Ks. An drzej Ko by liƒ ski

179 Studia P ockie tom XXX/2002 Ks. An drzej Ko by liƒ ski ETYCZ NE WY MIA RY WOL NO ści RE LI GIJ NEJ Wol noêç re li gij na jest êró d em i szczy tem wszyst kich praw cz o wie ka. Nie ste ty, w wie lu kra jach w a dze paƒ stwo we nie re spek tu jà pra wa do wol no Êci re li gij nej swo ich oby wa te li. Wy da je si, e w ostat nich la tach ro Ênie za gro e nie tej pod sta - wo wej wol no Êci cz o wie ka. Je e li bra ku je wol no Êci re li gij nej, wszyst kie in ne pra wa sà po zor ne. Z po wo du wy zna wa nej wia ry lu dzie sà cià gle prze Êla do wa ni, tor tu ro - wa ni, za bi ja ni. Pro blem wol no Êci re li gij nej nie do ty czy tyl ko jej ogra ni czeƒ, ale tak e in ter pre ta cji. W nie któ rych paƒ stwach Za cho du to czà si burz li we de ba ty na te mat re li gii i jej obec no Êci w y ciu pu blicz nym. Naj bar dziej spek ta ku lar nym prze ja wem te go ro dza ju dys ku sji by nie miec ki spór z 1995 ro ku na te mat obec no - Êci kru cy fik su w szko ach. Spór roz po czà si od po zwu sà do we go ro dzi ców pew ne go ucznia, któ rzy wy - stà pi li prze ciw obec no Êci krzy a w szko le swe go dziec ka. ich zda niem wi ze ru nek na gie go, tor tu ro wa ne go cia a, êle wp y wa ma psy chi k m o de go cz o wie ka. Po d u giej dro dze po st po wa nia sà do we go try bu na kon sty tu cyj ny w karls ru he uzna ba war skie prze pi sy o umiesz cza niu krzy y w szko ach po wszech nych za nie - zgod ne z kon sty tu cjà. W uza sad nie niu po wo a si na wol noêç wy zna nia i za sa d neu tral no Êci paƒ stwa. Wy rok wy wo a wiel kie obu rze nie i po ru sze nie. kon flikt roz wià za no kom pro mi so wo. W a dze Ba wa rii uchwa li y usta w, w któ rej po twier - dzo no prak ty k umiesz cza nia krzy y w kla sach szkol nych. usta wa do pusz cza jed nak usu ni cie krzy a w przy pad ku, gdy do ma ga jà si te go ro dzi ce. Ra port 2002 La tem 2002 ro ku uka za si we W o szech ko lej ny Ra port na te mat wol no Êci re - li gij nej w Êwie cie 1. te go ro dza ju opra co wa nie przy go to wu je co rocz nie ju od pi - ciu lat dzie o Po moc ko Êcio o wi w Po trze bie (Aiu to al la Chie sa che sof fre). Na po nad czte ry stu stro nach bar dzo cen nej ksià ki znaj du je my ana li z prze strze ga nia 1 Por. a. tam bur ri ni, Rap por to 2002 sul la Li ber t Re li gio sa nel Mon do, Ro ma 2002. War - to pod kre Êliç, e do rocz ne spra woz da nie o sy tu acji re li gij nej w Êwie cie pu bli ku je tak e ame ry - kaƒ ska ko mi sja ds. Wol no Êci Re li gij nej (uscirf).

180 Ks. An drzej Ko by liński wol no Êci re li gij nej we wszyst kich paƒ stwach Êwia ta. Ra port na te mat wol no Êci re - li gij nej w Êwie cie po twier dza jed no znacz nie fakt prze Êla do waƒ na tle re li gij nym, któ re przy bie ra jà ró no rod ne for my: od szy kan ad mi ni stra cyj nych a po bru tal - ne prze Êla do wa nie i Êmierç. do Ra por tu 2002 jest do à czo na ma pa, na któ rej Êwiat zo sta po dzie lo ny na szeêç ob sza rów: czar ny, sza ry, ó ty, zie lo ny, czer wo ny i bia y. czar nym ko lo rem Êmier ci ozna czo no kra je, w któ rych chrze Êci ja nie sà krwa wo prze Êla do wa ni i od - da jà w a sne y cie z po wo du wia ry w chry stu sa. do tej gru py Ra port 2002 za li cza m. in. Su dan, in do ne zj, de mo kra tycz nà Re pu bli k kon ga, ko lum bi. ko lo rem sza rym ozna czo no kra je, w któ rych obo wià zu jà pra wa dys kry mi nu jà ce chrze Êci - jan. W tej gru pie od naj du je my m. in. Ro sj, tur cj, ka zach stan, ukra in, Bia o - ruê. ko lor ó ty (m.in. in die, Ne pal) to kra je o tra dy cji hin du istycz nej lub bud dyj - skiej, w któ rych chrze Êci ja nie sà trak to wa ni ja ko oby wa te le dru giej ka te go rii lub ska zy wa ni na wi zie nie za przej Êcie na przy k ad z hin du izmu na ka to li cyzm. ko lo rem zie lo nym ozna czo no paƒ stwa is lam skie, w któ rych obo wià zu je pra - wo sza ria tu (m. in. iran, Pa ki stan, Li bia, al ge ria, Ni ge ria, tan za nia). Szcze gól nie dra ma tycz nym przy pad kiem w tej gru pie jest ara bia Sau dyj ska, w któ rej chrze - Êci ja nie nie ma jà pra wa do po grze bu, a przej Êcie z is la mu na chrze Êci jaƒ stwo jest ka ra ne Êmier cià 2. ko lor czer wo ny to paƒ stwa rzà dzo ne przez dyk ta tu ry ko mu ni - stycz ne (chi ny, La os, Wiet nam, ko rea Pó noc na, ku ba, turk me ni stan), w któ - rych miesz ka co czwar ty oby wa tel na sze go glo bu. ko lor bia y ozna cza kra je, w któ rych wol noêç re li gij na jest za sad ni czo prze strze ga na. Z do ku men tu wy ni ka, e obec nie po nad 400 mi lio nów ka to li ków cier pi z po - wo du ró no rod nych ogra ni czeƒ wol no Êci re li gij nej. Naj bar dziej za sta na wia sy tu - acja po nad 300 mi lio nów ka to li ków miesz ka jà cych w kra jach de mo kra tycz nych, któ rzy stop nio wo tra cà swo je pra wa z po wo du ustaw co raz bar dziej nie to le ran cyj - nych i na ru sza jà cych wol noêç re li gij nà. do tej gru py na le y na przy k ad Fran cja. W tym kra ju 14 czerw ca 2001 ro ku we sz o w y cie pra wo do ty czà ce zwal cza nia grup o cha rak te rze sek ciar skim. Pra wo wpro wa dza po j cie ma ni pu la cji umy s o - wej. Nie ste ty, do tej ka te go rii nie któ rzy za li cza jà tak e kie row nic two du cho we, wy cho wa nie za kon ne, prze ka zy wa nie wia ry dzie ciom itp. Wal k z sek ta mi wy ko - rzy stu je si do wal ki z re li già. co wi cej, do sekt za li cza si g ów ne ru chy ko Êcio - a ka to lic kie go: opus dei, Le gio ni stów chry stu sa, dro g Neo ka te chu me nal nà itd. Przy pa dek Fran cji po ka zu je bar dzo wy raê nie, e tak e w kra jach de mo kra - tycz nych na ru sza si pra wo do wol no Êci re li gij ne j 3. Ra port 2002 jest bar dzo wa nym do ku men tem po twier dza jà cym ho lo kaust chrze Êci jan. co wi cej, ma my do czy nie nia z ha nieb nà zmo wà mil cze nia wo kó sys te ma tycz ne go ho lo kau stu uczniów chry stu sa. opi nia pu blicz na mil czy, gdy gwa ci si ka to lic kie ko bie ty w Pa ki sta nie i bom bar du je chrze Êci jaƒ skie wio ski w Su da nie. czy Êwiat za cho wa by po dob ne mil cze nie, gdy by pa lo no me cze ty i sy - na go gi lub zmu sza no do przej Êcia na chrze Êci jaƒ stwo mu zu ma nów czy y dów? 2 Por. tam e, s. 170-173. 3 Por. tam e, s. 47-49.

