PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH BABTYSTERIUM WRAZ Z CHRZCIELNICĄ Z BAZYLIKI NAJŚWIĘTSZEGO ZBAWICIELA I WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W DOBRYM MIEŚCIE

Transkrypt

1 PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH BABTYSTERIUM WRAZ Z CHRZCIELNICĄ Z BAZYLIKI NAJŚWIĘTSZEGO ZBAWICIELA I WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH W DOBRYM MIEŚCIE Pracownia Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki GOREK RESTAURO S.C. ul. Ruskowy Bród 79A Warszawa 1

2 OPIS OBIEKTU DATOWANIE: lata 80-te XVII w. STYL: barok AUTOR: Izaak Ryga z Królewca BABTYSTERIUM: Drewniane babtysterium o architektonicznej formie znajduje się w zachodnim przęśle nawy południowej kolegiaty w Dobrym Mieście. Babtysterium zaprojektowano na planie połowy ośmioboku z bardzo bogatym i rozbudowanym baldachimem. Konstrukcja składa się z czterech kolumienek i trzech półkolumienek przyściennych połączonych półkolistymi arkadami i girlandami. Na cokołach wieńczących kolumienki znajdują się pełnoplastyczne figury czterech ewangelistów, a przy ścianie rzeźby dwóch biskupów. Z tyłu na półkolumnie umieszczono rzeźbę św. Jana Chrzciciela. Baldachim wieńczy figura Chrystusa z dzieckiem. Pomiędzy postaciami na łuku arkad ustawione są aniołki podtrzymujące kartusze. Dolne płyciny, z których środkową stanowią drzwiczki, wypełnione zostały ażurowym dwustronnym ornamentem złożonym z gęsto splecionej, bujnej wici akantu z wplecionymi płaskorzeźbionymi puttami, a w przypadku trzech płycin infułami. Izaak Ryga z Królewca, Babtysterium, kolegiata w Dobrym Mieście, lata 80-te XVII wieku. 2 Baldachim utworzony został z regencyjnych pałąków z bogatą dekoracją snycerską złożona z bujnego, mięsistego ornamentu roślinnego. Konstrukcja babtysterium pomalowana na czarny kolor, natomiast trzony kolumn marmoryzowane w odcieniu zbliżonym do porfiru. Snycerka roślinna i rzeźby bogato złocone i srebrzone, karnacja malowana ciepłym jasnym ugrem, a włosy w kolorze ciemnobrązowym. Wewnątrz batysterium powinna stać chrzcielnicę, o wysokości 102 cm, w kształcie kielicha złożonego z ośmiobocznej czaszy, w której znajduje się misa chrzcielna. Na nodze umieszczono cztery pełnoplastyczne figury stojących i siedzących aniołków dźwigających czarę wspartą na zwiniętych wolutach. Całość posadowiona jest na dwustopniowym podeście. Czasza zwieńczona wydatnym, uskokowym gzymsem, zdobiona gęsto splecionym, półplastycznym ornamentem akantowym. Aniołki posiadają pulchne, dziecięce ciała i pyzate buźki. Są one owinięte dekoracyjnie modelowanym perizonium w kształcie szarfy lub przysłonięte wicią akantu. Konstrukcja polichromoawana w kolorze czarnym, perizonia i ornamenty złocone, karnacja w ciepłym naturalnym kolorycie.

