Strona 1 Protokół z warsztatów planistycznych 2012 perspektywa 2020 25.09.2012 Warsztat organizowany w ramach projektu systemowego Małopolskie Partnerstwo Instytucji w obszarze rynku pracy, edukacji i szkoleń (6.1.1 PO KL)
Charakterystyka warsztatów planistycznych 2012: otwarcie cyklu spotkań konsultacyjnych Program Strategiczny Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy do Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego do 2020 roku - efekty prac warsztatowych zostały uwzględnione w założeniach Programu wykorzystanie rekomendacji z warsztatów Planistycznych do tworzenia Planu Wykonawczego w obszarze uczenia się przez całe życie dla Małopolskiego Partnerstwa na rzecz Kształcenia Ustawicznego planowanie w perspektywie 2020 roku, a nie rocznej jak dotychczas Strona 2 Program spotkania: Cześć plenarna: Wspólny cel, wspólny sukces wprowadzenie do warsztatów planistycznych Martynuska, Dyrektor Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Andrzej Wykształceni mieszkańcy to dynamiczny rozwój Małopolski prof. Jarosław Górniak, ekspert konsultant podczas prac nad Programem Strategicznym Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy Edukacja, kształcenie dorosłych oraz rynek pracy w Województwie Małopolskim do roku 2020, czyli Program Strategiczny Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy Anetta Okońska, Kierownik Zespołu Strategii Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie Część warsztatowa: I. Wyzwania dla edukacji II. Poradnictwo całożyciowe III. Mechanizmy uczenia sie przez całe życie IV. Wspieranie zatrudnienia
Strona 3 I. Część plenarna Wykształceni Mieszkańcy to dynamiczny rozwój Małopolski taką tezę zamierzał w swoim wystąpieniu udowodnić prof. UJ Jarosław Górniak, ekspert wspierający przy tworzeniu założeń Programu Strategicznego Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy. Główne punkty i wnioski z wystąpienia: Edukacja formalna i osiągnięcia w tym zakresie młodzieży potwierdzone wynikami egzaminów zewnętrznych to mocna strony Małopolski, na której można budować założenia dla rozwoju w przyszłości. Ale także tego obszaru sukcesu nie można zaniedbać. Wydajność gospodarki zależy przede wszystkim od jakości wczesnej edukacji (potwierdzają to wyniki badań). Znaczące są przede wszystkim: edukacja przedszkolna, osiągnięcia w zakresie nauk matematyczno-przyrodniczych, kształcenie zawodowe. Równie istotne są inwestycje w osoby uczące jak i inwestycje w ofertę. Edukacja to nie to samo co warsztat dla konkretnego stanowiska pracy. Edukacja osób i pracowników przedsiębiorstw odbywać się powinna nie dla bieżących potrzeb (których być może faktycznie nie ma...) ale dla budowania konkurencyjności w przyszłości. W perspektywie 10 lat będziemy mieć do czynienia z deficytem zatrudnienia i brakiem odpowiednio wykwalifikowanej siły roboczej.
Strona 4 Wskaźniki zatrudnienia i bezrobocia (Absolwenci wg płci i wykształcenia) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1 rok i mniej Zatrudnienie 2-3 lata 3-5 lat 6-10 lat 11lat i więcej 1 rok i mniej Bezrobocie 2-3 lata 3-5 lat 6-10 lat 11lat i więcej Liczba lat od zakończenia edukacji Mitem jest powszechne przeświadczenie, że uczelnie kształcą bezrobotnych: osoby z wyższym wykształceniem lepiej adaptują się na rynku pracy, krócej pozostają w rejestrach bezrobotnych, szybciej się uczą. Należy jednak przyznać, że nie wszystkie zdobyte na uczelniach kompetencje są wykorzystywane na rynku pracy. Wskaźnik zatrudnienia osób z dyplomem magistra, które zakończyły naukę w ciągu ostatnich 5 lat, wynosi aż 80%. Kolejnym mitem jest powszechność tzw. umów śmieciowych wśród absolwentów. Wyniki badania Bilans Kapitału Ludzkiego wskazują, że tego typu umowy dotyczą
18-24 25-34 35-44 45-49 50-54 55-59 60-64 13% młodych pracujących. W tej samej grupie aż 80% osób pracuje na etacie. Natomiast 1/3 absolwentów szkół wyższych jest zatrudnionych na stanowiskach specjalistycznych, co świadczy o adekwatnym wykorzystaniu zdobytych kompetencji. Jeśli chodzi o uczenie się osób dorosłych, następuje wyraźny spadek po 45-tym roku życia. Badania nie dają odpowiedzi na pytanie, czy wynika to z różnicy pokoleniowej czy też jest to zmiana związana z fazami życia. Na tej grupie wiekowej należy się koncentrować i w tej grupie zintensyfikować działania. Sytuację ułatwia sytuacja osobista osób w tej grupie wiekowej: jest to moment usamodzielniania się dzieci i dysponowania większą ilością czasu. Strona 5 Uczenie się po ukończeniu szkoły: kto się dokształca? 80% dorosłych Polaków nie dokształcało się w ciągu ostatniego roku w żaden sposób W kursach i szkoleniach w 2010 r. wzięło udział 14% osób w wieku 18-64 lata, 18% pracujących, 12% bezrobotnych, 6% nieaktywnych Najczęściej w kursach i szkoleniach biorą udział osoby dobrze wykształcone, młode lub w średnim wieku, aktywne zawodowo, pracujące lub wcześniej w zawodach kierowniczych i specjalistycznych, mieszkańcy miast. 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Nie potrzebował w pracy Nie miał czasu lub motywacji Stan zdrowia nie pozwalał W moim wieku nie ma sensu się dokształcać Pozostałe powody Potrzeba "uniwersytetów drugiego wieku" Brakuje polityki prorodzinnej i systemowego wspierania kobiet powracających po urlopach macierzyńskim i wychowawczym na rynek pracy. Wykwalifikowani pracownicy jako warunek wzrostu: Procesy demograficzne mogą doprowadzić w średnim okresie do poważnego deficytu pracowników
