowane w tej samej technice,o ile ich stan nie pozwoli na regenerację istniejących.wszystkie wtórne nietechnologiczne złocenie i srebrzenia zostaną usunięte.ubytki złoceń zostaną wypełnione szlachetnym złotem płatkowym i proszkowym w technice pulmentowej na pulmentach żółtym i czerwonym.oczyszczenie powierzchni bolusowych złoceń da możliwość oceny jakości wykonanych napraw i jeśli pozwoli na to ich stan zostaną scalone optycznie i uzupełnione.srebrzenia zostaną odsłonięte, zregenerowane i uzupełnione srebrem strąconym w technice autorskiej.laserunki zostaną zrekonstruowane w technice autorskiej- żywicznej. W celu zabezpieczenia przed nadmiernym brudzeniem oraz przetarciami oraz dla łatwiejszej pielęgnacji obiektu po konserwacji warstwy malarskie i złocenia proponuję zabezpieczyć odpowiednio dobranymi materiałami typu: werniksy, pasty woskowe, zapponlaki. Zostanie wykonana pełna konserwacja wszystkich rzeźb ołtarzowych.po przeprowadzonych zabiegach technicznych scalone zostaną odsłonięte karnacje. Wszystkie środki i metody będą ściśle dobrane po przeprowadzeniu prób na obiekcie.koncepcja estetyczna ekspozycji zostanie skonsultowana w trakcie kolejnych komisji konserwatorskich. Po wykonaniu pełnej konserwacji technicznej i estetycznej wszystkie elementy ołtarza zostaną ponownie złożone i zamontowane w

16 kościele z zachowaniem tradycyjnych połaczeń stolarskich oraz w razie potrzeby dodatkowych wzmocnień metalowych. Do szczegółowych ustaleń w trakcie prac powoływane będą komisje konserwatorskie z udziałem Właściciele i Przedstawicieli WUOZ. Wszystkie zabiegi konserwatorskie zostaną udokumentowane fotograficznie i pisemnie. B.PROGRAM PRAC Struktura i elementy złocone : 1. Oczyszczenie powierzchni ołtarza z niezwiązanego kurzu i luźnych nawarstwień pylistych.rozspojenie wadliwych i obluzowanych połaczeń stolarskich, usunięcie wtórnych gwoździ. 2. Demontaż połączony z inwentaryzacją. Przewiezienie do pracowni. 3. Dokładne badania stanu zachowania, technologii i zakresu występowania warstw pierwotnych- sondy, odkrywki, ew. badania analityczne. 4. Usunięcie przemalowań ze struktury ołtarza metodami mechanicznymi i chemicznymi, po przeprowadzeniu prób. 5. Usunięcie przezłoceń wykonanych w technice olejnej. 6. Oczyszczenie powierzchni drewna od odwrocia mieszaniną benzyny, wody i detergentu. 7. Dezynsekcja i dezynfekcja obiektu oparami Hylotox i Permethrin w celu zapobieżenia powtórnej inwazji owadzich szkodników drewna. 8. Impregnacja osłabionych i zniszczonych elementów struktury i wystroju ołtarza wykonana zostanie metodą w kąpieli i powlekania przy użyciu roztworu Hekolu I -50 w kompozycji rozpuszczalników /ksylen,toluen,aceton/. Do impregnatu dodane zostana środki grzybo i owadobójcze.odparowanie elementów impregnowanych nastąpi w środowisku zagęszczonych par benzyny ekstrakcyjnej i kompozycji rozpuszczalników w celu opóźnienia odparowania i równomiernego rozłożenia żywicy w impregnowanym drewnie. Zacieki zostaną usunięte rozpuszczalnikiem.w przypadku elementów z polichromią olejną, powierzchnia ich zostanie zabezpieczona bibułką japońską na kleju glutenowym.