etycz ne Wy MiA ry Wol no ści re li Gij nej 181 Wio snà 2002 ro ku uka za a si we W o szech ksià ka an to nio Soc cie go I nu ovi per se gu ita ti. In da gi ne sul la in tol le ran za an ti cri stia na nel nu ovo se co lo del mar ti rio (No wi prze Êla do wa ni. ana li za nie to le ran cji an ty chrze Êci jaƒ skiej w no wym wie ku m czeƒ stwa). Soc ci opi su je wiek XX ja ko wiek m czeƒ stwa chrze Êci jan. W cià gu dwóch ty si cy lat chrze Êci jaƒ stwa od da o swo je y cie za wia r oko o 70 mi lio nów uczniów chry stu sa. Z tej gru py a 45 mi lio nów m czen ni ków przy pa da na dwu - dzie ste stu le cie. ksià ka I nu ovi per se gu ita ti wy wo a a we W o szech y wà i po wa - nà dys ku sj, po nie wa wy raê nie po ka zu je, e cier pie nie chrze Êci jan nie za koƒ czy - o si wraz z koƒ cem XX wie ku. Soc ci do ku men tu je m czeƒ stwo oko o 160 tys. chrze Êci jan tak e w 2000 ro ku! Wszyst ko wska zu je na to, e w 2001 ro ku wy mor - do wa no po dob nà gru p uczniów chry stu sa. Nie ma naj mniej szej wàt pli wo Êci, e chrze Êci jaƒ stwo jest dzi siaj naj bar dziej prze Êla do wa nà re li già Êwia ta. ksià ka Soc cie go jest ci kim oskar e niem opi nii pu blicz nej i wie lu Êro do wisk ko Êciel - nych, któ re mil czà wo kó ho lo kau stu chrze Êci ja n 4. Di gni ta tis hu ma nae W en cy kli ce Fi des et ra tio Jan Pa we ii okre Êla cz o wie ka ja ko te go, któ ry szu - ka praw dy 5. W per spek ty wie Pa pie a cz o wiek jest za sad ni czo zdol ny do trzeç do praw dy. Pra gnie nie praw dy jest tak g bo ko za ko rze nio ne w ser cu cz o wie ka, e gdy by mu sia si go wy rzec, pro wa dzi o by to do kry zy su eg zy sten cjal ne go. W de - kla ra cji o wol no Êci re li gij nej Di gni ta tis hu ma nae So bór Wa ty kaƒ ski ii przy po mi - na, e wszy scy lu dzie obo wià za ni sà szu kaç praw dy, a po znaw szy jà, przy jàç i za - cho waç. oj co wie So bo ru pod kre Êla jà, e praw da nie ina czej si na rzu ca jak tyl ko si à sa mej praw dy, któ ra wni ka w umy s y jed no cze Ênie a god nie i sil nie. Mo ral ny obo wià zek szu ka nia praw dy do ty czy w spo sób szcze gól ny wy mia ru re li gij ne go. aby móc wy pe niç to zo bo wià za nie zgod nie z w a snà na tu rà, lu dzie mu szà mieç za gwa ran to wa nà wol noêç re li gij nà. W Di gni ta tis hu ma nae So bór Wa ty kaƒ ski ii oêwiad cza, e oso ba ludz ka ma pra wo do wol no Êci re li gij nej. te go zaê ro dza ju wol noêç po le ga na tym, e wszy scy lu dzie po win ni byç wol ni od przy mu su ze stro ny czy to po szcze gól nych lu dzi, czy to zbio ro wisk spo ecz nych i ja kiej kol wiek w a dzy ludz kiej, tak aby w spra wach re - 4 We wst pie do ksià ki er ne sto Gal li del la Log gia pi sze: il li bro di Soc ci, con il suo mi nu - zio so rac con to del le per se cu zio ni an ti cri stia ne, fi ni sce per co sti tu ire, du nque, an che un pe san - tis si mo at to d ac cu sa con tro la sot ti le ipo cri sia del la no stra cul tu ra (dai me dia all uni ver si t, al le va rie af fi lia zio ni po li ti che) la qu ale al co rag gio del la de nun cia ha nel com ples so sem pre pre - fe ri to e spe cial men te in ita lia un co mo do con for mi smo bu oni sta che pu re mol ti am bien ti re li gio si non han no esi ta to a con di vi de re (a. Soc ci, i nu ovi per se gu ita ti. in da gi ne sul la in tol - le ran za an ti cri stia na nel nu ovo se co lo del mar ti rio, Ro ma 2002, s. 11). Por. k. Wy pu stek, a. Sa - dat, Ho lo kaust na chrze Êci ja nach, y cie 4-5 mar ca 2000, s. 11-13; t. So tow ska, Mi dzy wol - no Êcià a prze Êla do wa niem. chrze Êci ja nie w kra jach mu zu maƒ skich, Wia do mo Êci kai 2001 nr 46, s. 24-25; G. Pa oluc ci, i nu ovi co los sei, trac ce 2002 nr 5, s. 87; P. Gar di no, i nu ovi per - se gu ita ti, trac ce 2002 nr 6, s. 77-79. 5 Jan Pa we ii, en cy kli ka Fi des et ra tio, nr 28.