Utrzymanie wzrostu gospodarczego wymaga postępu technicznego i wzrostu kompetencji Dostosowanie szkolnictwa zawodowego do potrzeb rynku pracy Zbudowanie nowoczesnego systemu certyfikacji i uznawania kwalifikacji Promowania nawyku uczenia się przez cale życie Zachęcanie do uczenia się osób w wieku 50+ jest spóźnione. Interwencją edukacyjną należy więc objąć osoby w okresie poprzedzającym o 5-10 lat statystyczny punkt zwiększonego ryzyka dezaktywacji Jeszcze raz: jakość nauczających i jakość treści! Strona 6 Założenia polityki wzmacniania jakości kształcenia: Wsparcie finansowe popytu na kształcenie nie prowadzi do automatycznego stworzenia wysokiej jakości podaży usług dydaktycznych Zmiana sposobu finansowania (np. bon edukacyjny) nie jest wystarczającym warunkiem wzrostu jakości kształcenia Konieczne jest zainwestowanie w jakość nauczycieli i jakość treści nauczania Jednym z kluczowych wyzwań jest ciągle pomiar efektów kształcenia Wykształcenie to nie wyszkolenie pracownika, ale wykształcenie musi budować kompetencje Gwarantem jakości może się stać nowy mechanizm finansowanie (bon) + jakość + pomiar efektów kształcenia Program Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy jest jednym z siedmiu programów realizujących cele Strategii Województwa Małopolskiego na lata 2011 2020 pn. Małopolska Nieograniczone możliwości. Odnosząc się do edukacji dzieci i młodzieży, kształcenia osób dorosłych oraz rynku pracy, wyznacza priorytety dla regionalnej polityki zarządzania zasobami ludzkimi. Za przygotowanie dokumentu odpowiedzialny był Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie, z którym współpracowały: Departamenty: Edukacji, Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Rozwoju Gospodarczego Wydział Kształcenia Zawodowego oraz Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, a także Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Kuratorium Oświaty w Krakowie i Małopolskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Punktem bazowym dla prac nad Programem Strategicznym było określenie przewag konkurencyjnych Małopolski. Są to: Wysoki odsetek mieszkańców z wyższym wykształceniem, renoma ośrodka akademickiego Niska stopa bezrobocia
Młode społeczeństwo wyższy niż średnia dla Polski odsetek osób w wieku produkcyjnym i niższy w wieku poprodukcyjnym Wzrost uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym Stworzenie modelu pracy z uczniami zdolnymi Wysoki w porównaniu z innymi województwami poziom uczestnictwa w kształceniu ustawicznym Wypracowanie standardów usług szkoleniowych Modernizacja kształcenia zawodowego w 7 kluczowych dla rozwoju regionu branżach Nowe metody pracy z osobami mającymi problemy z pozyskaniem lub utrzymania zatrudnienia Strona 7 Na tej podstawie określono cel główny i 5 priorytetów wsparcia: Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy Cel główny Rozwój kapitału intelektualnego i podniesienie poziomu aktywności zawodowej mieszkańców Małopolski warunkiem rozwoju regionu Priorytet 1 Priorytet 2 Priorytet 3 Priorytet 4 Priorytet 5 Wdrożenie mechanizmów odkrywania, kształtowania i wspierania talentów Poprawa jakości i efektywności kształcenia zawodowego Wsparcie mieszkańców Małopolski w planowaniu ścieżki rozwoju edukacyjnozawodowego na każdym etapie życia Rozwój mechanizmów uczenia się przez całe życie Wsparcie zatrudnienia Szczegółowy zakres Programu Strategicznego Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy : Przedsięwzięcia strategiczne w ramach poszczególnych działań:
PRIORYTET 1. WDROŻENIE MECHANIZMÓW ODKRYWANIA, KSZTAŁTOWANIA I WSPIERANIA TALENTÓW DZIAŁANIE 1.1. Małopolski program na rzecz rozwoju wczesnej edukacji i opieki nad dziećmi do 5. roku życia Otwórzmy przed nimi świat programy opieki żłobkowej i edukacji przedszkolnej DZIAŁANIE 1.2. Małopolski Program Wspierania Talentów Wsparcie stypendialne dla uczniów i studentów Diament PLUS DZIAŁANIE 1.3. Rozszerzenie oferty edukacyjnej dla dzieci i młodzieży w zakresie kształtowania kompetencji kluczowych Rozumieć siebie i świat edukacja medialna, kulturalna i emocjonalna, umiejętności komunikacyjne, pracy zespołowej i pracy metodą projektową EUREKA! - Małopolskie Centrum Nauki, Eksperymentów i Zabawy Strona 8 PRIORYTET 2. POPRAWA JAKOŚCI I EFEKTYWNOŚCI KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO DZIAŁANIE 2.1. Modernizacja kształcenia zawodowego w Małopolsce Centra Kompetencji Zawodowych PRIORYTET 3. WSPARCIE MIESZKAŃCÓW MAŁOPOLSKI W PLANOWANIU ŚCIEŻKI ROZWOJU EDUKACYJNO ZAWODOWEGO NA KAŻDYM ETAPIE ŻYCIA DZIAŁANIE 3.1 Małopolski program na rzecz rozwoju całożyciowego poradnictwa zawodowego Festiwal Zawodów Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej dla dorosłych w każdym subregionie PRIORYTET 4. ROZWÓJ MECHANIZMÓW UCZENIA SIĘ PRZEZ CAŁE ŻYCIE DZIAŁANIE 4.1. Program wsparcia na rzecz uczenia się przez całe życie Centrum Zapewniania Jakości Kształcenia w Małopolsce DZIAŁANIE 4.2 System uzupełniania kompetencji osób uczących Uczyć ciekawie program wsparcia szkoleniowego dla nauczycieli DZIAŁANIE 4.3 Dostosowanie oferty edukacyjnej i szkoleniowej do potrzeb mikro, małych i średnich przedsiębiorców Uczące się kadry MŚP DZIAŁANIE 4.4 Wspieranie rozwoju potencjału kadrowego administracji regionalnej i lokalnej PRIORYTET 5. WSPARCIE ZATRUDNIENIA DZIAŁANIE 5. 1. Wsparcie na rzecz zatrudnienia wybranych grup w szczególnej sytuacji na rynku pracy
Nauka i praca to się opłaca!. Inicjatywy na rzecz zdobycia doświadczenia w miejscu pracy przez młodzież uczącą się Aktywni do emerytury - wsparcie na rzecz utrzymania aktywności zawodowej do emerytury Godzenie życia zawodowego i rodzinnego osób opiekujących się osobami zależnymi DZIAŁANIE 5.2. Doskonalenie zarządzania regionalną polityką rynku pracy Prognoza dla pracy prognozowanie, diagnozowanie i monitorowanie małopolskiego rynku pracy Kontrakt - współpraca pomiędzy województwem i powiatami w zakresie realizacji polityki rynku pracy Ekspres do zatrudnienia zlecanie zadań przez powiatowe urzędy pracy Strona 9 II. Prace warsztatowe: W ramach każdego z warsztatów przewidziano dyskusję nad szczegółowym zakresem działań w ramach poszczególnych priorytetów.
