Jolanta Loritz-Dobrowolska Zyta Sendecka El bieta Szedzianis Ewa Wierbi owicz BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Transkrypt

1 Jolanta Loritz-Dobrowolska Zyta Sendecka El bieta Szedzianis Ewa Wierbi owicz BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM Gdynia 2009

2 Projekt ok adki: Artur Tarasiewicz Redaktor prowadzàcy: Sylwia Urbaƒska Redakcja j zykowa: Piotr Salewski Redakcja graficzna i sk ad: S awomir Malitka Korekta: zespół Pro gram na ucza nia do no wej pod sta wy pro gra mo wej (Roz po rzà dze nie Mi ni stra Edu - ka cji Na ro do wej z dn r.) skon sul to wa ny i po zy tyw nie za opi nio wa ny przez: mgr Mo ni k Za le skà -Szczy gie do rad c me to dycz nego mgr. Mar ka Sa dow skie go rze czo znaw c MEN opi nia dy dak tycz na dr Ur szu l Gry gier rze czo znaw c MEN opi nia me ry to rycz na Co py ri ght by Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPE RON Sp. z o.o. & Jo lan ta Lo ritz -Do bro wol ska, Zy ta Sen dec ka, El bie ta Sze dzia nis, Ewa Wier bi o wicz. Gdynia 2009 Wszel kie pra wa za strze o ne. Ko pio wa nie w ca o Êci lub we frag men tach bez zgo dy wy daw cy za bro nio ne. 7-9/V Wydawca: Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON Sp. z o.o Gdynia, ul. Hutnicza 3 tel. centrali info@operon.pl ISBN

3 3 Spis treêci I. Wpro wa dze nie 4 II. Ogól ne za o e nia pro gra mu 5 III. Ce le pro gra mu 7 IV. Tre Êci na ucza nia 11 V. Spo so by osià ga nia ce lów 29 VI. Wska zów ki me to dycz ne 31 VII. Prze wi dy wa ne osià gni cia uczniów 37 VIII. Wa run ki re ali za cji pro gra mu 39 IX. Oce nia nie osià gni ç ucznia 41 X. Li te ra tu ra 43

4 4 BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM I. Wprowadzenie Ni niej szy pro gram na ucza nia jest prze zna czo ny do re ali za cji w kla sach od pierw szej do trze ciej gim na zjum. Jest jed nà z pro po zy cji re ali za cji pod sta wy pro gra mo wej kszta ce nia ogól ne go w za kre sie: 1) za daƒ ogól nych szko y oraz za daƒ przy pi sa nych edu ka cji bio lo gicz nej, 2) ce lów edu ka cyj nych, osià gni ç uczniów i tre Êci przed mio to wych edu ka cji bio lo gicz nej, 3) wy bra nych ce lów wy cho waw czych, g ów nie edukacji proz dro wot nej, eko lo gicz nej oraz czy tel ni czej i me dial nej.

5 5 II. Ogólne za o enia programu Po ni ej przed sta wio no naj wa niej sze za o e nia ni niej sze go pro gra mu na ucza nia. 1) Przy go to wa nie uczniów do sa mo kszta ce nia Ni niej szy pro gram na ucza nia za k a da zdo by wa nie przez uczniów gim na zjum za rów no umie j t no Êci przed mio to wych i po nad przed mio to wych, opi sa nych w pod sta wie pro - gra mo wej, jak i umie j t no Êci trud no pod da jà cych si po mia ro wi dy dak tycz ne mu, obej - mu jà cych mi dzy in ny mi twór cze roz wià zy wa nie pro ble mów. In ten cjà au to rów pro gra - mu jest, by ucznio wie na uczy li si ak tyw nie zdo by waç i kon stru owaç wie dz z po mo cà na uczy cie la, po sie dli umie j t noêç ucze nia si : zna li sku tecz ne me to dy ucze nia si i sta li si od po wie dzial ni za ucze nie si. W szcze gól no Êci b dà mie li wie le oka zji do czy - ta nia se lek cjo no wa nia, wy ko rzy sty wa nia i prze twa rza nia in for ma cji s ow nych i gra ficz nych oraz in for ma cji po cho dzà cych z In ter ne tu ja ko êró d a wie dzy, a tak e ma - te ria u do çwi czeƒ w jej sto so wa niu w ró nych sy tu acjach prak tycz nych. Ma te ria na ucza nia zo sta upo rzàd ko wa ny w ta ki spo sób, by uczeƒ przede wszyst kim do strze ga za le no Êci mi dzy fak ta mi, zja wi ska mi i pro ce sa mi bio lo gicz ny mi, a w trak - cie na uki to wa rzy szy y mu py ta nia: W ja ki spo sób...? Od cze go za le y...? Dla cze go...? Jak oce niam...? Au to rzy pro gra mu sà prze ko na ni, i ce le te mo na osià gnàç, wy ko rzy stu jàc ele men - ty oce nia nia kszta tu jà ce go oraz po ma ga jàc uczniom w po ko ny wa niu trud no Êci w na - uce. Trud no Êci te wy ni kaç mo gà mi dzy in ny mi z nie zna jo mo Êci sku tecz nych me tod ucze nia si. Na uczy ciel bio lo gii (jak i na uczy cie le in nych przed mio tów) po wi nien wy - ko rzy sty waç wy bra ne te ma ty do pre zen ta cji i çwi cze nia ró nych tech nik ucze nia si. 2) Wspie ra nie my Êle nia na uko we go Powinno dokonywaç si ono po przez jak naj cz st sze sto so wa nie eks pe ry men tu iob ser wa cji do zdo by wa nia wie dzy i roz wià zy wa nia pro ble mów teo re tycz nych i prak - tycz nych. W wy ni ku tych dzia aƒ ucznio wie b dà umie li si po s u gi waç me to do lo già eks pe ry men tu, kry tycz nie od bie raç in for ma cje i for mu o waç opi nie w opar ciu o w a sne prze my Êle nia i ana li zy. W ten spo sób b dà bu do waç po sta wy pro eko lo gicz - ne i po dej mo waç dzia a nia proz dro wot ne opar te na rze tel nej wie dzy, a nie tyl ko w opar ciu o nie za wsze rze tel ne i spój ne prze ka zy me dial ne. 3) Sty mu lo wa nie mo ty wa cji do ucze nia si Pro gram ma in spi ro waç na uczy cie li do stwa rza nia ta kich sy tu acji dy dak tycz nych, któ re umo li wia jà uczniom o ni skiej mo ty wa cji do na uki osià gni cie suk ce sów na mia - r ich mo li wo Êci, a tak e prze y cie sa tys fak cji z po ko ny wa nia trud no Êci pod czas re - ali zo wa nia atrak cyj nych za daƒ o od po wied nim stop niu trud no Êci.

