K O Ś C I Ó Ł Ś W. J A N A W G D A Ń S K U

Transkrypt

1 Obiekt: Kamienny ołtarz główny, polichromia Usytuowanie prezbiterium, Miejsce przechowywa nia Kościół Św. Jana w Gdańsku Styl. czas powstania : Autor, warsztat Materiał, technika: , Abraham van den Blocke Piaskowiec gotlandzki, polichromowany, złocony, belgijski marmur 1

2 Stan zachowania: Ołtarz został zmontowany w kościele w 1611 roku, polichromie i złocenia ukończono w Był wielokrotnie poddawany pracom, których daty uwieczniono na ołtarzu. Odnawianie miało miejsce w latach 1673, 1737 i Mimo osłony, wykonanej w 1943 roku, ołtarz znacznie ucierpiał podczas wojny, zwłaszcza na skutek uszkodzenia sklepień i pożaru. Bardzo duże zniszczenia miały miejsce po wojnie, na skutek licznych aktów wandalizmu, kiedy kościół był nieczynny przez kilkadziesiąt lat po wojnie. Ostatnie prace miały miejsce w latach W wyniku tych wieloletnich prac ustabilizowano konstrukcję ołtarza, odzyskano rozporoszone elementy.doprowadzono do scalenia wszystkich luźnych fragmentów. Wykonano liczne rekonstrukcje rzeźbiarskie. Na etapie podejmowania prac stwierdzono liczne zachowane fragmenty warstw malarskich oraz duże obszary (od frontu) warstw zwęglonych, odspojonych i częściowo przemieszczonych. Przeprowadzono badania laboratoryjne próbek pobranych z miejsc niezwęglonych. Odspojone lecz zachowane fragmenty polichromii na antepedium i cokole ołtarza zostały podklejone. Podobnie, złuszczone warstwy oryginalnej polichromii na rewersie ołtarza udało się uratować zwłaszcza pola inskrypcyjne, ale także partie tła i polichromie puttów w pierwszej kondygnacji. Komisja Konserwatorska pojęła decyzję o usunięciu spalonych, luźnych warstw polichromii. Badania laboratoryjne pobranych próbek wykazały zestaw pigmentów i spoiw typowy dla polichromii gdańskich obiektów kamiennych XVII wieku, oraz typowe opracowanie warstwy podkładowej. W odniesieniu do rewersu w omówieniu stwierdzono, że jest to oryginalna warstwa, bez przemalowań, z wyjątkiem powtórnej, wzmacniającej warstwy tła inskrypcji w drugiej kondygnacji. Awers ołtarza był jednak wielokrotnie przemalowywany polichromię i złocenia odnawiano co najmniej dwukrotnie w 1737 i 1823 roku oraz prawdopodobnie w wieku XX. Należy przypuszczać, że w zwęglonej warstwie znajdowały się w dużej mierze także przemalowania. 2