182 Ks. An drzej Ko by liński li gij nych ni ko go nie przy mu sza no do dzia a nia wbrew je go su mie niu ani nie prze - szka dza no mu w dzia a niu we d ug swe go su mie nia pry wat nym i pu blicz nym, in - dy wi du al nym lub w àcz no Êci z in ny mi, by le w go dzi wym za kre sie 6. Pra wo do wol no Êci re li gij nej ma swój fun da ment nie w su biek tyw nym na sta wie niu oso by, ale w sa mej jej na tu rze. oj co wie So bo ru stwier dza jà jed no znacz nie, e wol noêç re - li gij na jest za ko rze nio ne w sa mej god no Êci oso by ludz kiej 7. War to pod kre Êliç, e w do ku men tach onz mo na od na leêç trzy kry te ria wol - no Êci re li gij nej. Po pierw sze, cz o wiek po wi nien mieç wol noêç wy bo ru w a snej re - li gii. Po dru gie, po win no byç za gwa ran to wa ne pra wo pu blicz ne go wy zna wa nia re - li gii i prze ka zy wa nia jej po tom stwu. Po trze cie, cz o wiek po wi nien mieç wol noêç utrzy my wa nia mi dzy na ro do wych kon tak tów z wy znaw ca mi tej sa mej re li gii. Nie ste ty, za sa dy za pi sa ne w do ku men tach onz nie sà re spek to wa ne w bar dzo wie lu kra ja ch 8. The Bec ket Fund Bar dzo wa nà or ga ni za cjà czu wa jà cà nad ochro nà praw lu dzi wie rzà cych jest ame ry kaƒ ski Fun dusz Bec ke ta (the Bec ket Fund) z sie dzi bà w Wa szyng to nie. the Bec ket Fund jest or ga ni za cjà mi dzy wy zna nio wà, któ ra bro ni pra wa do pu - blicz nej eks pre sji wszyst kich tra dy cji re li gij nych. W dniach od 9 do 11 sierp nia 2000 ro ku Fun dusz Bec ke ta zor ga ni zo wa w Pra dze mi dzy na ro do we sym po zjum po Êwi co ne za gad nie niu Wol noêç re li gij na a ide olo gia paƒ stwa (Re li gio us Li - ber ty and the Ide olo gy of the Sta te). Sym po zjum zgro ma dzi o w sto li cy czech wie - lu wy bit nych my Êli cie li z ca e go Êwia ta. Miej scem ob rad sym po zjal nych by po nu - ry i so cre ali stycz ny choç bar dzo no wo cze sny gmach, któ ry przed oba le niem ko mu ni zmu by sie dzi bà par la men tu cze cho s o wa cji. obec nie w tym bu dyn ku znaj du je si Ra dio Wol na eu ro pa. Z pew no Êcià dla wie lu uczest ni ków sym po - zjum ju sa mo miej sce ob rad by o wy zwa niem do re flek sji nad wol no Êcià re li gij - nà w kra jach do Êwiad czo nych przez ide olo gie wro gie re li gii. Sym po zjum otwo rzy pre zes Fun du szu ke vin J. Has son. W swo im wy stà pie - niu pod kre Êli, e the Bec ket Fund bro ni i pro mu je wol noêç re li gij nà nie za le nie od wy zna nia, po nie wa ka da oso ba ludz ka no si w so bie t sa mà god noêç, któ rej 6 So bór Wa ty kaƒ ski ii, de kla ra cja o wol no Êci re li gij nej Di gni ta tis hu ma nae, nr 2. enst -Wol- fgang Böckenförde za uwa a, e do ku ment Di gni ta tis hu ma nae jest pew nà ce zu rà w pro ce sie hi - sto rycz nym. Pra wo praw dy i rosz cze nie, ja kie wno si in dy wi du al na wol noêç, d u go wy st pu jà - ce prze ciw ko so bie w my Êle niu re li gij nym, zo sta y po jed na ne na grun cie pra wa wol no Êci oso by, wol no Êci uza sad nio nej praw no -na tu ral nie i teo lo gicz nie. to osià gni cie So bo ru ma zna cze nie nie tyl ko dla ko Êcio a i je go wier nych; ko Êció ofia ro wa coê tak e Êwia tu: ko Êciel ne uzna nie, ugrun to wa nie i roz wi ni cie za sa dy, któ ra umo li wia wspól ne y cie w wol no Êci lu dzi ró nej wia - ry w ra mach jed ne go da jà ce go si przez wszyst kich za ak cep to waç po rzàd ku (e.-w. Böckenförde, Wol noêç paƒ stwo ko Êció, kra ków 1994, s. 45). 7 tam e. 8 Por. Rzeê chrze Êci jan prze mil cza na wia do moêç, wy wiad z at ti lio tam bu ri nim, Nie dzie - la 2002 nr 3, s. 5.

etycz ne Wy MiA ry Wol no ści re li Gij nej 183 istot nym ele men tem jest po szu ki wa nie trans cen dent nej praw dy. ten wy miar na tu - ry ludz kiej jest tak wa ny, e do ma ga si sku tecz nej ochro ny praw nej. Has son przy po mnia, e oso ba ludz ka ma na tu r re li gij nà. Wie dzia o tym do brze Mir cea elia de opi su jàc cz o wie ka ja ko ho mo re li gio sus. W a dza paƒ stwo wa ma obo wià - zek uznaç po ten cja re li gij ny miesz ka jà cy w ser cu ka de go oby wa te la i po win na pro mo waç je go wol ne i pu blicz ne ma ni fe sto wa nie. Na le y bro niç pra wa wszyst - kich lu dzi do re li gij nej eks pre sji, po nie wa wol noêç re li gij na jest pod sta wo wym pra wem cz o wie ka 9. the Bec ket Fund re ali zu je swo jà mi sj na trzech p asz czy znach. Po pierw sze, na po zio mie praw nym cz on ko wie Fun du szu po ma ga jà do cho dziç w sà dzie swo - ich praw tym, któ rzy czu jà si dys kry mi no wa ni z po wo du re li gii oraz trosz czà si o two rze nie praw pro mu jà cych wol noêç re li gij nà. Po dru gie, po przez dzia al noêç w me diach, któ ra ma na ce lu pro mo cj za sad i kul tu ry wol no Êci re li gij nej. Po trze - cie, na po zio mie aka de mic kim po przez or ga ni za cj sym po zjów i se sji na uko wych. Sym po zjum w Pra dze do tkn o nie zwy kle wa ne go dzi siaj za gro e nia wol no - Êci re li gij nej, ja kim jest in ge ren cja paƒ stwa w spra wy re li gij ne swo ich oby wa te li. Pierw szy dzieƒ ob rad po Êwi co no za gad nie niu na rzu co ne go przez paƒ stwo ate - izmu. W dru gim dniu sym po zjum zg bia no te mat na rzu co nej przez paƒ stwo re - li gii. Na to miast ostat ni dzieƒ wy pe ni y re flek sje do ty czà ce na rzu co ne go przez paƒ stwo se ku la ry zmu. Paƒ stwo, któ re na rzu ca ate izm Re fe rat wpro wa dza jà cy Chrze Êci jaƒ skie roz ró nie nie po mi dzy paƒ stwem a Ko - Êcio em wy g o si wy bit ny nie miec ki teo log pro te stanc ki Wol fhart Pan nen berg. eme ry to wa ny pro fe sor uni wer sy te tu w Mo na chium pod kre Êli, e chrze Êci jaƒ - stwo wpro wa dzi o re wo lu cyj nà zmia n ro zu mie nia re la cji paƒ stwo -re li gia. chrze - Êci jaƒ ski ce sarz nie no si ju ty tu u pon ti fex ma xi mus, jak czy ni li to je go po gaƒ scy po przed ni cy. Po Edyk cie me dio laƒ skim z 313 ro ku by o ja sne, e ce sarz nie stoi po - nad ko Êcio em. Âw. am bro y pi sa, e ce sarz ja ko chrze Êci ja nin jest w ko Êcie le, a nie po nad nim i e w ko Êcie le osà dza jà bi sku pi ce sa rza, a nie ce sarz bi sku pów. teo lo gicz nà pod sta wà nie za le no Êci ko Êcio a wo bec paƒ stwa sà s o wa Je zu sa wy po wie dzia ne przed Pi a tem: kró le stwo mo je nie jest z te go Êwia ta (J 18, 36). Za sad ni cza ró ni ca po mi dzy ko Êcio em i paƒ stwem jest wy ra zem Êwia do mo Êci escha to lo gicz nej chrze Êci jaƒ stwa. Po rzà dek po li tycz ny jest je dy nie czymê przej - Êcio wym i wzgl d nym. czymê osta tecz nym jest na to miast per spek ty wa kró le stwa Bo e go. W opi nii Pan nen ber ga paƒ stwo jest re li gij nie neu tral ne. Paƒ stwa no wo yt ne sà okre Êla ne ja ko Êwiec kie i neu tral ne Êwia to po glà do wo. Jed nak no wo yt ne Êwiec kie paƒ stwo pra wa nie mo e sa mo z sie bie uza sad niç norm i war to Êci, na któ rych opie ra si po rzà dek praw ny i za sa dy y cia spo ecz ne go. W przy pad ku paƒstw za - 9 Por. k. J. Has son, on the na tu re of re li gio us li ber ty, www.bec ket fund.org/other/pra gu - e2000/has son Pa per, s. 2.