6 6 BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM Po wa nym pro ble mem cz Êci uczniów gim na zjów jest brak za in te re so wa nia na ukà ina si la nie si bez rad no Êci szkol nej. Aby prze ciw dzia aç tym nie ko rzyst nym zja wi skom, war to wy ko rzy staç za pro po no wa ne w pro gra mie in ne, no wo cze sne roz wià za nia me to - dycz ne, for mu o waç wo bec uczniów re al ne wy ma ga nia i udzie laç im wspar cia po przez pre zen to wa nie ró nych tech nik ucze nia si. Na uczy ciel po wi nien te spe niç dwa pod - sta wo we wa run ki, któ re za gwa ran tu jà Êwia do mà wspó pra c uczniów na lek cjach: za - pew niç uczniom po czu cie bez pie czeƒ stwa i sto so waç za sa dy do brej ko mu ni ka cji. 4) Zwi k sze nie sku tecz no Êci ucze nia po przez wy ko rzy sta nie ele men tów oce - nia nia kszta tu jà ce go Oce nia nie wspie ra jà ce pro ces ucze nia si po le ga na ta kim or ga ni zo wa niu prze bie gu lek cji, by ucznio wie Êwia do mie uczest ni czy li w kon stru owa niu w a snej wie dzy, nie zaê ogra ni cza li si je dy nie do bier ne go jej przy swa ja nia. Efek tem zmia ny po dej Êcia do ucze nia si sà wy sze wy ni ki na ucza nia po twier dzo ne dia gno za mi ze wn trz ny mi oraz lep sza at mos fe ra pra cy na lek cji. Oce nia nie kszta tu jà ce po le ga mi dzy in ny mi na ze spo o wym ana li zo wa niu za daƒ i udzie la niu w ze spo le in for ma cji zwrot nych na te - mat ich roz wià za nia. 5) Ogra ni cze nie do nie zb d ne go mi ni mum licz by in for ma cji bio lo gicz nych przy po g bia niu umie j t no Êci ope ro wa nia ni mi Za kres ma te ria u na ucza nia obej mu je g ów nie wia do mo Êci za war te w pod sta wie pro gra mo wej kszta ce nia ogól ne go, a ce le mo du ów zo sta y upo rzàd ko wa ne we d ug na ra sta jà cej z o o no Êci. W ten spo sób od zwier cie dla jà eta py kon stru owa nia wie dzy przez ucznia.