Warsztat 1. Wyzwania dla edukacji Prowadzący warsztat: Dariusz Styrna Zastępca Dyr. Dep. Rozwoju Gospodarczego UMWM, ds. kształcenia zawodowego Uczestnicy: - przedstawiciele Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego Dep. Polityki Regionalnej, Dep. Edukacji, Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Dep. Rozwoju Gospodarczego - przedstawiciele Małopolskiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli - przedstawiciele Kuratorium Oświaty w Krakowie - przedstawiciele Urzędu Miasta Tarnowa, Urzędu Miasta Nowy Targ, Urzędu Miasta Nowy Sącz - przedstawiciele uczelni wyższych; UJ, UP - przedstawiciele WUP w Krakowie - przedstawiciele szkół zawodowych przedstawiciele centrów kształcenia praktycznego - przedstawiciele Izb rzemieślniczych Przebieg warsztatu: W trakcie warsztatu zaprezentowano działania realizowane w regionie, dotyczące rozwoju edukacji formalnej, zarówno ogólnej: od poziomu przedszkolnego, jak i zawodowej. Dyskusja dotyczyła zasadności kontynuacji podjętych działań, ewentualnie koniecznych modyfikacji w ramach zapisów programu Strategicznego Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy. 1. Kształcenie zawodowe: Kontynuacją działań realizowanych w ramach projektu Modernizacja Kształcenia Zawodowego w nowym okresie programowania 2014-2020 będą Centra Kompetencji Zawodowych. Ich powstanie przewiduje Program Strategiczny Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy. W ramach działań Centrów planowane jest: nabywanie dodatkowych kwalifikacji przez uczniów (w systemie formalnym i poza formalnym) jak również możliwość dokształcania się i przekwalifikowania dla osób dorosłych, doradztwo zawodowe oraz orientacja zawodowa (przygotowanie uczniów do efektywnego poszukiwania pracy, możliwość korzystania z usług doradcy zawodowego), współpraca z przedsiębiorcami (realizacja dodatkowych praktyk i staży, w tym zagranicznych, w oparciu o trójstronne porozumienia podpisywane pomiędzy Województwem, organem prowadzącym i przedsiębiorcą), włączanie w proces kształcenia nieaktywnych już zawodowo przedsiębiorców-praktyków, promocja szkół, klas patronackich), Strona 10
organizacja staży w przedsiębiorstwach jednocześnie dla uczniów i nauczycieli, możliwości dokształcania nauczycieli w ramach Centrów), budowanie systemu szkół patronackich we współpracy z uczelniami wyższymi (głównie uczelnie techniczne). Strona 11 Centra docelowo maja dążyć do specjalizacji. Będą one pełnić funkcje przewidziane w znowelizowanej Ustawie o systemie oświaty dla Centrów Edukacji Zawodowej i Ustawicznej. W ramach swoich działań Centra będą dążyć do zacieśniania współpracy między szkołami a uczelniami wyższymi i przedsiębiorcami, zarówno w zakresie wpływu na jakość kształcenia uczniów jak i na podnoszenie oraz aktualizację wiedzy i umiejętności nauczycieli kształcenia zawodowego. W ramach Centrów przewidziano proces przyznawania stypendiów dla najzdolniejszych uczniów w ramach kluczowych branż. Stypendia mają być docelowo przyznawane przez pracodawców. Proponuje się, by w sposób szczegółowy poddać analizie losy zawodowe stypendystów, w ramach badania losów absolwentów szkół zawodowych. Jednocześnie przewiduje się modernizację warsztatów i pracowni w ramach środków inwestycyjnych Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego. Zaproponowano, by w kolejnym okresie programowania przewidywać środki przede wszystkich środki na kursy dająca konkretne kwalifikacje. Aktualne doświadczenia wskazują, ze kursy miękkie cieszą się znacznie mniejszym zainteresowaniem wśród uczniów. Bardzo istotnym elementem jest zapewnienie adekwatnego wsparcia dla nauczycieli. Brakuje mistrzów w zawodzie. Brakuje powszechnie kompetencji językowych wśród nauczycieli, co utrudnia uczestnictwo w wymianach międzynarodowych i w zawiązywaniu partnerstw z instytucjami zagranicznymi. Kolejną propozycją wsparcia dla nauczycieli są studia podyplomowe. 2. Edukacja przedszkolna: W ramach Programu Strategicznego Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy przewidziano między innymi zapewnienie 6 tys. nowych miejsc w przedszkolach oraz wprowadzenie instytucji opiekuna dziennego. Analogicznie jak w obecnym okresie programowania w przypadku palcówek wychowania przedszkolnego, w kolejnych latach planowane jest uruchomienie konkursów, które przyczynią się do upowszechnienia opieki i edukacji dla dzieci poniżej 3 roku życia. Zastanowienia wymagają założenia takich konkursów, między innymi zakres zajęć edukacyjnych, jakimi powinny być objęte dzieci w wieku żłobkowym i przedszkolnym. 3. Edukacja ogólna: Wyniki egzaminów zewnętrznych jednoznacznie potwierdzają skuteczność wykorzystania środków strukturalnych UE: zachodzi pozytywna korelacja między poziomem wydatkowania
środków na rozwój edukacji w danej gminie a osiągnięciami uczniów. Jeśli chodzi o programy rozwojowe w szkołach podstawach i gimnazjach, kontynuowane będzie wsparcie w zakresie kompetencji kluczowych oraz doradztwo edukacyjno-zawodowe. Jednym z elementów rozwijania kompetencji kluczowych będzie uruchomienie centrum doświadczeń w Krakowie, na wzór Centrum nauki Kopernik w Warszawie. Centrum to ma być mobilne, ma być bliżej ucznia. Proponuje się, by wy korzystać potencjał już funkcjonujących miejsc, tj. ogród doświadczeń, muzeum inżynierii miejskiej. Strona 12 Warsztat 2. Poradnictwo całożyciowe Prowadzący warsztat: Ewa Bodzińska-Guzik WUP w Krakowie Uczestnicy: - przedstawiciele WUP w Krakowie - przedstawiciele urzędów pracy: PUP Bochnia, PUP Myślenice, Sądecki Urząd Pracy przedstawiciele poradni psychologiczno-pedagogicznych - przedstawiciele akademickich biur karier (UJ) - przedstawiciele OHP Przebieg warsztatu: W pierwszej części warsztatu zaprezentowano zakres przedsięwzięć do realizacji opisanych w ramach Małopolskiego Programu na rzecz rozwoju całożyciowego poradnictwa zawodowego. 