3 HISTORIA OBIEKTU Nie istnieje szczegółowe opracowanie dotyczące historii babtysterium i chrzcielnicy z kolegiaty w Dobrym Mieście. Pierwsze pisemne wzmianki znajdują się w XIX-wiecznej pracy A. Boettichera. Późniejsze prace uwzględniające dobromiejskie babtysterium to przedwojenne opracowanie A.Ulbricha i opracowanie z lat osiemdziesiątych XX wieku A. Rzempołuch. BIBLIOGRAFIA 1. A. Ulbrich, Geschichte der Bilderhauerkunst..., Konigsberg , s.319, 360; 2. A. Boetticher, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Ostpreussen, Ermland, H.IV, Konigsberg 1894, s.121; 3. A. Rzempołuch, zespół kolegiacki w Dobrym Mieście, Olsztyn 1989, s Izaak Ryga z Królewca, Babtysterium, kolegiata w Dobrym Mieście, lata 80-te XVII wieku. Dwuskrzydłowe drzwi prowadzące do babtysterium. na zwieńczeniu drzwi postacie dwóch siedzących aniołów z wtórnie, dość nieudolnie dorobionymi główkami. Izaak Ryga z Królewca, Babtysterium, kolegiata w Dobrym Mieście, lata 80-te XVII wieku. Fragment figury Chrystusa ze zwieńczenia baldachimu, znajdującej się obecnie w skarbcu kościoła. Głowa dziecka z widocznymi odpadającymi płatami polichromii. 3

4 STAN ZACHOWANIA Babtysterium znajduje się w bardzo złym stanie. Drewno zdegradowane zostało przez działanie owadów. Konstrukcja babtysterium straciła swoje właściwości nośne i grozi załamaniem. Stolarskie elementy rozspajają się w miejscu łączeń. Figura Jezusa ze zwieńczenia baldachimu spadła na ziemię, ze względu na destrukcje połączeń stolarskich pałąków i rozchwianie całej konstrukcji. Wykonana w późniejszym czasie metalowa klamra nie spełnia już swojej roli wzmocnienia, a jedynie szpeci lekkie barokowe założenie babtysterium. Warstwa drewna w wielu miejscach o całkowicie zdegradowanej strukturze przez działanie drewnojadów. Osłabienie drewna spowodowało powstanie wielu zniszczeń i odłupań formy rzeźbiarskiej. Duże ubytki takie jak np. ręka św. Jana Chrzciciela i drobne jak końcówki liści akantów i girland dopełniają obrazu zniszczeń. Na całej powierzchni widoczne są liczne ubytki złoceń i warstw malarskich. W niektórych miejscach warstwy gruntu odpadają całymi płatami np. rzeźba Jezusa ze zwieńczenia. Warstwa karnacji silnie zabrudzona i przemalowana. Zachowane złoto wydaje się być w na tyle dobrym stanie, iż należy dołożyć wszelkich starań by uratować złocone powierzchnie i jedynie wyretuszować je złotem w proszku. Liczne elementy snycerki zostały połamane w wyniku niestabilności konstrukcji i w kilku przypadkach wymienione na nowe, niestety odbiegające klasa artystyczną i sposobem rzeźbienia oraz technologią wykonania od oryginału. Izaak Ryga z Królewca, Babtysterium, kolegiata w Dobrym Mieście, lata 80-te XVII wieku. Fragment uskrzydlonej główki anielskiej. Na czole i skrzydłach widoczne miejsca w których odpada grunt wraz z warstwą polichromii i warstwą złoceń. Okolice ubytków wymagają natychmiastowej interwencji konserwatorskiej i podklejenia warstw gruntu. 4

5 WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE PROSPEKT: Babtysterium i chrzcielnice w bazylice w Dobrym Mieście należy poddać niezwłocznej całościowej konserwacji. Interwencja konserwatorska wydaje się koniecznością chwili ze względu na postępujący, nieodwracalny proces zniszczeń. Głównym celem przeprowadzonej konserwacji powinno być: uratowanie obiektu przed bezpowrotnym zniszczeniem, zatrzymanie procesów destrukcyjnych zachodzących w obiekcie, naprawienie konstrukcji, przywrócenie pierwotnego wyglądu, zabezpieczenie zachowanych warstw technologicznych i przywrócenie w jak największym stopniu pierwotnych walorów estetycznych i artystycznych. Ze względu na całkowicie zniszczoną konstrukcję nośną obiektu konieczny jest demontaż poszczególnych części babtysterium. Takie postępowanie umożliwi impregnację wszystkich elementów i ustabilizowanie konstrukcji. Ze względu na bardzo zły stan zachowania podłoża drewnianego i osłabienia samej u góry: Izaak Ryga z Królewca, Babtysterium, kolegiata w Dobrym Mieście, lata 80-te XVII wieku. Fragment ręki Chrystusa ze zwieńczenia baldachimu, z odpadającą płatami polichromią. po lewej: Zwieńczenie baldachimu Babtysterium, miejsce w którym stała figura Chrystusa, przed upadkiem. 5