3 Stan badań na temat opracowania malarskiego gdańskiej rzeźby kamiennej XVII wieku jest obecnie dużo szerszy niż w 1998 roku, kiedy ukończono prace konserwatorskie przy ołtarzu. Wówczas, z założeniem, że w przyszłości nastąpi kolejny etap, rekonstrukcje pozostawiono w stanie surowym, a oryginalne warstwy zabezpieczone, podklejone i ustabilizowane, z licznymi drobnymi kitami podtrzymującymi krawędzie. W obecnym stanie, na ołtarzu widnieje mozaika dużych fragmentów polichromii zachowanej, czarnych przebarwień po pożarze, dużych obszarów z czytelnym rysunkiem złoceń (miejsca przebarwione wskutek wymigrowania w pory przypowierzchniowe kamienia wytrawy olejnej stosowanej pod złocenia), miejsc z reliktami złoceń, obszarów przebarwionych na skutek przeniknięcia farby w pory przypowierzchniowe kamienia oraz jasnych partii sztucznego kamienia zastosowanego do uzupełnień i rekonstrukcji. Najmniej czytelna jest warstwa na antepedium, prawdopodobnie przedstawiająca dawniej draperię. Po dwudziestu latach od ukończenia prac powierzchnia ołtarza jest zabrudzona, Warstwy zabezpieczające uległy częściowej degradacji, lokalnie zachowane fragmenty są przesuszone i ponownie zaczynają się odspajać. Podczas tych lat pojawiły się również drobne uszkodzenia mechaniczne, zwłaszcza w partii kitów na krawędziach antepedium. Jedno z uzupełnianych skrzydeł pelikana w zwieńczeniu jest pęknięte na łączeniu uzupełnienia z kamieniem. Na obecnym etapie zawansowania prac we wnętrzu kościoła wydaje się celowe ponowne postawienie problemu aranżacji powierzchni ołtarza. Obecnie Nadbałtyckie Centrum Kultury dysponuje także o wiele bogatszym materiałem archiwalnym, a dzięki technice cyfrowej, dostępne są także znacznie lepsze możliwości analizy zachowanego materiału ikonograficznego. Opracowanie powierzchni rzeźby musi być poprzedzone zabiegami częściowej rekonserwacji. Ostateczna decyzja o efekcie artystycznym podjętych działań powinna zostać podjęta przez Komisję Konserwatorską. Na obecnym etapie można określić następujące wytyczne: 3

4 Na podstawie wyników badań, zachowanych fragmentów na obiekcie i wiedzy o siedemnastowiecznej polichromii kamiennej rzeźby gdańskiej XVI i XVII wieku można stwierdzić, że pierwotna polichromia ołtarza odpowiadała tzw. manierze niderlandzkiej czyli zestawieniu bieli z czernią i czerwienią oraz laserunkami i złoceniami. Ołtarz wykonano z piaskowca gotlandzkiego, na którym za pomocą polichromii zaimitowano inne, szlachetniejsze materiały. Jest to sposób opracowania jaki znany z innych zabytków warsztatów gdańskich, przede wszystkim epitafium Edwarda Blemke autorstwa Wilhelma van den Blocke (Bazylika Mariacka),, Kominek Abrahama van den Blocke, obecnie w pałacu w Waplewie, analogiczny kominek, obecnie w bibliotece Muzeum Narodowego w Gdańsku, kominek w Sali Burmistrza Ratusza Staromiejskiego, czy też portal dormitorium w katedrze oliwskiej. Sam sposób polichromowania jest ściśle powiązany z formą rzeźbiarską, t.j. naśladownictwem, czy bardziej kontynuacją alabastrowej plastyki niderlandzkiej w formie płaskorzeźbionych płycin, masowo importowanych, także do Gdańska z ośrodków takich jak Mechelen. Technologia takiej polichromii to następujące warstwy (spoiwo olejne i kazeinowe): - biel ołowiowa ze spoiwem nałożona na całość, jako warstwa bazowa, kładziona dość grubo, bez gruntu, albo dwuwarstwowo- w cienkiej warstwie z kredą i klejem, i tłustszej, nawierzchniowej. Warstwa ta może być jednocześnie gruntem pod czerwień i czerń oraz barwa podstawową dla elementów dekoracji rzeźbiarskiej (reliefy, figury, ornamenty). -barwne laserunki na poszczególnych elementach dekoracji rzeźbiarskiej (zielonkawe, np. na liściach, błękitne, róż i czerwień w partiach karnacji, na owocach itd.) Laserunki nie pokrywały całości elementu, raczej nakładano je od zagłębień, rozciągając ku wypukłościom) -czerń na poziomych elementach architektonicznych (gzymsy, cokoliki, listewki) -imitacja czerwonego wapienia olandzkiego (czerwień żelazowa z czernią) w elementach architektonicznych -złocenia po krawędziach elementów, w partiach włosów, listewki profili brzegi szat, atrybuty, itd.. Pigmenty typowe dla takiego opracowania to biel ołowiowa i czerwień żelazowa oraz czernie, ugry, zieleń miedziowa, smalta. 4