1. Festiwal Zawodów Cel: Przedsięwzięcie ma na celu wprowadzić orientację zawodową dla dzieci i młodzieży. Zostanie zapewnione doradztwo zawodowe dla gimnazjalistów, których wybory edukacyjne, a następnie kariera zawodowa uzależnione są od adekwatnego rozpoznania swoich zdolności oraz sytuacji na rynku pracy. Celem jest również zwiększenie zainteresowania uczniów uzyskiwaniem kwalifikacji zawodowych oraz kształtowanie świadomości zawodowej poprzez spójny system motywacyjny. Obecnie w szkołach gimnazjalnych na etacie zatrudnionych jest 36 doradców zawodowych, zwykle zadania te wykonuje pedagog szkolny lub inny nauczyciel, jednak tylko w 30% gimnazjów zatrudniona jest osoba o odpowiednich kwalifikacjach. W większości gimnazjów wsparcie w zakresie orientacji zawodowej nie jest systemowym wsparciem uczniów, a jedynie punktowym wsparciem realizowanym dzięki wsparciu OHP lub Poradni psychologiczno-pedagogicznych. W ramach przedsięwzięcia planowanej jest:
1. Organizacja raz do roku regionalnych targów edukacyjnych pn. Festiwal zawodów będących podsumowaniem programu doradztwa oraz orientacji zawodowej realizowanego przez cały rok szkolny w małopolskich gimnazjach. 2. Wdrożenie działań systemu orientacji zawodowej dla dzieci i młodzieży według standardu opracowanego w oparciu o doświadczenia i rezultaty projektów POKL. 3. Opracowanie internetowych przewodników oferujących szeroki zakres informacji o różnych zawodach. 4. Dofinansowanie rozwoju predyspozycji zawodowych, wyłanianie talentów przez doradców zawodowych oraz nagradzanie ich atrakcyjnymi formami wsparcia: stypendia motywacyjne dla uczniów podejmujących naukę w szkołach zawodowych w zawodach priorytetowych dla rozwoju regionu, organizacja staży u przedsiębiorców wraz ze stypendiami stażowymi dla uczniów. Wskaźniki dla przedsięwzięcia: Cel: 7 Festiwali Zawodów stypendia motywacyjne dla 3 500 uczniów stypendia stażowe dla 3 500 uczniów 2. Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej dla dorosłych w każdym subregionie Przedsięwzięcie ma na celu zapewnienie Małopolanom dostępu do poradnictwa zawodowego na każdym etapie życia w każdym subregionie Małopolski; Celem jest tez upowszechnienie usług poradnictwa dla osób dorosłych jako regularnego wsparcia podczas planowania ścieżki zawodowej. Dotąd ze wsparcia doradcy zawodowego dorośli mieszkańcy Małopolski korzystali głównie w sytuacji utraty pracy lub jako absolwenci szukający pierwszego zatrudnienia. W ramach przedsięwzięcia planowanej jest: 1. Utworzenie nowych subregionalnych centrów poradnictwa zawodowego (Oświęcim, Nowy Targ) oraz wsparcie zasobów istniejących centrów (Kraków, Tarnów, Nowy Sącz). 2. Wdrożenie standardu świadczenia usług całożyciowego poradnictwa zawodowego w różnych instytucjach. 3. Mapowanie instytucji realizujących doradztwo dla różnych grup klientów i tworzenie baz danych o doradcach zawodowych w tych instytucjach. 4. Koordynacja poradnictwa całożyciowego prowadzonego dla Mieszkańców Małopolski na każdym etapie życia. Wskaźniki dla przedsięwzięcia: Strona 13
2 centra utworzone 3 centra wzmocnione standard całożyciowego poradnictwa zawodowego baza danych sieć współpracy Strona 14 3. Pozostałe działania w ramach Priorytetu dotyczącego rozwoju poradnictwa całożyciowego: Wsparcie metodyczne doradców zawodowych z różnych instytucji w realizacji zadań z zakresu całożyciowego poradnictwa zawodowego. Świadczenie usług poradnictwa zawodowego z elementami wsparcia psychologicznego dla osób mających problemy z pełnieniem roli pracownika (wykorzystanie coachingu, metody trenera zatrudnienia wspieranego itp.) Opracowanie i wdrożenie metody poradnictwa całożyciowego w zakresie oceny skuteczności wsparcia szkoleniowego w stosunku do potrzeb w miejscu pracy lub rynku pracy. Działania informacyjne i promujące całożyciowe poradnictwo zawodowe, służące wsparciu w wyborze ścieżki edukacyjno-zawodowej. W ramach diagnozy przedstawione zostały podstawowe informacje o projekcie Azymut: realizowany w latach 2009-2011, objęto wsparciem ok. 5200 uczniów. Zaobserwowano, że incydentalność usług z zakresu poradnictwa nie daje rezultatów, uczniowie powinni być bombardowani informacjami w całym okresie edukacji. Kolejno dyskusji poddano następujące kwestie: Korzystanie z usług Poradni psychologiczno-pedagogicznej jest coraz powszechniejsze wśród uczniów i przestaje być kojarzone wyłącznie z sytuacją kryzysową. Z usług poradni korzystają w głównej mierze licealiści. Organizowane są warsztaty dla klas 1-3 gimnazjum ograniczeniem w tym wypadku są obawy szkoły przed utratą 3-4 godzin lekcyjnych ze względu na konieczność zrealizowania programu nauczania. Niektóre szkoły, w nich świadomi nauczyciele sami się o takie warsztaty dopominają i sami zapraszają doradców. Dzień poświęcony na konsultacje z doradcą owocuje często kolejnymi spotkaniami indywidualnymi, głównie z licealistami (mają zadania domowe na kolejne spotkania: przemyśleć coś, coś doczytać). Generalnie jednak poza lekcjami uczniowie nie są chętni do uczestnictwa w spotkaniach i w zajęciach. Kwestie finansowe oraz postawa i decyzje dyrektorów to kluczowe czynniki. Pojedynczy doradca w szkole sam nie udźwignie zadania. Istotna jest także współpraca ze strony rodziców ( unikanie sytuacji, gdy rodzice mówią: myśmy już wybrali przyszłość dla naszego dziecka, proszę mu nie mącić w głowie ). Ale trzeba dotrzeć nie tylko do dyrektorów, ale do pedagogów i nauczycieli, bo inaczej mogą działać hamująco mimo woli dyrektora. Dla dobrej współpracy interesariuszy potrzebna jest sieć, stała wymiana informacji poprzez różnorodne kanały oraz jednolity standard działania.