7 7 III. Cele programu Ni niej szy pro gram za k a da rów no wa noêç ce lów wy cho wa nia i ce lów edu ka cyj nych. Pierw szym za da niem szko y jest do star cza nie uczniom do Êwiad czeƒ spo ecz nych. M o - dzi lu dzie b dà je wy ko rzy sty waç, re ali zu jàc swo je pla ny y cio we dla do bra w a sne go ido bra spo e czeƒ stwa oby wa tel skie go. Jed nym z naj wi k szych b dów szko y jest przy czy nia nie si do utra ty przez uczniów cie ka wo Êci po znaw czej i to wa rzy szà cej jej mo ty wa cji do ucze nia si. Bez tych cech za - brak nie m o dym lu dziom w przy sz o Êci otwar to Êci na zmia ny i go to wo Êci do sto so wa - nia si do nich po przez ucze nie si, któ re trwa ca e y cie. Co raz istot niej sza sta je si te ope ra cyj na wie dza o tym, jak sku tecz nie dbaç o zdro wie i uni kaç za gro eƒ cy wi li - za cyj nych. Ce le wy cho waw cze sà nie roz àcz nie zwià za ne z ce la mi edu ka cyj ny mi i pa mi taç na - le y, e wszyst kie do Êwiad cze nia po znaw cze sà oka zjà do wy cho wa nia i sa mo wy cho - wa nia, a na uczy ciel uczy kom pe ten cji spo ecz nych g ów nie przez mo de lo wa nie. 1. Ce le edu ka cyj ne (przed mio to we) Ce le edu ka cyj ne w ni niej szym pro gra mie zo sta y do bra ne w ta ki spo sób, by wspie - raç roz wój ucznia i za pew niç mu po wo dze nie na eg za mi nie. Ma jà po móc na uczy cie lo - wi ela stycz nie do sto so waç me to dy pra cy i wy ma ga nia przed mio to we do po trzeb i mo li wo Êci uczniów, zw asz cza tych, któ rzy ma jà trud no Êci w ucze niu si (tak e dys - lek tycz nych), by nie do pu Êciç do wy kszta ce nia si lub utrwa le nia po sta wy szkol nej bez rad no Êci. Ce le szcze gó o we zo sta y za pi sa ne przy pre zen ta cji tre Êci mo du ów. po s u gu je si ter mi no lo già bio lo gicz nà; opi su je pod sta wo we pro ce sy bio lo gicz ne ro zu mie i in ter pre tu je fak ty, zja wi ska ipro ce sy bio lo gicz ne za cho dzà ce w wy bra nych or ga ni zmach i Êro do wi sku; pla nu je, pro wa dzi i do ku men tu je do Êwiad cze nia oraz ob ser wa cje bio lo gicz ne (w tym mi kro sko po we pre pa ra tów Êwie ych i trwa ych); roz ró nia pró b kon tro l nà i ba daw - czà, okre Êla wa run ki do Êwiad cze nia, opra co wu je je go wy ni ki, for mu u je wnio ski; wy ko rzy stu je ró ne êró d a i me to dy po zy ski wa nia in for ma cji, w tym tech no lo gi in - for ma cyj no -ko mu ni ka cyj nà; od czy tu je, ana li zu je, in ter pre tu je i prze twa rza in for ma cje s ow ne, gra ficz ne i licz bo - we, ro zu mie oraz in ter pre tu je po j cia bio lo gicz ne; sto su je my Êle nie na uko we do we ry fi ka cji opi nii, in ter pre tu je i kry tycz nie od bie ra do - nie sie nia me dial ne; wska zu je za le no Êci, zwiàz ki przy czy no wo -skut ko we mi dzy fak ta mi;

8 8 BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM opi su je ró no rod noêç bio lo gicz nà; opi su je struk tu ry bio lo gicz ne w zwiàz ku z pe nio ny mi funk cja mi; przed sta wia i wy ja Ênia za le no Êci mi dzy or ga ni zmem i Êro do wi skiem; in ter pre tu je wspó za le noêç i wspó dzia a nie wy bra nych ko mó rek, tka nek, na rzà dów i uk a dów na rzà dów; ana li zu je zwià zek mie dzy za cho wa nia mi lu dzi a ich zdro wiem; wska zu je czyn ni ki ma jà ce wp yw na zdro wie cz o wie ka i skut ki nie w a Êci we go try bu y cia; opi su je wy bra ne cho ro by, ana li zu je pod sta wo we wy ni ki ba daƒ me dycz nych, wska - zu je sy tu acje wy ma ga ja ce kon sul ta cji le kar skiej; opi su je eta py roz wo ju oraz po trze by fi zycz ne i emo cjo nal ne okre su doj rze wa nia; cha rak te ry zu je ro l in for ma cji dzie dzicz nej i wy ja Ênia ró ni ce wy ni ka jà ce z wp y wu ge nów i Êro do wi ska; wy ja Ênia zna cze nie krwio daw stwa i okre Êla swo je po sta wy wo bec trans plan ta cji na - rzà dów; wy ró nia po zio my or ga ni za cji y wej ma te rii; po rzàd ku je obiek ty, zja wi ska i pro ce sy we d ug ró nych kry te riów; opi su je ró no rod noêç or ga ni zmów (tak e wy mar ych), wska zu je i wy ja Ênia po do - bieƒ stwa i ró ni ce mi dzy ni mi; wska zu je ewo lu cyj ne êró d a ró no rod no Êci bio lo gicz nej; ana li zu je struk tu r i funk cjo no wa nie eko sys te mów; wska zu je przy k a dy i skut ki wp y wu cz o wie ka na eko sys te my; pro jek tu je dzia a nia za po bie ga jà ce ne ga tyw ne mu wp y wo wi cz o wie ka na przy ro d ; wy ko rzy stu je wie dz teo re tycz nà do wy ja Ênia nia zja wisk za cho dzà cych w je go oto - cze niu; for mu u je opi nie zwià za ne z po zna ny mi za gad nie nia mi. 2. Ce le wy cho wa nia Ce le dy dak tycz ne i wy cho waw cze two rzà nie roz àcz nà ca oêç. Pro gram za k a da przy - go to wa nie uczniów do sa mo kszta ce nia i roz wój sa mo dziel no Êci ucznia w ucze niu si, kszta to wa nie i roz wi ja nie cie ka wo Êci po znaw czej i my Êle nia na uko we go. Zmie rza do wy kre owa nia lu dzi zdol nych do sa tys fak cjo nu jà ce go ich i ko rzyst ne go dla spo e - czeƒ stwa funk cjo no wa nia we wspó cze snym Êwie cie, czy li: ak tyw nie zdo by wajàcych wie dz, go to wych do sto so wa nia my Êle nia na uko we go pod czas roz wià zy wa nia pro ble mów teo re tycz nych i prak tycz nych, go to wych do po s u gi wa nia si tech no lo già in for ma cyj nà przy zdo by wa niu wie dzy, od po wie dzial nych za w a sne de cy zje do ty czà ce ucze nia si i roz wi ja nia za in te re so - waƒ, twór czych, wy trwa ych i sys te ma tycz nych, dba jà cych o w a sne zdro wie, ra cjo nal nie i etycz nie ko rzy sta jà cych z za so bów przy ro dy i udo god nieƒ tech nicz - nych, ce nià cych pi k no i ró no rod noêç przy ro dy, sa mo dziel nych i umie jà cych pra co waç w z ze spo le.