6 konstrukcji wymagane są prace stolarskie. W trakcie tych prac powinno się kierować zasadą naprawy połączeń, uzupełnienia ubytków, a nawet wymiany pewnych elementów konstrukcyjnych, jeżeli ich stan zachowania nie gwarantowałby w przyszłości odpowiedniej sztywności i statyczności. Należy usunąć wtórne nawarstwienia kitów i przemalowań zachowując w jak największym stopniu oryginalne warstwy gruntów i złoceń. W miejscach ubytków rekonstrukcje złoceń wykonywane musza być zgodnie z oryginalną techniką i technologią. Konieczna będzie również rekonstrukcja brakujących elementów snycerki (takich jak lewa ręka św. Jana Chrzciciela) i gzymsowania. Należy wymienić nieudane i odbiegające od oryginału poziomem artystycznym i charakterem rekonstrukcje snycerskie na nowe (np. główki aniołków ze zwieńczenia bramki, girlandy). 6 Izaak Ryga z Królewca, Babtysterium, kolegiata w Dobrym Mieście, lata 80-te XVII wieku. Rzeźba św. Jana Chrzciciela z widoczną odłamana prawą ręką. W przełomie widoczna zupełnie zdegradowana struktura drewna w wyniku żerowania kołatka.

7 PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH ZAKRES BADAŃ 1. Badania stratygraficzne, wykonanie szlifów. 2. Badania pigmentów. 3. Badania spoiw - wybarwienia. 4. Badania dendrologiczne - rodzaju drewna. 5. Kwerenda i badania historyczne oraz z zakresu historii sztuki. KOLEJNOŚĆ PRAC 1. Wykonanie dokumentacji opisowej i fotograficznej stanu obiektu przed rozpoczęciem prac. 2. Wykonanie dokładnej inwentaryzacji rysunkowej obiektu. 3. Pobranie próbek bo badań laboratoryjnych i w celu ustalenia stratygrafii obiektu. 4. Ustawienie rusztowania. 5. Podklejenie warstwy gruntów i polichromii in situ - primal AC Zabezpieczenie osypujących się warstw technologicznych bibułką japońską. 7. Demontaż rzeźb, kartuszy, girland i aplikacji. 8. Dopasowanie odnalezionych w skarbczyku brakujących elementów snycerki. 9. Demontaż konstrukcji babtysterium - kolumn i płycin. 10. Dezynsekcja i dezynfekcja drewnianych elementów Xylotox, PCMC. 11. Wykonanie odkrywek sondażowych na czyszczenie i usuwanie zabrudzeń oraz przemalowań. 12. Usunięcie wtórnych nawarstwień: gruntów i przemalowań. 13. Impregnacja drewnianych elementów impregnacja najbardziej zniszczonych elementów przez kąpiel w Osolanie K 16 w toluenie. impregnacja pozostałych elementów przez pędzlowanie roztworem Osolanu K 16 w toluenie. 14. Wykonanie napraw stolarskich i koniecznych wzmocnień konstrukcyjnych. 15. Ustawienie konstrukcyjnych elementów babtysterium. 16. Wykonanie drewnianych rekonstrukcji brakujących elementów snycerki. 17. Przeklejenie drewna w miejscach ubytków warstw gruntów klejem skórnym. 18. Założenie i opracowanie gruntów klejowo-kredowych w miejscach ubytków. 19. Wykonanie retuszu monochromii. 20. Wykonanie retuszu marmoryzacji. Izaak Ryga z Królewca, Babtysterium, kolegiata w Dobrym Mieście, lata 80-te XVII wieku. Fragment konstrukcji babtysterium, która straciła właściwości nośne i grozi zawaleniem. Widoczne braki gzymsów i połamane ornamenty roślinne. 7