184 Ks. An drzej Ko by liński chod nich tym osta tecz nym uza sad nie niem jest tra dy cja chrze Êci jaƒ ska. dla te go Êwiec kie paƒ stwo pra wa mu si z ko niecz no Êci od wo y waç si do swo ich ko rze ni chrze Êci jaƒ skich. to prze cie z du cha chrze Êci jaƒ skie go wy ra sta jà ta kie pod sta - wo we war to Êci spo e czeƒstw za chod nich jak nie zby wal na god noêç oso by ludz kiej czy wol noêç jed nost ki. Zda niem pro fe so ra z Mo na chium obo wiàz kiem ko Êcio - ów jest przy po mi na nie o chrze Êci jaƒ skich ko rze niach na szej cy wi li za cji. Nie zwy kle cie ka wy re fe rat na te mat Ko mu nizm i ate izm za pre zen to wa w Pra - dze w pierw szym dniu sym po zjum pol ski fi lo zof Ry szard Le gut ko. Pro fe sor z kra ko wa sku pi si na pro ble mie ate izmu na rzu co ne go przez w a dz paƒ stwo - wà w kra jach ko mu ni stycz nych. Za gad nie nie wspó cze sne go ate izmu by o te przed mio tem wy stà pie nia cze skie go in te lek tu ali sty to ma sza Ha li ka. Le gut ko pod kre Êli, e ko mu nizm jest przy k a dem Êwiec kiej i po li tycz nej re li gii. ofi cjal nym ce lem ko mu ni zmu nie by o znisz cze nie re li gii, ale jej prze zwy ci e nie i za stà pie nie czymê, co by o by bar dziej zgod ne z na ukà i g biej od po wia da o re al nym po trze - bom lu dzi 10. Przez d u gie la ta ofi cjal na pro pa gan da ko mu ni stycz na uka zy wa a re li gi ja ko coê sprzecz ne go z ro zu mem i na ukà. ko mu nizm two rzy swo jà Êwiec kà re li gi po - przez hie rar chicz nà struk tu r na wzór ko Êcio a, sys tem prawd do gma tycz nych, wia r w Êwi tà ksi g, Êwiec kie ob ja wie nie, ko mu ni stycz nych pro ro ków itd. to po zor ne po do bieƒ stwo spra wi o, e jak e wie lu my Êli cie li chrze Êci jaƒ skich (Barth, Mo unier, Ma ri ta in, til lich, Nie buhr) pa trzy o z sym pa tià na bar ba rzyƒ ski ko mu - nizm, któ ry w rze czy wi sto Êci czer pa z an ty kle ry kal nej tra dy cji oêwie ce nia i po zy - ty wi zmu. Zda niem pro fe so ra z kra ko wa nie ma za sad ni czej ró ni cy po mi dzy ate istà ukszta to wa nym w zse ku la ry zo wa nym spo e czeƒ stwie eu ro py Za chod niej a ate - istà pod da nym pro pa gan dzie ko mu ni stycz nej w kra jach eu ro py Wschod niej. ich ne ga tyw na wi zja re li gii wy ra sta za sad ni czo z tych sa mych êró de. oby dwaj b dà twier dziç, e re li gia jest wro giem no wo yt no Êci i e nie mo na po go dziç mo der ni - za cji y cia spo ecz ne go z re li gij no Êcià oby wa te li. oczy wi Êcie w a den spo sób nie mo na mó wiç o po do bieƒ stwie po mi dzy ko mu ni zmem i de mo kra cjà li be ral nà. Jed nak po mi mo ogrom nych ró niç na le y stwier dziç, e za sad ni cza nie uf noêç do re li gii, na któ rej ko mu ni Êci bu do wa li swo jà ate istycz nà kru cja t, ma swo je êró d o w po dob nych an ty re li gij nych uprze dze niach, któ re ode gra y wa nà ro l w pro ce - sie se ku la ry za cji spo e czeƒstw li be ral nych. Le gut ko przy wo a esej Lesz ka ko a kow skie go z lat pi ç dzie sià tych Ka p an i b a zen. do da, e ce ni ko a kow skie go, ale ni gdy nie lu bi te go tek stu. ka p an i b a zen re pre zen tu jà dwie skraj ne po sta wy. ka p an jest za or to dok sjà, hie rar chià, mo ni zmem, fi lo zo ficz nà sta bil no Êcià. B a zen jest za in dy wi du ali zmem, scep ty cy - zmem, plu ra li zmem, iro nià. Prze s a nie ese ju ko a kow skie go utwier dza dzi siaj wie lu in te lek tu ali stów post ko mu ni stycz nych w ich ne ga tyw nym po dej Êciu do re li gii. tekst pro wa dzi ich do na st pu jà cej kon klu zji: ja ko in te lek tu ali Êci po pe ni li Êmy 10 Por. R. Le gut ko, com mu nism as athe ism, www.bec ket fund.org/other/pra gu e2000/le gut - ko Pa per, s. 1.