9 PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM BIOLOGIA 9 Ocze ki wa ne osià gni cia uczniów w za kre sie wy cho wa nia na koƒ cu trze cie go eta pu kszta ce nia: Cele wychowania postawy Go to woêc do ak tyw - ne go zdo by wa nia wie - dzy Go to woêc do my Êle nia na uko we go Po s u gi wa nie si tech - no lo già in for ma cyj nà Od po wie dzial noêç za w a sne ucze nie si Dba oêç o w a sne zdro wie Osiàgni cia uczniów uczniowie: sta wia jà so bie ce le edu ka cyj ne, okre Êla jà swo je za in te re so wa nia, pre zen tu jà swo je za in te re so wa nia na fo rum kla sy, szko y, zna jà wy ma ga nia przed mio to we, kry te ria ocen i po rów nu jà zni mi swo je osià gni cia, po pra wia jà b dy w pra cach pi sem nych, nie sto su jà nie uczci wych spo so bów zdo by wa nia ocen, ak tyw nie uczest ni czà w lek cji, po s u gu jà si sku tecz ny mi tech ni ka mi ucze nia si, sto su jà sa mo oce n ma jà na wyk po rów ny wa nia in for ma cji po cho dzà cych z ró - nych êró de, od ró nia jà fak ty od opi nii, oce nia jà wia ry god noêç in for ma cji, tak e uzy ska nych do - Êwiad czal nie, po s u gu jà si me to do lo già eks pe ry men tu do roz wià zy wa nia pro ble mów zna jà ad re sy in ter ne to we cie ka wych stron o te ma ty ce bio lo - gicz nej, ma jà na wyk po szu ki wa nia nie zb d nych in for ma cji w In ter - ne cie, wy ko rzy stu jà kom pu ter do pre zen ta cji wy ni ków w a snych ba daƒ wy trwa le i od po wie dzial nie opie ku jà si zwie rz ta mi i ro Êli - na mi w pra cow ni bio lo gicz nej, pla nu jà w a sne ucze nie si, pod j te za da nia do pro wa dza jà do koƒ ca, uczàc si i ko ry gu jàc b dy, wy ko rzy stu jà kry te ria ocen i in - for ma cje zwrot ne, prze strze ga jà za sa dy bez pie czeƒ stwa w trak cie za j ç la bo ra - to ryj nych i te re no wych wy ja Ênia jà i sto su jà za sa dy hi gie ny, ana li zu jà wp yw czyn ni ków Êro do wi ska na zdro wie cz o wie ka, wska zu jà naj cz st sze za gro e nia zdro wia i pla nu jà spo so by za po bie ga nia im, czy ta jà i ana li zu jà da ne na te mat diet, za bu rzeƒ ak nie nia i ich wp y wu na zdro wie, od czy tu jà wy ni ki ba daƒ me dycz nych, prze strze ga jà ter mi nów ba daƒ kon tro l nych, opi su jà i wy ja Ênia jà zmia ny fi zycz ne, emo cjo nal ne i psy - chicz ne okre su doj rze wa nia, wy li cza jà swo je po trze by psy chicz ne, umie jà so bie ra dziç ze stre sem, sza nu jà po trze by in nych lu dzi dys ku tu jà na te ma ty zwià za ne z ro dzi ciel stwem i wkra cza - niem w do ro s e y cie, wy li cza jà ar gu men ty prze ciw sto so wa niu u y wek, al ko ho lu inar ko ty ków, ra cjo nal nie pla nu jà swój czas wol ny