8 8 21. Zabezpieczenie retuszy paraloidem B Założenie warstwy wykończającej wosku konserwatorskiego. 23. Wykonanie rekonstrukcji złoceń zgodnie z oryginalną technologią. 24. Wypunktowanie złoceń zastosowanie złoto w proszku. RZEŹBY I CHRZCIELNICA: 1. Oczyszczenie powierzchni rzeźb i chrzcielnicy z zabrudzeń i kurzu. 2. Podklejenie warstwy gruntów, karnacji i złoceń - primalem AC Oczyszczenie warstwy polichromii z przemalowań: mechanicznie (skalpel) i chemicznie. 4. Usunięcie wtórnych kitów. 5. Oczyszczenie powierzchni złoceń z warstwy brudu i miejscowych wtórnych przemalowań brązą. 6. Impregnacja - nawiercenie rzeźb od tyłu. Ponieważ rzeźby nie powinny być moczone w impregnacie w całości, 20% roztwór Osolanu K16 w Toluenie wprowadzony może być w strukturę rzeźby za pomocą lejków. 7. Umycie powierzchni drewnianej zaimpregnowanych rzeźb toluenem. 8. Uzupełnienie otworów po kołatku drewnianymi kołeczkami z drewna lipowego i kitem wiórowym. 9. Obcięcie kołków i wykałaczek. 10. Dorzeźbienie brakujących elementów snycerki. 11. Przemycie drewnianych powierzchni denaturatem w celu jej odtłuszczenia. Izaak Ryga z Królewca, Babtysterium, kolegiata w Dobrym Mieście, lata 80-te XVII wieku. Fragment zdestabilizowanej konstrukcji Babtysterium z połamanymi aniołkami pierwotnie trzymającymi kartusz. 12. Przeklejenie drewnianych powierzchni klejem kostnym. 13. Nałożenie kitów klejowo-kredowych z niewielką ilością terpentyny weneckiej w ubytkach karnacji. 14. Położenie 10 warstw gruntów klejowo-kredowych w miejscach ubytków oryginalnych gruntów na powierzchni szat i wici roslinnych. 15. Szlifowanie gruntów na mokro i papierem ściernym. 16. Zaizolowanie kitów w obrębie polichromii 3% roztworem Szelaku w alkoholu. 17. Wypunktowanie i scalenie kolorystyczne warstwy malarskiej (tempera i akwarela). 18. Zabezpieczenie powierzchni malarskiej 2% roztworem Paraloidu B72 w toluenie. 19. Założenie warstwy wykończającej wosku konserwatorskiego. 20. Nałożenie 10 warstw naturalnego pulmentu Charbonnel firmy Lefranc & Bourgeois w miejscach rekonstrukcji złoceń i srebrzeń. 21. Srebrzenie srebrem w proszku rozpuszczonym w żelatynie i nanoszenie go gąbeczką poprzez topowanie w miejscach rekonstrukcji srebrzeń. 22. Wypolerowanie srebra agatem i zabezpieczenie jego powierzchni 4% roztworem Paraloidu B 44 rozpuszczonym w Toluenie.