5 Bardzo charakterystycznym elementem niderlandzkiej maniery jest zastosowanie w trzonach kolumn i filarów pierwszej kondygnacji ołtarza marmuru. Jest to czerwony, biało użylony, bardzo dekoracyjny kamień, przez M. Wardzyńskiego utożsamiany z wydobywanym nad Mozą Marbre rouge griotte Trójbarwny schemat rozpowszechniany był w Gdańsku przede wszystkim przez Wilhelma i Abrahama van den Blocke oraz warsztat malarski Izaaka Van den Blocke (np. pierwszy portal Ratusza Głównomiejskiego). Opracowanie powierzchni rzeźby musi być poprzedzone zabiegami częściowej rekonserwacji. Ostateczna decyzja o efekcie artystycznym podjętych działań powinna zostać podjęta przez Komisję Konserwatorską. Przewidywany program prac konserwatorskich: a. Prace przygotowawcze: Analiza materiałów archiwalnych, przeprowadzonych badań i literatury oraz dokumentacji prac konserwatorskich. Ewentualne wykonanie badań uzupełniających. b. Wykonanie projektu polichromii i ustalenie zakresu działań z Komisją Konserwatorską. c. Rekonserwacja elementów zachowanych: Oczyszczenie z luźnych zabrudzeń za pomocą miękkich pędzli Podklejenie odspojonych łusek i osypujaych wartw polichromii w partiach, gdzie wczesniej stosowano Bevę (inskrypcje) należy przeprowadzić próby rozprasowania mas z zastosowaniem kautera i ewentualnei dosycić tym samym preparatem. W pozostałych partiach także powtórzyć preparaty stosowane podczas ostatnich prac (wszystkie informacje zawarte są w dokumentacji powykonawczej). uzupełnienie drobnych ubytków: zaprawa mineralna imitująca piaskowiec gotlandzki, np., Billy s Stenlim Stenteknik lub Keim Restauro Top albo Remmers Restauriermörtel. 5

6 Klejenie luźnego skrzydła klej poliestrowy lub epoksydowy Oczyszczenie zachowanych partii warstw malarskich i kamienia z zastosowaniem gumy chlebowej, śliny syntetycznej, benzyny lakowej Ewentualne dosycenie woskiem mikrokrystalicznym powierzchni marmuru d. Prace przy aranzacji kolorystycznej powierzchni: Uwagi ogólne: Prace powinnny mieć charakter uczytelnienia oryginalnych partii śladów zachowanej polichromii oraz uporządkowania mozaiki różnobarwnych materiałów (uzupełnienia ze sztucznego kamienia, przepalona powierzchnia). Należy zwrócic uwagę na różną nasiąkliwośc i porowatość materiałów oryginalnych i wtórnych. Jeżeli komisja zdecyduje o zastosowaniu gruntów w partiach poza uzupełnieniami to powinien to być bardzo cienki grunt, nakładany lokalnie, z ominięciem takich partii jak np. zachowane ślady złoceń. Złocenia powiny być wykonywane złotem proszkowym i ewentualnie mineralnym. Złoto płatkowe powinno być stosowane jedynie jako akcenty wzmacniające połysk. Proponowane zabiegi: Założenie warstwy cienkiego gruntu, barwionego w masie na powierzchnie rekonstrukcji i uzupełnień (wyrównanie stopnia porowatości kamienia naturalnego i sztucznego) Retusz naśladowczy w partiach teł inskrypcji, żagielków arkad od rewersu, karnacji puttów - od rewersu Retusz polichromii imitujacej alabaster na elementach rekonstruowanych w technice olejnej lub tempery kazeinowo- olejnej Retusz naśladowczy złoceń. e. dokumentacja powykonawcza prac: opisowa, fotograficzna i rysunkowa:zgodnie ze standardami określonymi w Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 22 czerwca 2017 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków (Dz.U. z 2017 r., poz. 1265). 6