10 10 BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM Ce le wy cho wa nia po sta wy Ra cjo nal ne i etycz ne ko rzy sta nie z za so bów przy ro dy Sa mo dziel noêç i go to - woêç do pra cy w ze - spo le Osià gni cia uczniów ucznio wie: wska zu jà przy k a dy za le noêci cz o wie ka od Êro do wi ska, oce nia jà od dzia y wa nie lu dzi na Êro do wi sko w ka te go riach etycz nych, es te tycz nych i eko no micz nych, oszcz dza jà za so by przy ro dy i prze ko nu jà o ta kiej po trze bie in ne oso by, sà Êwia do my mi kon su men ta mi, prze ko na ny mi, e ich wy bo - ry ma jà wp yw na ry nek i przy ro d, in te re su jà si sta nem naj bli szej oko li cy, re kla mu jà wa lo ry przy rod ni cze swo jej oko li cy pra cu jà we d ug in struk cji, pla nu jà swo jà pra c i pra c gru py, pla nu jà ak cje i im pre zy o te ma ty ce na uko wej, proz dro wot - nej i eko lo gicz nej oraz bio rà w nich udzia, dys ku tu jà, przy wo u jàc ar gu men ty, sza nu jà opi nie in nych i pra wo ka de go do w a sne go zda nia, ko rzy sta jà z in for ma cji zwrot nych gru py do po pra wy swo ich osià gni ç

11 11 IV. TreÊci nauczania Tom I Bio lo gia ja ko na uka o y ciu. Me to dy ba daw cze Ma te ria na ucza nia przy dat noêç wie dzy bio lo gicz nej w sy tu acjach prak tycz nych; fak ty bio lo gicz ne a opi nie o nich za sto so wa nie my Êle nia kry tycz ne go; przed miot i dzia y bio lo gii; za sa dy ucze nia si bio lo gii; ob ser wa cja bio lo gicz na i eks pe ry ment bio lo gicz ny: pla no wa nie, pro wa dze nie ob ser - wa cji i eks pe ry men tu oraz ich do ku men to wa nie; ele men ty eks pe ry men tu. Ce le szcze gó o we 1) po zna przy dat noêç wie dzy bio lo gicz nej, ana li zu jàc przy k a dy jej za sto so wa nia; 2) opi sze przed miot za in te re so wa nia bio lo gii i wy bra nych jej dzia ów; 3) wy ja Êni, na czym po le ga ob ser wa cja i do Êwiad cze nie bio lo gicz ne; 4) prze pro wa dzi pro stà ob ser wa cj i eks pe ry ment; 5) przed sta wi za sa dy ucze nia si bio lo gii. wy ma ga nia pod sta wo we po da je przy k a dy prak tycz ne go za sto so wa nia wie dzy bio lo gicz nej; wska zu je ró ni ce mi dzy ob ser wa cjà i eks pe ry men tem bio lo gicz nym; pro wa dzi i do ku men tu je ob ser wa cj bio lo gicz nà. wy ma ga nia po nad pod sta wo we oce nia zna cze nie wie dzy bio lo gicz nej; do ko nu je oce ny wy bra nej in for ma cji prze ka zy wa nej przez me dia; wy mie nia ele men ty eks pe ry men tu bio lo gicz ne go; pla nu je, pro wa dzi i do ku men tu je eks pe ry ment.

12 12 BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM Bu do wa i funk cjo no wa nie ko mó rek Ma te ria na ucza nia ko mór ka: kszta ty i wiel koêç ko mó rek; ob ser wa cja ko mó rek ro Êlin nej i zwie rz cej; ele men ty bu do wy ko mó rek i ich funk cja; sk ad che micz ny ko mó rek; mi kro sko po wa nie: bu do wa mi kro sko pu i po s u gi wa nie si nim; ob raz mi kro sko po - wy; ry su nek obiek tu bio lo gicz ne go; ce chy y wych or ga ni zmów: bu do wa ko mór ko wa, od y wia nie si, od dy cha nie, wy - da la nie, wzrost i roz wój, ru chy, wra li woêç, roz mna a nie si ; wo da i or ga ni zmy: w a Êci wo Êci fi zycz ne wo dy a jej funk cje w przy ro dzie. Ce le szcze gó o we 1) prze pro wa dzi ob ser wa cje ko mó rek (ma kro sko po we i mi kro sko po we) oraz do ko na ich do ku men ta cji; 2) roz po zna na sche ma tach i pre pa ra tach wy bra ne ele men ty bu do wy ko mó rek (b o - na ko mór ko wa, cy to pla zma, jà dro, chlo ro plast, mi to chon drium, sia tecz ka Êród pla - zma tycz na, apa rat Gol gie go, wa ku ola, Êcia na ko mór ko wa); 3) przed sta wi pod sta wo we funk cje po szcze gól nych ele men tów ko mór ki; 5) opi sze i po rów na bu do w ko mó rek ro Êlin nej, zwie rz cej i bak te ryj nej, wska e po - do bieƒ stwa i ce chy ró nià ce; 6) opi sze czyn no Êci y cio we or ga ni zmów i wy mie ni czyn ni ki nie zb d ne do y cia dla or - ga ni zmów sa mo yw nych i cu dzo yw nych 7) wska e zwià zek mi dzy w a Êci wo Êcia mi fi zycz ny mi wo dy a jej funk cjà w przy ro dzie. wy ma ga nia pod sta wo we spo rzà dza pre pa rat mi kro sko po wy; prze pro wa dza ob ser wa cje ma kro - i mi kro sko po we; opi su je ob raz wi dzia ny za po mo cà mi kro sko pu; od czy tu je sche ma tycz ny ry su nek bu do wy ko mór ki; przed sta wia funk cje wy bra nych struk tur ko mór ko wych; wska zu je ró ni ce w bu do wie oraz funk cjach ko mó rek ro Êlin nej, zwie rz cej i bak te ryj nej; wy ja Ênia, na czym po le ga pro ces fo to syn te zy i od dy cha nia ko mór ko we go; wy mie nia czyn ni ki nie zb d ne do y cia dla or ga ni zmów sa mo yw nych i cu dzo yw - nych oce nia, czy da ny or ga nizm jest sa mo yw ny, czy cu dzo yw ny. wy ma ga nia po nad pod sta wo we pla nu je, prze pro wa dza i do ku men tu je ob ser wa cje ko mó rek; wy mie nia naj wa niej sze pier wiast ki bu du jà ce cia a or ga ni zmów i wy ka zu je klu czo wà ro l w gla dla ist nie nia y cia; przed sta wia zna cze nie wo dy dla funk cjo no wa nia or ga ni zmów;