etycz ne Wy MiA ry Wol no ści re li Gij nej 185 b àd w oce nie ko mu ni zmu; te raz mu si my okre Êliç, ja kà for m re li gii uznaç za ak - cep to wal nà. Sko ro re li gia funk cjo nu je po dob nie jak ko mu nizm, to do brà re li già jest re li gia b a zna, a nie re li gia ka p a na. W swo im wy stà pie niu fi lo zof z kra ko wa pod kre Êli, e ka te go rie b a zna i ka p a na nie sà dzi siaj u y wa ne w de ba cie pu blicz - nej. o wie le cz Êciej mó wi si na to miast o dy cho to mii otwar ty -za mkni ty, plu ra - lizm -mo nizm, ho ry zon tal ny -wer ty kal ny. W kra jach post ko mu ni stycz nych daw nà wal k z re li già za st pu je dzi siaj pro mo wa nie do brej re li gii b a zna prze ciw ko z ej re li gii ka p a na 11. Paƒ stwo, któ re na rzu ca re li gi W dru gim dniu sym po zjum zwró co no uwa g na wspó cze sne for my teo kra cji. Wspó cze sna teo kra cja jest po wa nym za gro e niem dla wol no Êci re li gij nej. Wy - star czy wspo mnieç pro ble my wy zna nio we w paƒ stwach mu zu maƒ skich, w któ - rych wspól no ty chrze Êci jaƒ skie nie mo gà ist nieç ja ko wspól no ty re li gij ne, ale je dy - nie ja ko wspól no ty ple mien ne. o pro ble mach z wol no Êcià re li gij nà na Bli skim Wscho dzie i w Zie mi Âwi tej mó wi da vid -Ma ria Ja eger z Pa pie skie go uni wer sy - te tu an to nia num w Rzy mie, któ ry kil ka lat te mu, z ra mie nia Sto li cy apo stol skiej, przy go to wa na wià za nie sto sun ków dy plo ma tycz nych po mi dzy Wa ty ka nem a izra elem. Wspó cze snym neo te okra cjom po Êwi ci a swo je wy stà pie nie Ma ry ann Glen - don z uni wer sy te tu Ha rvar da, prze wod ni czà ca de le ga cji Sto li cy apo stol skiej na iv Âwia to wà kon fe ren cj na te mat ko biet w Pe ki nie w 1995 ro ku. Glen don od - s o ni a ku li sy pe kiƒ skiej kon fe ren cji pod kre Êla jàc, e de le ga ci z paƒstw unii eu - ro pej skiej ostro kry ty ko wa li Po wszech nà de kla ra cj Praw cz o wie ka z po wo du za war tych w niej za pi sów do ty czà cych wol no Êci re li gij nej, praw ro dzi ciel skich, ma cie rzyƒ stwa, ro dzi ny, god no Êci ludz kie j 12. ich zda niem sprze ci wia si to rze ko - mo pra wom ko bie t 13. dla zwo len ni ków Êwiec kich teo kra cji za sa da wol no Êci re li - gij nej i in ne tra dy cyj ne war to Êci sà prze szko dà na dro dze two rze nia no we go spo - 11 Por. tam e, s. 6-8. 12 eu ro pej czy cy pi sze na te mat kon fe ren cji w Pe ki nie Geo r ge We igel sta ra li si za kwe - stio no waç po li ty k pre fe ren cji, ja kà nie któ re paƒ stwa ota cza y ro dzi ny z dzieç mi, po przez po - sze rze nie de fi ni cji ma eƒ stwa oraz po Êred nie od rzu ce nie stwier dze nia za war te go w Po wszech - nej de kla ra cji Praw cz o wie ka, e mat ka i dziec ko ma jà pra wo do szcze gól nej opie ki i po mo cy. ko ali cja chcia a usu nàç z do ku men tu koƒ co we go kon fe ren cji i za le ca nych przez nià pro gra mów dzia a nia wszel kie od nie sie nia do re li gii i ety ki, a tak e wy eli mi no waç ja kie kol wiek uzna nie praw i obo wiàz ków ro dzi ciel skich w za kre sie wy kszta ce nia (G. We igel, Âwia dek na dziei, kra - ków 2000, s. 980-981). 13 the re ason for at tac king the se ve ne ra ble con cepts, ap pa ren tly, was that they we re tho ught to be in ten sion with wo men s ri ghts. iro ni cal ly, the de le ga tes from the eu ro pe an union se emed to be una wa re that the lan gu age they wan ted to eli mi na te was pre sent not on ly in the uni ver - sal dec la ra tion of Hu man Ri ghts, but in most of the ir own con sti tu tions (M. a. Glen don, Re - li gio us fre edom and ori gi nal un der stan ding of the uni ver sal dec la ra tion of Hu man Ri ghts, www.bec ket fund.org/other/pra gu e2000/glen don Pa per, s. 1).

186 Ks. An drzej Ko by liński e czeƒ stwa. War to za uwa yç, e ju w 1948 ro ku pod czas prac nad Po wszech nà de kla ra cjà Praw cz o wie ka sprze ciw nie któ rych paƒstw wzbu dza w a Ênie art. 18. do ty czà cy wol no Êci re li gij nej. Jed nak je dy nym paƒ stwem, któ re g o so wa o prze ciw by a ara bia Sau dyj ska. Pro fe sor z Ha rvar du pod kre Êli a, e prze strze ga nie praw cz o wie ka nie mo e pro wa dziç do znie wo le nia, lecz do roz wo ju ludz kiej wol no Êci i god no Êci. Nie ste ty, j zyk praw cz o wie ka jest cz sto na rz dziem ma ni pu la cji. W ten w a Ênie spo sób po s u gu jà si j zy kiem praw cz o wie ka zwo len ni cy abor cji czy eu ta na zji. to w a - Ênie zgod nie z tym pa ra dyg ma tem my Êlo wym ko mi sja eu ro pej ska stwier dzi a ostat nio, e pra wo obo wià zu jà ce w Wiel kiej Bry ta nii i po t pia jà ce seks gru po wy jest nie zgod ne z pra wa mi cz o wie ka. Law ren ce uz zell, dy rek tor ke ston in sti tu te w oks for dzie, po Êwi ci swo je wy - stà pie nie ogra ni cze niom wol no Êci re li gij nej w Ro sji. uz zell jest wy znaw cà pra wo - s a wia i spe cja li zu je si w pro ble ma ty ce ro syj skiej. Je go wy po wiedê by a doêç ostrà kry ty kà du cho wieƒ stwa i ko rup cji w ko Êcie le pra wo s aw nym w Ro sji. Je go zda - niem ro syj ski kler pra wo s aw ny jest zre du ko wa ny, jak w lu te raƒ skiej Szwe cji, do ro li Êwiec kich funk cjo na riu szy paƒ stwa. Sy tu acja w Ro sji jest przy k a dem no wych form wspó cze snych neo te okra cji. W a dza paƒ stwo wa uzur pu je so bie pra wo do de cy do wa nia o y ciu wspól not re li gij nych. uz zell za uwa y, e wspó cze snà for - m neo te okra cji ma my tak e w Nor we gii, w któ rej par la ment zmu si ko Êció pro - te stanc ki, e by udzie laç Êwi ceƒ ka p aƒ skich tak e ko bie tom. dy rek tor ke ston in sti tu te po rów na ro syj skie pra wo s a wie do ja poƒ skie go sin - to izmu, w któ rym wia ra nie jest ju êró d em po wszech nych norm mo ral nych, na pod sta wie któ rych mo na oce niaç tak e w a sny na ród i rzàd, ale je dy nie zbio rem sym bo li i slo ga nów, któ re g o szà wy szoêç jed ne go ple mie nia nad in ny mi. te go ty pu my Êle nie jest po pro stu po gaƒ skie. uz zel pod kre Êli, e ta kie po dej Êcie do re - li gii jest bar dzo wy god ne dla paƒ stwa, po nie wa po zba wia oby wa te li mo ral ne go opar cia i êró d a norm mo ral nych, któ re by y by wy zwa niem dla rzà dzà cy ch 14. Wy ra zem in ge ren cji paƒ stwa w prze strzeƒ wol no Êci re li gij nej jest pra wo przy - j te w Ro sji w 1997 ro ku. No wa usta wa przy wra ca de fac to kon tro l paƒ stwa nad y ciem re li gij nym. Pra wo z 1997 ro ku ogra ni cza wol noêç re li gij nà ko Êcio ów i zwiàz ków wy zna nio wych dzia a jà cych na te re nie Ro sji. Zgod nie z tà usta wà m.in. ka to li cyzm nie mo e byç za li czo ny do gru py czte rech re li gii tra dy cyj nych Ro sji (pra wo s a wie, is lam, bud dyzm i ju da izm). Re flek sj nad wspó cze sny mi pro ble ma mi z wol no Êcià re li gij nà z per spek ty wy ju da izmu przed sta wi alan Mit tle man, pro fe sor z Muh len berg col le ge w al len - town. Mit tle man jest za an ga o wa ny w dia log chrze Êci jaƒ sko - y dow ski i in te re su - je si szcze gól nie obec no Êcià re li gii w y ciu pu blicz nym. W swo im wy stà pie niu pro fe sor z al len town pod kre Êli, e w usa po st pu je pro ces se ku la ry za cji y cia spo ecz ne go. Prze ja wem te go pro ce su jest do ku ment de par ta men tu edu ka cji z 1999 ro ku, w któ rym stwier dza si, e na uczy cie le pra cu jà cy w szko ach pu blicz - 14 Por. L. a. uz zell, chal len ges and pro mi ses, www.bec ket fund.org/other/pra gu e2000/uz zel - l Pa per, s. 2.