Z doświadczeń jednostek OHP działających w Tarnowie i na terenie powiatu tarnowskiego wynika, że duże znaczenie dla efektywności korzystanie z różnego rodzaju form wsparcia zależy od nauczyciela: np. grupy przychodzące na organizowane targi edukacyjne przygotowane do uczestnictwa przez nauczycieli zupełnie inaczej tzn. efektywniej korzystają z oferty. Celem powinno być dążenie do cykliczności tych warsztatów i rozbudowanie wsparcia. Jednorazowe zajęcia w szkołach są ulotne: uczniowie zapominają, że w nich uczestniczyli. Marzeniem jest doradztwo wpisane do programu nauczania. Pewnym tego przykładem są działania rozpoczęte w Krakowie - 60h pracy doradcy na szkołę. Potrzeba myślenia systemowego: dyrektor pedagog nauczyciel przedmiotowy. To daje szansę na wewnątrzszkolny system doradztwa zawodowego. Doswiadczenia akademickich biur karier wskazują, brak wiedzy o rynku pracy na etapie szkolnym ciągnie się aż do dyplomu. Potrzebne odczarowanie wizerunku doradcy zawodowego wizyta kojarzy się z posiadaniem problemu. Gdyby ludzie byli wcześniej świadomi doradztwa mogliby w dorosłym życiu lepiej korzystać z oferty biur karier, np. ze spotkań z firmami itp. Strona 15 Warsztat 3. Mechanizmy uczenia się przez całe życie Prowadzący warsztat: Małgorzata Dudziak- WUP w Krakowie Uczestnicy: - przedstawiciele Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego - przedstawiciele Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego Dep. Polityki Regionalnej - przedstawiciele Urzędu Miasta Nowy Sącz - przedstawiciele WUP w Krakowie - przedstawiciele urzędów pracy: PUP Brzesko, PUP Oświęcim, PUP Wieliczka - przedstawiciele instytucji szkoleniowych i konsultingowych: Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i Administracji, Stowarzyszenie Konsultantów i Trenerów Zarządzania MATRIK, Heuresis, Eurokreator s.c, Taksus Centrum Szkoleń, Image Recording Solutions Sp z o.o. przedstawiciele centrów kształcenia praktycznego i ustawicznego - przedstawiciele bibliotek publicznych i centrów kultury - przedstawiciele stowarzyszeń - Fundacja Rozwoju Kina, Nad Białą Przemszą, Humaneo Przebieg warsztatu: W pierwszej części warsztatu zaprezentowano układ działań i zakres przedsięwzięć strategicznych w ramach priorytetu Rozwój mechanizmów uczenia się przez całe życie :
Działanie 4.1 Program wsparcia na rzecz uczenia się przez całe życie 1. Program promocji postaw uczenia się przez całe życie opracowywany corocznie, na bazie Strona 16 doświadczeń wypracowanych w okresie 2007-2012, z uwzględnieniem promocji innowacyjnych form kształcenia ustawicznego, w tym również kształcenia na odległość. granty przyznawane instytucjom z Małopolski na realizację działań informacyjnopromocyjnych (zgodnych z opracowaną koncepcją); promocja wydarzeń na poziomie regionalnym i lokalnym; plebiscyty dla nauczycieli i przedsiębiorców, zakończone przyznaniem nagród i wyróżnień: dla nauczycieli Ambasador uczenia przez całe życie, dla przedsiębiorców - Inwestujący w kadry. 2.Wsparcie dla Uniwersytetów Trzeciego Wieku w postaci grantów przeznaczonych na: tworzenie nowych placówek ( w tym filii już istniejących); rozszerzenie roli Uniwersytetów Trzeciego Wieku o funkcje związane z uzupełnieniem kwalifikacji zawodowych, aktywizacją zawodową, pomocą osobom starszym w zakresie powrotu na rynek pracy oraz transferem kompetencji doświadczonych pracowników do młodego pokolenia pracowników. 3. Projekty dotyczące rozwoju umiejętności mieszkańców Małopolski w zakresie ICT (m.in. poprzez szkolenia), w tym dotyczące podniesienia kompetencji ICT pracowników sektora publicznego oraz lokalnych organizacji społecznych w celu usprawnienia ich kontaktów z klientami. Pozyskane kompetencje i umiejętności powinny umożliwiać aktywne uczestniczenie w całokształcie życia społecznego, kulturalnego, politycznego itp. 3.Opracowanie, realizacja i monitorowanie Planu wykonawczego w obszarze uczenia się przez całe życie (roczny cykl planowania i sprawozdania) w ramach Małopolskiego Partnerstwa na rzecz Kształcenia Ustawicznego. 4. Zbudowanie mechanizmów potwierdzania i uznawania kwalifikacji uzyskanych drogą pozaformalną i nieformalną - uruchomienie w jednostkach edukacji formalnej (w tym w szkołach wyższych) procedur uznawania kwalifikacji zdobytych drogą pozaformalną i nieformalną. 5. Współpracę z powiatowymi urzędami pracy, radami zatrudnienia oraz innymi instytucjami dialogu społecznego w zakresie regionalnej i lokalnej polityki szkoleniowej. W ramach działania zaplanowano jedno Przedsięwzięcie strategiczne: Centrum Zapewniania Jakości Kształcenia przebiegające w następujących etapach: 1. Weryfikacja jakości firm szkoleniowych w oparciu o Małopolski standard usług edukacyjno-szkoleniowych i prowadzenie listy firm szkoleniowych spełniających standard. 2. Bon szkoleniowy - wprowadzenie bonu szkoleniowego jako podmiotowego instrumentu finansowania kształcenia w następujących etapach: etap 1 opracowanie i pilotażowe sprawdzenie mechanizmu bonu szkoleniowego dla wybranych grup testowych. Zakres pilotażu: opracowanie mechanizmu, przygotowanie instytucji uczestniczących w procesie, zlecenie