13 PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM BIOLOGIA 13 in ter pre tu je bu do w struk tur ko mór ko wych ze wzgl du na ich funk cj ; for mu u je wnio ski na te mat po do bieƒstw i ró nic bu do wy i sk a du che micz ne go ko - mó rek; oce nia, czy da ny or ga nizm jest sa mo -, czy cu dzo yw ny; wska zu je przy k ad za le no Êci mi dzy w a Êci wo Êcià fi zycz nà wo dy a jej zna cze niem bio lo gicz nym. Ró no rod noêç or ga ni zmów: bak te rie, pro ti sty, grzy by Ma te ria na ucza nia sys tem na tu ral ny i sztucz ny; bi no mi nal ne na zew nic two ga tun ków; bu do wa bak te rii, pro ti stów i grzy bów; czyn no Êci y cio we bak te rii i pro ti stów: od y wia - nie si (sa mo yw noêç fo to syn te za, cu dzo yw noêç), od dy cha nie (tle no we, bez tle no - we), roz mna a nie si (bez p cio we, p cio we); przy sto so wa nia do wa run ków y cia; zna cze nie bak te rii, pro ti stów i grzy bów w przy ro dzie i y ciu cz o wie ka. Ce le szcze gó o we 1) wy ja Êni cel kla sy fi ka cji or ga ni zmów; 2) wy ja Êni spo sób kla sy fi ka cji or ga ni zmów opar ty na sys te mie na tu ral nym; 3) wska e ró no rod noêç form i try bów y cia or ga ni zmów na le à cych do kró le stwa bak te rii, pro ti stów i grzy bów; 4) po rów na wy bra ne czyn no Êci y cio we bak te rii, pro ti stów i grzy bów; 5) uar gu men tu je zna cze nie bak te rii, pro ti stów i grzy bów w przy ro dzie i y ciu cz o wie ka. wy ma ga nia pod sta wo we wy ja Ênia, na czym opie ra si na tu ral ny sys tem kla sy fi ko wa nia or ga ni zmów; wy mie nia przy k a dy nazw ga tun ko wych or ga ni zmów naj bli szych cz o wie ko wi; po da je przy k a dy form lub ga tun ków bak te rii, grzy bów i pro ti stów wy st pu jà cych w naj bli szym oto cze niu cz o wie ka, wska zu je miej sca ich wy st po wa nia oraz zna cze - nie w przy ro dzie i dla cz o wie ka; wy mie nia cha rak te ry stycz ne ce chy bu do wy bak te rii, grzy bów i pro ti stów; przed sta wia pod sta wo we czyn no Êci y cio we or ga ni zmu jed no ko mór ko we go na przy k a dzie wy bra ne go pro ti sta sa mo yw ne go (np. eu gle ny) i cu dzo yw ne go (np. pan to fel ka); przed sta wia fo to syn te z, od dy cha nie tle no we oraz fer men ta cj mle ko wà i al ko ho - lo wà ja ko pro ce sy do star cza jà ce ener gii; wy mie nia sub stra ty i pro duk ty tych pro ce - sów oraz okre Êla wa run ki ich prze bie gu; ar gu men tu je zna cze nie bak te rii, grzy bów i pro ti stów; wy mie nia ce chy, któ ry mi wi ru sy ró nià si od or ga ni zmów zbu do wa nych z ko mó rek.