etycz ne Wy MiA ry Wol no ści re li Gij nej 187 nych mu szà byç neu tral ni wo bec re li gii. ozna cza to na przy k ad, e na uczy ciel nie ma pra wa mo dliç si z ucznia mi lub w ich obec no Êci w trak cie dnia szkol ne go. Na te re nie szko y obo wià zu je ca ko wi ty za kaz pro wa dze nia ja kiej kol wiek dzia al no - Êci re li gij nej. Mit tel man zwró ci uwa g na g bo kà sprzecz noêç, któ ra wy st pu je w po dej - Êciu y dów ame ry kaƒ skich do pro ble mu obec no Êci re li gii w y ciu pu blicz nym. Naj wi k sze y dow skie or ga ni za cje oraz zna ko mi ta wi k szoêç ame ry ka nów y - dow skie go po cho dze nia opo wia da jà si za Êci s ym roz dzia em re li gii od paƒ stwa. Ze stwier dze niem, e de mo kra cja w usa funk cjo nu je le piej, je Êli ame ry ka nie sà re li gij ni zga dza si 42% nie - y dów i je dy nie 11% y dów. Po dob nie 71% nie - y dów uwa a, e jest do brze dla kon gre su, aby roz po czy na swo je po sie dze nia pu blicz - nà mo dli twà. Na to miast je dy nie 28% y dów zga dza si z tym stwier dze niem. y - dzi w usa sà bar dziej to le ran cyj ni ni przed sta wi cie le in nych wy znaƒ dla praw ho mo sek su ali stów, ma eƒstw osób tej sa mej p ci, abor cji, por no gra fii 15. Pro fe sor z Muh len berg col le ge pod kre Êli, e y dzi czu jà si w usa bar dziej bez piecz ni w spo e czeƒ stwie zse ku la ry zo wa nym, po nie wa y cie pu blicz ne okre - Êla ne przez re li gi to y cie zdo mi no wa ne przez re li gi wi k szo Êci, czy li przez chrze Êci jaƒ stwo. Stàd te w dru giej po o wie XX wie ku y dzi ame ry kaƒ scy uczy ni - li wie le, aby mak sy mal nie os a biç obec noêç re li gii w y ciu pu blicz nym Sta nów Zjed no czo nych. Wi k szo Êci y dów w usa wy da je si, e im bar dziej Êwiec kie b - dzie paƒ stwo, tym a twiej b dzie im za cho waç w a snà to sa moêç. Zda niem Mit tle ma na jest to my Êle nie b d ne. W zse ku la ry zo wa nym spo e czeƒ - stwie y dzi prze sta jà ist nieç ja ko y dzi. W ostat nich dzie si cio le ciach y dzi ame - ry kaƒ scy pod le ga jà g bo kim pro ce som asy mi la cji i utra ty w a snej to sa mo Êci. Ze wszyst kich wspól not wy zna nio wych w usa w a Ênie y dzi ma jà naj ni szy wskaê - nik prak tyk re li gij nych. co raz mniej cz on ków li czà or ga ni za cje y dow skie. 52% wszyst kich ma eƒstw sta no wià ma eƒ stwa mie sza ne. W per spek ty wie pro fe so ra z Muh len berg col le ge sprzecz noêç w po dej Êciu y dów do re li gii po le ga na tym, e chcà chro niç swo jà to sa moêç przez se ku la ry za cj y cia pu blicz ne go, któ ra tak na praw d t to sa moêç nisz czy. dla te go zda niem Mit tle ma na y dzi w usa po - win ni uznaç po zy tyw nà ro l re li gii w y ciu pu blicz nym i ak cep to waç prak ty ki i prze ko na nia re li gij ne in nych lu dzi. Paƒ stwo, któ re na rzu ca se ku la ryzm trze ci dzieƒ sym po zjum zo sta po Êwi co ny se ku la ry zmo wi na rzu ca ne mu przez paƒ stwo w de mo kra cjach li be ral nych. Pierw szy re fe rat na te mat Wol noêç re li gij na a se ku la ryzm na rzu co ny przez paƒ stwo wy g o si ar cy bi skup chi ca go kar dy na Fran cis Geo r ge. kar dy na z chi ca go roz po czà swo je wy stà pie nie od na kre Êle nia hi sto rii re la cji po mi dzy ko Êcio em ka to lic kim, wol no Êcià re li gij nà i li be ra li zmem. Na st p nie uka za g bo ki kry zys wol no Êci re li gij nej w de mo kra cji li be ral nej. 15 Por. a. Mit tle man, chal len ges and pro mi ses, www.bec ket fund.org/other/pra gu e2000/mit - tle man Pa per, s. 1-2.