do Operatora obsługa wydania bonów i obsługi finansowanej, rekrutacja osób i dystrybucja bonów, realizacja szkoleń wykupionych przez bony, ocena skuteczności mechanizmu studium wykonalności dla wprowadzenia rozwiązania na szerszą skalę. etap 2 - wdrożenie efektywnego system podmiotowego finansowania szkoleń i innych form podnoszenia kwalifikacji ze środków publicznych w różnych obszarach wsparcia edukacyjnego (osoby 50+, osoby młode, nauczyciele, trenerzy, MŚP). 3. Bilans kompetencji Opracowanie i wdrożenie kompleksowej usługi polegającej na diagnozie kompetencji klienta, możliwości uzyskania potwierdzenia kwalifikacji uzyskanych w drodze doświadczenia zawodowego Działanie 4.2 System uzupełniania kompetencji osób uczących 1.Powstanie w oparciu o Centra Kompetencji Zawodowych instrumentu wsparcia metodycznego oraz dydaktycznego dla kadr kształcenia zawodowego. aktualizowanie i weryfikacja wiedzy i umiejętności w danym zawodzie nauczycieli praktycznej nauki zawodów (np. udział min. raz na 5 lat, w praktykach w przedsiębiorstwach); studia podyplomowe i studia wyższe, kursy kwalifikacyjne i doskonalące, szkolenia służące aktualizacji wiedzy i umiejętności w danym zawodzie; uzyskiwanie uprawnień egzaminatora przez nauczycieli poprzez zapewnienie odpowiedniego systemu finansowania. 2.Realizacja kompleksowego regionalnego systemu doskonalenia nauczycieli (na bazie rezultatów projektu Diament ): opracowanie metod i przygotowanie nauczycieli do współpracy z rodzicami uczniów zdolnych; wsparcie dla inicjatyw dot. wymiany doświadczeń z zakresu pracy z uczniem zdolnym, w tym upowszechnianie dobrych praktyk; stworzenie systemu nagradzania/wyróżniania najlepszych nauczycieli za pracę na rzecz rozwoju talentów. W ramach działania zaplanowano jedno Przedsięwzięcie strategiczne : Uczyć ciekawie - program wsparcia szkoleniowego dla nauczycieli i trenerów zawierające następujące elementy: 1.Szkolenia metodyczne dla nauczycieli w zakresie: form pracy z małymi dziećmi (edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna), rozwijania kreatywności wśród uczniów; przekazywania wiedzy matematyczno-przyrodniczych i wykorzystania jej w życiu codziennym; wykorzystania nowoczesnych technologii w nauczaniu (w tym IT); umiejętności pracy zespołowej i metodą projektu wśród uczniów; umiejętności organizacji pracy własnej wśród uczniów. 2.Wsparcie dla trenerów - uzyskanie certyfikatów potwierdzających kompetencje trenerskie poprzez uruchomienie możliwości kształcenia w ramach kursów dydaktycznych lub Strona 17
przygotowujących do kształcenia dorosłych z możliwością poddania się certyfikacji trenerskiej, zgodnie z wymogami Małopolskiego Standardu Usług Edukacyjno- Szkoleniowych. Działanie 4.3 Dostosowanie oferty edukacyjnej i szkoleniowej do potrzeb mikro, małych i średnich przedsiębiorstw Program wsparcia dla mikro, małych i średnich przedsiębiorców w zakresie kształcenia pracowników zawierający: doradztwo dla pracowników MŚP, w tym zwłaszcza kadr zarządzających (min. w zakresie analizy potrzeb szkoleniowych); doradztwo i szkolenia dla właścicieli firm i kadry zarządzającej w obrębie umiejętności menadżerskich, handlowych, marketingowych; szkolenia, kursy i inne działania dla kadr przedsiębiorstw, zmierzających do podnoszenie kwalifikacji z zakresu technologii informacyjnych (m.in. obsługa komputera, programów komputerowych). W ramach działania zaplanowano jedno Przedsięwzięcie strategiczne: Uczące się kadry MŚP, które przewiduje: Zindywidualizowany program wsparcia dla mikro, małych i średnich przedsiębiorców polegający na dopasowaniu i wdrożeniu w danym przedsiębiorstwie adekwatnego dla niego sposobu stałego zabezpieczenie środków na kształcenia jego pracowników. Przewidywane źródła finansowania szkoleń: bon szkoleniowy; fundusz szkoleniowy; płatny urlop szkoleniowy; refundacji kosztów szkoleń. Strona 18 Zaproponowano następujące uzupełnienia do działań w ramach rozwijania mechanizmów uczenia sie przez całe życie : Dokument Zalecenia Rady Europy z dnia 5 września 2012 roku dla walidacji w zakresie kompetencji pozyskiwanych drogą pozaformalną i nieformalną wskazuje, że proces walidacji powinien być otwarty i dopuszczone do niego powinny być także inne aniżeli uczelnie wyższe, adekwatne instytucje. Proces ten w sposób szczególny wymaga zaangażowania różnorodnych instytucji. Należy rozważyć uruchomienie możliwości wsparcia, w tym finansowego, na przystosowanie instytucji szkoleniowych do nowych wyzwań - np. możliwość realizacji projektów mających na celu poprawę jakości oferty i organizacji (systemy zarządzania). Obok wsparcia kompetencji trenerskich proponuje się także wsparcie dla kompetencji merytorycznych specjalistycznych.