14 14 BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM wy ma ga nia po nad pod sta wo we wy ja Ênia ró ni c po mi dzy sztucz nym a na tu ral nym sys te mem kla sy fi ko wa nia or ga - ni zmów; po s u gu je si pro stym klu czem do ozna cza nia or ga ni zmów; wy mie nia przy k a do we jed nost ki kla sy fi ka cji sto so wa ne w bo ta ni ce lub zoo lo gii; wy mie nia ce chy umo li wia jà ce za kla sy fi ko wa nie or ga ni zmu do grzy bów oraz iden ty - fi ku je nie zna ny or ga nizm ja ko przed sta wi cie la grzy bów na pod sta wie obec no Êci tych cech; wy mie nia ce chy, któ ry mi wi ru sy ró nià si od or ga ni zmów zbu do wa nych z ko mó rek; ana li zu je i po rów nu je bu do w bak te rii, grzy bów i pro ti stów; ana li zu je i po rów nu je wy bra ne czyn no Êci y cio we bak te rii, grzy bów i pro ti stów; ob ser wu je fer men ta cj mle ko wà i al ko ho lo wà oraz okre Êla zna cze nie tych pro ce sów; wska zu je wy bra ne przy sto so wa nia w bu do wie bak te rii, grzy bów i pro ti stów do ró - nych wa run ków Êro do wi ska. Bu do wa i czyn no Êci y cio we ro Êlin na przy k a dzie na sien nych Ma te ria na ucza nia bu do wa ro Êli ny; tkan ki ro Êlin ne: okry wa jà ca, mi ki szo wa, prze wo dzà ca, wzmac nia jà ca i ich wy st po - wa nie w ro Êli nie; przy sto so wa nia ro Êlin do pe nie nia funk cji y cio wych; or ga ny ro Êlin ne: liêç, ko rzeƒ, o dy ga, kwiat, owoc bu do wa or ga nu i jej zwià zek z pe nio nà funk cjà, wspó dzia a nie w pro ce sach y cio wych; mo dy fi ka cje or ga nów; pro ce sy y cio we ro Êlin okry to za là ko wych; fo to syn te za, od dy cha nie, trans pi ra cja prze bieg oraz zna cze nie bio lo gicz ne i go - spo dar cze tych pro ce sów; za le noêç in ten syw no Êci pro ce sów y cio wych ro Êli ny od czyn ni ków Êro do wi ska; zja wi ska dy fu zji i osmo zy me cha nizm i zna cze nie na przy k a dzie ro Êlin; roz mna a nie ro Êlin prze bieg i zna cze nie; cykl roz wo jo wy ro Êlin kli ma tu umiar ko wa ne go a przy sto so wa nie do prze trwa nia zi - my; przy k a dy ro Êlin ró nych Êro do wisk i ich przy sto so wa nia eko lo gicz ne; ro Êli ny upraw ne: po cho dze nie i za sto so wa nie. Ce le szcze gó o we 1) prze pro wa dzi ob ser wa cje bu do wy ze wn trz nej i tkan ko wej or ga nów ro Êlin okry to - za là ko wych; 2) prze ana li zu je zwià zek mi dzy bu do wà or ga nów ro Êlin nych a Êro do wi skiem i funk cjà tych or ga nów; 3) wy ja Êni prze bieg i zna cze nie fo to syn te zy oraz od dy cha nia ko mór ko we go u ro Êlin;

15 PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM BIOLOGIA 15 4) prze ana li zu je in for ma cje na te mat za le no Êci in ten syw no Êci pro ce sów y cio wych ro Êli ny od czyn ni ków Êro do wi ska; 5) po s u y si sche ma ta mi przy ob ja Ênia niu prze bie gu fo to syn te zy, od dy cha nia, trans - pi ra cji i po bie ra nia wo dy przez ko rzeƒ oraz roz mna a nia si, wzro stu i roz wo ju ro Êlin; 6) wska e ce chy ada pta cyj ne w bu do wie or ga nów i tka nek ro Êlin nych do pe nie nia okre Êlo nych funk cji (tkan ka twór cza, okry wa jà ca, mi ki szo wa, wzmac nia jà ca, prze - wo dzà ca); 7) roz po zna wy bra ne ro Êli ny u yt ko we i za wle czo ne. wy ma ga nia pod sta wo we wy mie nia czyn no Êci y cio we or ga ni zmu ro Êlin ne go; opi su je bu do w ze wn trz nà ro Êli ny oraz funk cje jej or ga nów; ob ser wu je wy bra nà ro Êli n, wska zu je jej or ga ny oraz przy sto so wa nia do Êro do wi ska i pe nio nych funk cji; roz po zna je i opi su je wy bra ne tkan ki ro Êlin ne, po s u gu jàc si sche ma tem tkan ko wej bu do wy o dy gi i li Êcia; opi su je prze bieg fo to syn te zy i od dy cha nia ko mór ko we go ro Êlin; od czy tu je in for ma cje za pi sa ne w for mie sche ma tów, ta bel i wy kre sów do ty czà ce wp y wu czyn ni ków na in ten syw noêç fo to syn te zy, od dy cha nia i trans pi ra cji; wy ja Ênia zna cze nie fo to syn te zy, od dy cha nia, trans pi ra cji i roz mna a nia si u ro Êlin; prze pro wa dza do Êwiad cze nie przed sta wia jà ce pro ces osmo zy i wy ja Ênia je go wy nik; roz ró nia ele men ty bu do wy kwia tu (okwiat: dzia ki kie li cha i p at ki ko ro ny oraz s up - ko wie, pr ci ko wie) i okre Êla ich ro l w roz mna a niu p cio wym; przed sta wia bu do w na sie nia ( u pi na na sien na, biel mo, za ro dek) oraz opi su je wa - run ki nie zb d ne do pro ce su kie ko wa nia (tem pe ra tu ra, wo da, tlen); po da je przy k a dy ró nych spo so bów roz sie wa nia si na sion i przed sta wia ro l owo - cu w tym pro ce sie; wy ko rzy stu je wie dz z za kre su wy ma gaƒ y cio wych ro Êlin do po pro wa dze nia ho - dow li ro Êlin; roz po zna je wy bra ne ro Êli ny u yt ko we, w tym zbo a. wy ma ga nia po nad pod sta wo we prze pro wa dza we d ug in struk cji ob ser wa cje ma kro - i mi kro sko po we, do Êwiad cze nia i ho dow le, za pi su je spo strze e nia i po mia ry, for mu u je wnio ski; in ter pre tu je przy sto so wa nia ro Êlin do Êro do wi ska w bu do wie i prze bie gu funk cji y - cio wych; roz po zna je wy bra ne tkan ki ro Êlin ne i wska zu je ich przy sto so wa nia do pe nio nych funk cji; za pi su je za po mo cà pro stych sche ma tów prze bieg pro ce sów y cio wych ro Êlin; opi su je i po rów nu je tak sje i na stie; wy ja Ênia po cho dze nie ro Êlin u yt ko wych; przed sta wia przy czy ny i skut ki ko lo ni zo wa nia no wych Êro do wisk przez ro Êli ny.