9 23. Złocenie złotem w płatkach 23 ¾ karat. Dukatten Doppel Gold w miejscach rekonstrukcji złoceń. 24. Wypolerowanie złota i jego postarzenie za pomocą pumeksu w proszku, sztyftu z włókna szklanego i waty metalowej o grubości 00. PRACE KOŃCOWE 1. Montaż aplikacji i wcześniej zdemontowanych elementów architektonicznych. 2. Demontaż rusztowania. 3. Wykonanie kompleksowej dokumentacji powykonawczej opisowej i fotograficznej. Materiały do konserwacji elementów drewnianych: A. Środki ochrony drewna Wood Protector Z preparat do konserwacji drewna zabytkowego, dekspol.pl/protector.php?id=22) Aidol Holzsanierung MZ, Remmers, instrukcje_drewno/renowacja%20drewna/2388%20instrukcja.pdf B. Impregnaty do miejscowego wzmacniania struktury drewna: Osolan KL, Metaplex Sp. z o.o., (PL) ( Paraloid B-72 ( malhilfen/ impraegnierungen_paraloid. htm) Aidol PU Holzverfestigung, Remmers, - środek, który stabilizuje i wzmacnia drewno uszkodzone przez grzyby lub owady. Dzięki bardzo dobrym właściwościom penetracyjnym wzmacnia pozostawioną przez insekty mączkę drzewną. Aidol Epoxi-Holzverfestigung, Remmers, środek do wzmocnienia elementów drewnianych osłabionych przez grzyby i owady. Obszar stosowania m.in. mury pruskie, dzieła sztuki etc. Nie zawiera rozpuszczalnika i nadaje się do stosowania do wewnątrz. Izaak Ryga z Królewca, Babtysterium, kolegiata w Dobrym Mieście, lata 80-te XVII wieku. Fragment wtórnej girlandy odbiegającej od oryginalnych elementów zarówno pod względem stylistycznym, artystycznym i formalnym jak również pod względem technologii i zastosowania mało szlachetnych materiałów (srebrol i brąza). C. Kleje stolarskie i montażowe, materiały do stolarski i snycerki Klej montażowy POW Henkel, (D) Klej stolarski POW, Prealijm, (FIN) Klej Ponal, Henkel, ( Klej stolarski glutynowy D. Drewno i materiały do uzupełnień i rekonstrukcji 9

10 Wysokogatunkowa, powietrzno sucha tarcica dobrana gatunkowo do odnawianych elementów, forniry, obłogi Aidol Epoxi Holzersatzmasse dwuskładnikowy kit o dużej wytrzymałości do uzupełnień w konstrukcji szachul-cowej E. Środki do oczyszczania powierzchni drewna a) Usuwanie brudnych powłok woskowych o Benzyna ekstrakcyjna, Benzyna lakowa + Trociny drzewne z drewna tego samego gatunku co drewno czyszczone (dąb, sosna) o Żel woskowy STARLON w paście i płynie /( (F) b) Usuwanie powłok lakierowych o Rozpuszczalniki ksylen, toluen o Syntilore Specjalistyczne pasty do usuwania powłok malarskich i lakierniczych z drewna. F. Środki do mechanicznej obrób-ki powierzchni wstawek i rekonstrukcji Papiery ścierne stolarskie (granulacja 60 do 240) Wełny stalowe o różnej ostrości (0; 00; 000) do obróbki drewna sosnowego Cykliny stalowe G. Środki do wykańczania i pielęgnacji powierzchni drewna Nadmanganian potasu środek do patynowania wstawek z dębiny Bejce spirytusowe /( (F) bejce wodne f-my Liberon oraz Zakłady Chemiczne w Wisznicach, bejce wodne i spirytusowe Clou, bejce Zweihorn, retuszery Zweihorn, Pasty na bazie wosku pszczelego: Li-beron, Syntilore, Novecento - Bresciani, (I); bezbarwne i barwione Kity woskowe barwione do na-praw powierzchni drewna Novecento, Bresciani, (I) H. Środki pozłotnicze i wykończeniowe farby akwarelowe Talens (H), Maimeri (I) farby temperowe Talens (H), Maimeri (I) pulment akrylowy Renner Poliergrunt (D) pulment naturalny Lefranc & Bourgeois (F) złoto płatkowe Rosenoble Doppel Gold 23,75 Karat extra stark (D) złoto w proszku (I) srebro w proszku Paraloid B72 Rohm & Haas (USA) Paraloid B44 Rohm & Haas (USA) toluen wosk Cera Novecento Neutro (I) 10