Propozycja nie uzyskała poparcia uznano, jest to punkt widzenia niesłusznie skoncentrowany na jednej grupie zawodowej ( dlaczego wspierać akurat grupę zawodową trenerów? ). Potrzebne jest spojrzenie na kwestie kwalifikacji w sposób znacznie szerszy. Osoba ucząca albo posiada kompetencje specjalistyczne albo, w przeciwnym razie, nie powinna być osobą uczącą. Potrzebne są takie działania informacyjne i promocyjne, które przygotowują do korzystania z oferty uczenia się przez całe życie - propozycja prowadzenia tzw. PR edukacyjnego. Tego typu działania powinny zostać dodane do zakresu promocji w ramach Programu Strategicznego Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy. Należy doprecyzować, czy przy wdrażaniu Programu Strategicznego Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy będzie możliwa realizacja projektów infrastrukturalnych, co pozwoliłoby na osiągnięcie pożądanego efektu, tzn wysoka jakość oferty + przyjazne miejsce dla edukacji. Należy doprecyzować, czy w ramach Programu Strategicznego Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy przewidziano działania związane tworzeniem lokalnych partnerstw. Uznano, ze partnerstwo nie jest działaniem samym w sobie, ale pożądanym i celowym sposobem na realizację działań. Warto rozważyć wprowadzenie do Programu dodatkowych zapisów dotyczących wzmacniania umiejętności myślenia strategicznego, gotowości do zarządzania zmianą gospodarczą, zwłaszcza wśród MŚP. Należy różnicować wsparcie szkoleniowe dla osób 45+ i 50+, zwłaszcza jeśli chodzi o kompetencje IT, gdzie wsparcie powinno być intensyfikowane już w młodszych grupach wiekowych ( potem jest za późno ), w powiązaniu z kompetencjami zarządzania zmianą. W grup wyszczególnionych do wsparcia w ramach Centrum Zapewniania Jakości Kształcenia, zgodnie z uwagami eksperta prof. Górniaka powinny znaleźć się kobiety powracające na rynek pracy. W ramach programu promocji postawy uczenia się przez całe życie proponuje się dodanie promowania Polskiej Ramy Kwalifikacji (np. jako temat na dany rok), co przysłuży się upowszechnieniu znaczącej zmiany wprowadzanej z poziomu centralnego. Kwestia wspierania i promowania mentoringu, prócz tego, że wymieniona w ramach wsparcia dla Uniwersytetów III Wieku, powinna także zostać uwzględniona jako element wsparcia pracowników MŚP. Strona 19 Warsztat 4. Wsparcie zatrudnienia Prowadzący warsztat:
Anetta Okońska, Justyna Zapała-Więch Zespół SR, WUP w Krakowie Uczestnicy: - przedstawiciele WUP w Krakowie - przedstawiciele związków zawodowych - przedstawiciele izb rzemiosła i przedsiębiorczości - przedstawiciele centrów kształcenia praktycznego - przedstawiciele stowarzyszeń - przedstawiciele powiatowych urzędów pracy Strona 20 W ramach wprowadzenia przedstawione zostały założenia do Programu Strategicznego Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy w obszarze Priorytetu V - Wspieranie zatrudnienia. Działanie 5. 1. Społeczna odpowiedzialność biznesu W ramach działania realizowane będą inicjatywy promujące społeczną odpowiedzialność biznesu (CSR) oraz standardy CSR w regionie, jako ideę stymulującą innowacyjność i konkurencyjność przedsiębiorstw oraz promującą postawy uwzględniające pracowników, otoczenie społeczne i środowisko naturalne. Stymulowanie rozwoju społecznej odpowiedzialności biznesu w Małopolsce będzie polegać na wdrażaniu zestawu instrumentów zorientowanych na promocję tej idei, edukację oraz bodźce skłaniające do uwzględniania interesów społecznych i środowiskowych w działalności przedsiębiorstw. Działanie to będzie realizowane poprzez: Organizację szkoleń, spotkań, warsztatów dla przedstawicieli instytucji otoczenia biznesu, administracji i przedsiębiorców na temat społecznej odpowiedzialności biznesu; Wsparcie rozwiązań z zakresu odpowiedzialności pracodawców za pracowników obejmujące m.in. dialog z organizacjami pracodawców i związkami zawodowymi, przedstawicielami administracji samorządowej; Organizację konferencji, seminariów upowszechniających dobre praktyki z zakresu CSR; Stworzenie kampanii promującej społeczną odpowiedzialność biznesu. W tym przedsięwzięcie strategiczne: Odpowiedzialny pracodawca
Działanie 5. 2. Wsparcie na rzecz zatrudnienia wybranych grup w szczególnej sytuacji na rynku pracy Strona 21 W ramach działania realizowane będzie wsparcie skierowane do osób pracujących i bezrobotnych, w tym wybranych grup w szczególnej sytuacji na rynku pracy tj.: osób młodych (do 25. roku życia), osób starszych (powyżej 50. roku życia) oraz osób opiekujących się osobami zależnymi. Działanie to będzie realizowane poprzez: Aktywizacja osób bezrobotnych, w tym osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy (młodych, osób starszych, kobiet powracających na rynek pracy); Lokalne inicjatywy ukierunkowane na ułatwienie ludziom młodym poszukiwania pierwszej pracy; Działania prewencyjne umożliwiające pozostanie na rynku pracy osób starszych; Włączenie instytucji dialogu społecznego do promowania aktywności zawodowej osób starszych i tworzenia dla niej warunków instytucjonalnych i programowych. W tym przedsięwzięcia strategiczne: 1. Nauka i praca to się opłaca!. Inicjatywy na rzecz zdobycia doświadczenia w miejscu pracy przez młodzież uczącą się 