188 Ks. An drzej Ko by liński W wie lu kra jach de mo kra tycz nych ogra ni cza nie wol no Êci re li gij nej jest po pro stu rze czy wi sto Êcià. Bar dzo wy mow nym przy k a dem jest sy tu acja w szko ach pu - blicz nych. Naj cz Êciej pre zen to wa na wi zja stwo rze nia i sek su al no Êci uka zu je oso - b ludz kà ja ko po szu ku jà cy je dy nie przy jem no Êci byt ma te rial ny, któ ry jest przy - pad ko wym wy two rem pro ce sów ge ne tycz nych i spo ecz nych uwa run ko waƒ. Ro dzi ce, któ rzy nie zga dza jà si z ta kà wi zjà cz o wie ka i Êwia ta, mu szà po sy aç swo je dzie ci do szkó wy zna nio wych, któ re sà od p at ne 16. Bar dzo wa nym wy stà pie niem na sym po zjum w Pra dze by re fe rat Se ku la ryzm na rzu co ny przez paƒ stwo ja ko po ten cjal na pu ap ka de mo kra cji li be ral nej. Wy g o si - a go Je an Be th ke el sh ta in, pro fe sor ety ki spo ecz nej i po li tycz nej w uni wer sy te - cie w chi ca go. Niç ariad ny re fe ra tu sta no wi o prze ko na nie, e roz dzia ko Êcio a od paƒ stwa nie ozna cza roz dzia u re li gii od po li ty ki. Wspó cze sna de mo kra cja li be ral na si ga swy mi ko rze nia mi dzie dzic twa oêwie - ce nia. Jej oj ca mi za o y cie la mi sà ta cy my Êli cie le jak Hob bes, Loc ke, Mill, Ro - us se au. W swo im Li Êcie o to le ran cji (1689) Loc ke stwier dza, e wa run kiem mo li - wo Êci Êwiec kie go rzà du i czy sto ludz kiej le gi ty mi za cji w a dzy jest roz dzia paƒ stwa od re li gii. Zda niem el sh ta in to w a Ênie au tor Li stu o to le ran cji po sia ziar no pry wa ty za cji re li gii, któ re przy no si swój doj rza y owoc do pie ro w na szym cza sie. W per spek ty wie Loc ke`a na le y to le ro waç wszyst kie re li gie z wy jàt kiem ate istów i ka to li ków. ate istom nie mo na ufaç, po nie wa nie przy si ga jà na Bi - bli. Na to miast ka to li kom nie mo na ufaç z po wo du ich po dwój nej lo jal no Êci. Zda niem au to ra Li stu o to le ran cji nie mo na po go dziç za sad li be ral nych z moc ny - mi prze ko na nia mi ko Êcio a ka to lic kie go. dla Loc ke`a wol noêç re li gij na ozna cza nic wi cej jak tyl ko to, e re li gia mo e cie szyç si wol no Êcià tak d u go, jak d u go po zo sta je bez zna cze nia dla y cia spo ecz ne go i paƒ stwo we go. W ten spo sób re li - gia sta je si czymê je dy nie pry wat nym i jej zna cze nie zo sta je zre du ko wa ne do su - biek tyw ne go do bre go sa mo po czu cia wie rzà cych. War to za zna czyç, e po glà dy Loc ke`a sta y si na pra skim sym po zjum przed - mio tem cie ka wej po le mi ki po mi dzy Pan nen ber giem a Le gut ko. teo log z Mo na - chium bro ni Loc ke`a twier dzàc, e au tor Li stu o to le ran cji przy czy ni si do roz - wo ju wol no Êci re li gij nej w eu ro pie. Z ta kà opi nià nie zgo dzi si fi lo zof z kra ko wa, któ ry pod kre Êli, e Loc ke g o szàc teo ri pry wat no Êci i ir ra cjo nal - no Êci re li gii jest w du ym stop niu od po wie dzial ny za kry zys wol no Êci re li gij nej i re li gii w ogó le. Zde cy do wa nym kry ty kiem po glà dów Loc ke`a by naj wa niej szy teo re tyk de - mo kra cji w ame ry ce ale xis de to cqu evil le. Je go zda niem re li gia za sad ni czo przy - 16 in ma ny de ve lo ped so cie ties, this po ssi bi li ty of re stric ting re li gio us li ber ty has be co me a re ali ty, at le ast to so me extent. in go vern ment scho ols, for exam ple, do mi nant ac co unts of cre - ation and se xu ali ty im ply that the hu man per son is me re ly a ple asu re se eking ma te rial be ing who is the pro duct of ac ci den tal ly oc cur ring ge ne tic events and ar bi tra ry so cial con di tio ning. Pa rents who want to im bue the ir chil dren with dif frent co smo li gi cal and an th ro po lo gi cal con - cep tions are free to do so if they ha ve eno ugh mo ney re ma ining to send the ir child to a non -go - vern ment scho ol after they ha ve sup por ted the pu blic scho ol sys tem (F. Geo r ge, Re li gio us li - ber ty and sta te -im po sed se cu la rism, www.bec ket fund.org/other/pra gu e2000/geo r ge Pa per, s. 6).

etycz ne Wy MiA ry Wol no ści re li Gij nej 189 czy nia si do utrzy ma nia po rzàd ku de mo kra tycz ne go i nor mo wa nia y cia po li - tycz ne go. chrze Êci jaƒ stwo i wol noêç sà ze so bà we wn trz nie ze spo lo ne. W prze - ko na niu de to cqu evil le`a gdy by ktoê chcia od dzie liç re li gi od de mo kra cji w ame ry ce, roz po czà by pro ces bu rze nia de mo kra cji. de mo kra cja po trze bu je pew ne go ro dza ju trans cen dent ne go uspra wie dli wie nia, któ re mo e gwa ran to waç je dy nie re li gia. Nisz cze nie re li gii jest nisz cze niem fun da men tu de mo kra cji. Nie ste ty, we wspó cze snej de mo kra cji li be ral nej zda jà si zwy ci aç cz Êciej po glà dy Loc ke`a a nie de to cqu evil le`a. Zwo len ni cy au to ra Li stu o to le ran cji dà - à nie tyl ko do Êci s e go roz dzia u ko Êcio a od paƒ stwa, ale tak e do to tal nej se - ku la ry za cji y cia spo ecz ne go, w któ rym nie b dzie miej sca na ja kie kol wiek pu - blicz ne od nie sie nia re li gij ne. ich zda niem na le y do pro wa dziç do pry wa ty za cji re li gii, a na st p nie do jej ca ko wi te go usu ni cia ze sfe ry y cia pu blicz ne go. Zgod - nie z pa ra dyg ma tem oêwie ce nio wym nie tyl ko ko Êció ma byç od dzie lo ny od paƒ - stwa, ale tak e re li gia od po li ty ki. Wy mow nym przy k a dem ta kiej men tal no Êci jest de cy zja Sà du Naj wy sze go Sta nów Zjed no czo nych w spra wie Ago sti ni v. Fel ton z 23 czerw ca 1997 ro ku, zgod - nie z któ rà fun du sze fe de ral ne prze zna czo ne na fi nan so wa nie do dat ko we go wy - kszta ce nia dzie ci upo Êle dzo nych nie mo gà byç ad mi ni stro wa ne przez szko y wy - zna nio we. W prak ty ce je Êli dziec ko upo Êle dzo ne, któ re ucz sz