17 9. Usunięcie wadliwych połączeń stolarskich i metalowych gwoździ. 10. Ewentualna wymiana elementów drewnianych, których struktura nie spełnia zadań konstrukcyjnych oraz wzmocnienie odkształconych i spękanych części od odwrocia. 11. Sklejenie pęknięć. Rozeschnięcia i szczeliny pęknięć zostaną uzupełnione taszlami z drewna identycznego gatunkowo na kleju glutenowym. Większe uzupełnienia proponuje się osadzić na drewnianych kołkach.dopuszcza się użycie stalowych wkrętów i metalowych kątowników do ustawienia ołtarza w razie konieczności. 12. Uzupełnienie ubytków snycerki w drewnie sezonowanym, dobranym gatunkowo. 13. Rekonstrukcja i uzupełnienie brakujących zapraw. Użyta zostanie zaprawa kredowo-klejowa modyfikowana plastyfikatorem/ zmydlony wosk pszczeli/. 14. Przygotowanie zapraw pod polichromię i złocenia przez szlifowanie ich powierzchni papierem ściernymi oraz tamponami miękkiego materiału. 15. Uzupełnienie ubytków pulmentu dobranym kolorystycznie do zachowanego i rozróżnieniem na partie matu i poleru/pulment żółty i czerwony/. 16. Wykonanie scalenia złoceń i srebrzeń przez uzupełnienie brakujących fragmentów i wykonanie rekonstrukcji złotem płatkowym tam, gdzie złocenia nie są zachowane. 17. Zabezpieczenie dolnych partii złoceń narażonych na mechaniczne uszkodzenia roztworem Paraloidu B-72 w alkoholu. 18. Uzupełnienie warstwy malarskiej w pierwotnej technice, po akceptacji komisji konserwatorskiej. 19. Zabezpieczenie warstwy malarskiej werniksem damarowowoskowym. 20. Montaż ołtarza w pierwotnym miejscu, z korektą i usztywnieniem konstrukcji utrzymującej obiekt. 21. Wykonanie dokumentacji konserwatorskiej- fotograficznej i opisowej rejestrującej stan zachowanie i przeprowadzone zabiegi.

18 Polichromowane karnacje rzeźb: 1. Oczyszczenie poszczególnych rzeźb miękkim pędzlem z warstw kurzu i luźnych nawarstwień. 2. Wykonanie sond stratygraficznych, badań odkrywkowych umożliwiających szczegółowe określenie : stratygrafii nawarstwień oraz techniki i technologii wykonania warstw pierwotnych. 3. Usunięcie przemalowań z karnacji rzeźb środkami dobranymi po wykonanych próbach. 4. Impregnacja rzeźb od odwrocie 15% roztworem Osolanu KL w kompozycji rozpuszczalników/toluen, aceton/.do impregnatu dodane zostaną środki owado - i grzybobójcze. 5. Uzupełnienie i rekonstrukcja ubytków formy w drewnie sezonowanym, dobranym gatunkowo. Drobne ubytki zostaną wypełnione żywicą Akson SC. 6. Uzupełnienie ubytków w warstwie zaprawy zaprawą kredowo klejowa. 7. Uzupełnienie warstwy polichromii. Punktowanie zostanie wykonane metoda scalającą farbami firmy Maimeri Restauro, Talens i Rembrandt. 8. Zabezpieczenie partii polichromowanych werniksem damarowowoskowym. Opr. mgr Jolanta Strzałkowska, maj 2016 r.

19 FORMULARZ CENOWY PRAC KONSERWATORSKICH OŁTARZA GŁÓWNEGO W KOŚCIELE FILIALNYM P. W. PODWYŻSZENIA KRZYŻA ŚWIĘTEGO W SZYMOCINIE L.P. Zakres prac konserwatorskich jednostka Ilość 0k. cena Wartość netto Wartość brutto 1. Demontaż ołtarza komplet 2. Uzupełniające badania komplet stratygraficzne 3. Badania laboratoryjne komplet 4. Usunięcie wtórnych m² 55 nawarstwień ze struktury ołtarza i bramek 5. Usunięcie wtórnych m² 31,25 nawarstwień ze złoceń i srebrzeń 6. Mycie i impregnacja m² 35 powierzchni odwroci ołtarza i bramek 7. Prace stolarskie komplet 8. Prace snycerskie komplet 9. Konserwacja marmoryzowanej struktury( ołtarz i bramki) m² Konserwacja elementów złoconych i srebrzonych m² 31, Konserwacja i rekonstrukcja polichromii rzeźb m² Montaż ołtarza komplet 13. Koszty materiałów komplet 14. Koszty dokumentacji komplet Razem Proponuje się demontaż ołtarza i wykonanie prac w warunkach studyjnych. Przewidziano wykonanie złoceń tylko materiałami szlachetnymi /złoto 23,75 karata/ w technice polerowania i matu pulmentowego. Podane ceny jednostkowe zawierają wszystkie koszty wykonania: pełna konserwację techniczną i estetyczną wraz z koniecznymi uzupełnieniami złoceń, srebrzeń i polichromii, koszty; materiałów, narzędzi, sprzętu, transportów, niezbędnych badań, konsultacji i nadzorów specjalistycznych, wykonania dokumentacji powykonawczej, niezbędnych zabezpieczeń, demontażu, montażu, transportu, oraz wszystkie inne koszty niezbędne do uzyskania właściwej jakości przedmiotu zamówienia.