2. Aktywni do emerytury - wsparcie na rzecz utrzymania aktywności zawodowej do emerytury 3. Godzenie życia zawodowego i rodzinnego osób opiekujących się osobami zależnymi Działanie 5.3. Doskonalenie zarządzania regionalną polityką rynku pracy W działaniu realizowane będą zadania ukierunkowane na podnoszenie jakości usług instytucji rynku pracy poprzez: Analizę rozwiązań stosowanych przez służby zatrudnienia w zakresie obsługi pracodawców i diagnozę dobrych praktyk w zakresie współpracy z biznesem; Wdrożenie / rozszerzenie we wszystkich PUP standardu obsługi pracodawcy w publicznych służbach zatrudnienia w oparciu o istniejące metody pracy; Wsparcie zarządzania w publicznych służbach zatrudnienia, w tym kontroli zarządczej; Podniesienie kompetencji kadr publicznych służb zatrudnienia w zakresie analizy polityk publicznych, programowania, wdrażania, ewaluacji oraz w zakresie indywidualizacji podejścia do wybranych grup w szczególnej sytuacji na rynku pracy;
Wsparcie dla skutecznych działań projektowych w regionie w obszarze zasobów ludzkich poprzez szkolenia i doradztwo dla projektodawców (w szczególności w zakresie diagnozowania potrzeb potencjalnych beneficjentów ostatecznych) oraz osób oceniających projekty. Strona 22 W tym przedsięwzięcia strategiczne: 1. Prognoza dla pracy prognozowanie, diagnozowanie i monitorowanie małopolskiego rynku pracy 2. Kontrakt - współpraca pomiędzy województwem i powiatami w zakresie realizacji polityki rynku pracy 3. Ekspres do zatrudnienia zlecanie zadań przez powiatowe urzędy pracy Następnie zaproponowano wybór pod dyskusję wybranych spośród zaproponowanych przedsięwzięć. W efekcie dyskusja skupiła się na możliwościach realizacji przedsięwzięcia: program zdobywania doświadczenia w miejscu pracy dla młodzieży uczącej się poprzez: praca lub wolontariat - w okresie wakacji i/lub po zajęciach szkolnych; granty dla szkół i placówek oświatowych na konkretne przedsięwzięcia uczniowskie w zakresie przedsiębiorczości (z wyłączeniem finansowania edukacji dla przedsiębiorczości); popularyzacja różnych form pracy wśród młodzieży uczącej się. Wyrażono wątpliwość czy młodzi ludzie będą zainteresowani podejmowaniem zatrudnienia, a w szczególności pracą w formie wolontariatu. Pojawiły się opinie, że zainteresowanie wolontariatem wśród młodzieży jest bardzo duże. Przykładowo, projekt Szlachetna paczka angażuje w całym kraju ponad 10 000 młodych osób (studentów, młodzieży ze szkół średnich). Udział w tym projekcie jest doskonałym treningiem przed rozpoczęciem życia zawodowego. Pozwala bowiem na możliwość doświadczenia pracy w zespole, naukę samoorganizacji, samodzielności, asertywności, logistyki. Istnieje również możliwość korzystania z doświadczeń specjalistów ds. finansów, logistyki, organizacji pracy w dużych firmach. W efekcie, Wolontariusze uczestniczący w tym projekcie dzięki tym doświadczeniom stanowią doskonały materiał na liderów i generalnie poradzą sobie w różnych zawodowych sytuacjach. Zgodzono się, że o ile wolontariatem młodzi ludzie są bardzo zainteresowani to zupełnie nie udaje się do niego zachęcić osób starszych. Wśród młodych ludzie obserwuje się także bardzo duże zainteresowanie zatrudnieniem w formie stażu. Daje ona możliwość zdobycia doświadczenia zawodowego, pracy w grupie, asertywności, organizacji. Zauważono natomiast, że mało rozpowszechnione jest wśród młodzieży podejmowanie zatrudnienia w czasie wakacji. Tymczasem jest to potrzebne doświadczenie, które uczy oceny wartości pieniądza.
Bardzo dobre rezultaty przynosi organizacja praktyk w przedsiębiorstwach dających możliwość młodym ludziom poznania zasad funkcjonowania firmy oraz poszczególnych stanowisk i w przypadku gdy uczestnicy praktyk sprawdzą się dające możliwość zatrudnienia w tej firmie. Zwrócono uwagę, że praktyki w technikach są zbyt krótkie 1 miesiąc. Jest to niekorzystne zarówno dla objętych nimi uczniów, ponieważ w tak krótkim okresie nie mają możliwości zbyt wiele się nauczyć, ani dla pracodawców, którzy nie są zainteresowani przygotowywaniem miejsca pracy na tak krótki czas. Przedstawiciel CKP wskazał, że szkoły nie zapewniają miejsc realizacji praktyk i w sytuacji gdy części uczniów nie uda się takich praktyk zorganizować na własna rękę szkoła wnioskuje do CKP o organizację praktyk dla tych uczniów. W opinii CKP tego typu praktyka nie daje takich samych efektów jak praktyka u pracodawcy, ponieważ nie pozwala na zaistnienie tym młodym ludziom w prawdziwym środowisku pracy. Zaproponowano, aby powiatowe urzędy pracy pośredniczyły pomiędzy szkołami a pracodawcami w organizacji miejsc odbywania praktyk dla uczniów. Zwrócono także uwagę na stosowane w ostatnim czasie przez szkoły praktyki polegające na uruchamianiu nowych kierunków bez dokonania rozpoznania wśród pracodawców możliwości zapewnienia miejsc realizacji praktyk zawodowych w tych kierunkach (doświadczenia członka rad zatrudnienia). Zgodzono się, że w przyszłości nie powinno mieć już to miejsca, ponieważ fakt przygotowania szkoły do otwarcia nowego kierunku pod kątem możliwości organizacji praktyk będzie podlegał ocenie przez powiatową radę zatrudnienia. Bez wykazania takich możliwości nie powinna być wydawana zgoda na uruchomienie nowego kierunku. Strona 23