cza do szko y pa ra fial nej, chce sko rzy staç z pro gra mu re ha bi li ta cji fi nan so wa ne go z fun du szy fe de ral nych, mu si byç do wo o ne do szko y pu blicz ne j 17. W swo im wy stà pie niu pro fe sor el sh ta in stwier dzi a, e wêród wie lu ist nie jà - cych dzi siaj form li be ra li zmu naj bar dziej po pu lar na jest ta, któ rej ko ry fe uszem jest John Rawls. Rawls kon ty nu uje my Êle nie Loc ke`a. Zda niem au to ra Teo rii spra - wie dli wo Êci je Êli oso ba wie rzà ca wkra cza w sfe r y cia pu blicz ne go, jest zo bo wià - za na, aby za nie chaç ja kich kol wiek od nie sieƒ do prze ko naƒ i wie rzeƒ re li gij nych. chrze Êci ja nie, mu zu ma nie, y dzi ja ko oby wa te le nie mo gà w a den spo sób uza - sad niaç swo je go sta no wi ska od wo u jàc si do ar gu men tów re li gij nych. Je Êli ktoê nie mo e wy ra ziç swych ra cji w j zy ku Êwiec kim i neu tral nym, po wi nien ra czej mil czeç i nie wkra czaç w sfe r y cia pu blicz ne go. ta kà wer sj li be ra li zmu pro fe - sor z chi ca go na zwa a li be ral nym mo ni zmem (li be ral mo nism). Jest to li be ra - lizm bar dzo nie to le ran cyj ny, któ ry w imi to le ran cji i wol no Êci za ka zu je lu dziom wie rzà cym prak ty ko wa nia i wy zna wa nia ich wia ry. Pry wat na re li gia po pro stu nie 17 La tem 2002 ro ku y wà dys ku sj w usa wy wo a o orze cze nie Sà du ape la cyj ne go w San Fran ci sco do ty czà ce Êlu bo wa nia wier no Êci (Pled ge of Al le gian ce), któ re jest obo wiàz ko wo re cy - to wa ne przez uczniów w szko ach i w nie któ rych urz dach paƒ stwo wych. od 1999 ro ku od Pled ge of Al le gian ce roz po czy na jà si po sie dze nia Se na tu. W Êlu bo wa niu wier no Êci Sta ny Zjed - no czo ne sà okre Êlo ne ja ko One Na tion Un der God (je den na ród pod po rzàd ko wa ny Bo gu). We - d ug orze cze nia Sà du ape la cyj ne go jest to nie zgod ne z kon sty tu cjà, któ ra mó wi o roz dzia le ko - Êcio a od paƒ stwa. War to pod kre Êliç, e orze cze nie z San Fran ci sco zo sta o po wszech nie uzna ne przez ame ry ka nów ja ko skan dal. Sàd ape la cyj ny zo sta zmu szo ny do te go, aby za wie - siç sto so wa nie orze cze nia do ty czà ce go Pled ge of Al le gian ce. W Êlu bo wa niu wier no Êci jest tak - e mo wa o sza cun ku dla fla gi ja ko sym bo lu to sa mo Êci na ro do wej. Por. Mam ma, ho per so il Pa dre ter no, tem pi 2002 nr 28, s. 9.

190 Ks. An drzej Ko by liński ma sen su. Zgod nie z za sa dà wol no Êci re li gij nej ka dy oby wa tel po wi nien mieç pra wo do wy ra a nia swo jej wia ry tak e w prze strze ni y cia pu blicz ne go 18. W per spek ty wie el sh ta in li be ral ny mo nizm jest pu ap kà wspó cze snej de mo - kra cji i na le y go prze zwy ci yç. Po trze ba dzi siaj de mo kra cji li be ral nej w du chu de to cqu evil le`a, a nie Loc ke`a. oso by wie rzà ce nie mo gà wziàç w na wias swo ich prze ko naƒ re li gij nych, gdy wkra cza jà w sfe r y cia pu blicz ne go. Wiel kim b dem dzi siej szych de mo kra cji jest roz cià ga nie roz dzia u ko Êcio a od paƒ stwa na roz - dzia re li gii od po li ty ki. Re li gia jest ko niecz nym ele men tem y cia spo ecz ne go, po - nie wa jest êró d em spój nej ety ki y cia, przy czy nia si do roz wo ju spo e czeƒ stwa oby wa tel skie go przez in sty tu cje pro wa dzo ne przez ko Êcio y i zwiàz ki wy zna nio we (uni wer sy te ty, szko y, szpi ta le, sie ro ciƒ ce, schro ni ska dla bez dom nych) oraz kszta tu je mo ral noêç i po sta wy oby wa tel skie. * * * Re li gia jest war to Êcià sa mà w so bie. Nie wol no trak to waç in stru men tal nie tej jak e wa nej prze strze ni y cia cz o wie ka. Nie mo na zgo dziç si z Loc kiem, e spra wy od no szà ce si do Bo ga na le à do sfe ry ir ra cjo nal no Êci. trze ba pro mo waç wol noêç re li gij nà z po zy cji an tro po lo gicz nych, tzn. po ka zu jàc, e cz o wiek jest ho mo re li gio sus, e re li gia jest dla cz o wie ka czymê na tu ral nym. Wol noêç re li gij na jest êró d em i szczy tem wszyst kich praw cz o wie ka. obro na ra cjo nal no Êci wia ry i na - tu ral nej re li gij no Êci cz o wie ka sta no wi re me dium na se ku la ry za cj y cia pu blicz ne - go i pry wa ty za cj wia ry. Nie po trze bu je my czy sto Êwiec kie go y cia pu blicz ne go, ale spo e czeƒ stwa oby wa tel skie go, któ re trosz czy si o to, aby y cie re li gij ne roz - wi ja o si i kwi t o. Po trze bu je my tak e g b szej Êwia do mo Êci te go, co przy da rza si na szym bra ciom w wie rze w in nych kra jach. dzie jà cy si na na szych oczach ho lo kaust chrze Êci jan nie mo e nie nie po ko iç na szych su mieƒ. SOM MA RIO Fra le li ber t fon da men ta li al pri mo po sto si tro va la li ber t re li gio sa. il di rit to al la li - ber t di re li gio ne stret ta men te le ga to agli al tri di rit ti fon da men ta li. Pur trop po og gi la li - ber t re li gio sa non ri spet ta ta in mol ti pa esi del mon do. L ar ti co lo pren de in con si de ra - zio ne due li bri pub bli ca ti nell an no 2002: Rap por to sul la Li ber t Re li gio sa nel Mon do a cu ra di a. tam bu ri ni e I nu ovi per se gu ita ti di a. So cii. L au to re ana liz za an che gli at ti del co nve gno Re li gio us Li ber ty and the Ide olo gy of the Sta te, svol to si a Pra ga il 9-11 ago - sto 2000. La se pa ra zio ne del la chie sa dal lo sta to non si gni fi ca la se pa ra zio ne del la re li gio - ne dal la po li ti ca. ci vu ole la pre sen za del la di men sio ne re li gio sa non so lo nel la vi ta pri va - ta, ma an che nel la vi ta pub bli ca. L ar ti co lo met te in evi de na l olo cau sto dei cri stia ni ne gli ul ti mi an ni. 18 Por. J. B. el sh ta in, Sta te -im po sed se cu la rism as a po ten tial pit fall of li be ral de mo cra cy, www.bec ket fund.org/other/pra gu e2000/el sh ta in Pa per, s. 7.