16 16 BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM Ró no rod noêç ro Êlin Ma te ria na ucza nia ce chy cha rak te ry stycz ne mchów, wi d a ków, skrzy pów, pa pro ci, roêlin na go za là ko - wych i okry to za là ko wych; ce chy ro Êlin na le à cych do wy bra nej kla sy i ro dzi ny okry - to za là ko wych; ce chy wspól ne i ró nià ce po zna ne or ga ni zmy; zwià zek bu do wy i funk cji wy bra nych struk tur ro Êlin nych; klucz do ozna cza nia ro Êlin; za le noêç roz miesz cze nia stref ro Êlin nych od kli ma tu; opis wy bra nych stref ro Êlin - nych, przed sta wi cie le. Ce le szcze gó o we 1) roz po zna i od ró ni w Êro do wi sku mchy, skrzy py, wi d a ki, pa pro cie, ro Êli ny na goza - là ko we i okry to za là ko we; 2) wska e przy sto so wa nia mchów i ro Êlin na czy nio wych do Êro do wi ska; 3) po rów na bu do w i spo so by roz mna a nia si or ga now ców; 4) po s u y si pro stym klu czem do ozna cza nia ro Êlin; 5) przea na li zu je roz miesz cze nie stref ro Êlin nych uwa run ko wa ne kli ma tem. wy ma ga nia pod sta wo we roz po zna je mchy, pa prot ni ki, ro Êli ny na go za là ko we i okry to za là ko we na pod sta wie cech ich bu do wy; ob ser wu je oka zy i po rów nu je ce chy mor fo lo gicz ne glo nów i ro Êlin là do wych wy mie nia ce chy umo li wia jà ce za kla sy fi ko wa nie or ga ni zmu do wy mie nio nych wy ej grup oraz iden ty fi ku je nie zna ny or ga nizm, ja ko przed sta wi cie la jed nej z nich na pod sta wie obec no Êci tych cech; wska zu je po do bieƒ stwa i ró ni ce w bu do wie przed sta wi cie li po zna nych grup or ga now ców; wy ma ga nia po nad pod sta wo we cha rak te ry zu je ce chy po zna nych grup or ga now ców; ozna cza ro Êli ny (igla ste, dwu li Êcien ne) za po mo cà pro ste go klu cza; wska zu je or ga ni zmy o mniej i bar dziej skom pli ko wa nej bu do wie oraz po da je ar gu - men ty uza sad nia jà ce wy bór; wska zu je ce chy umo li wia jà ce za kla sy fi ko wa nie or ga ni zmu do glo nów i po zna nych grup or ga now ców; na pod sta wie in for ma cji o wa run kach kli ma tycz nych prze wi du je ce chy wy st pu jà - cych w nim ro Êlin; wy ja Ênia, e ró no rod noêç ro Êlin jest wy ni kiem ich przy sto so wa nia si do ró nych Êro do wisk y cia.

17 PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM BIOLOGIA 17 Tom II Bu do wa i funk cje y cio we cz o wie ka. Zdrowie cz o wie ka Ma te ria na ucza nia pod sta wo we zwiàz ki che micz ne bu du jà ce or ga nizm; ele men ty bu do wy ludz kie go cia a: ko mór ki, tkan ki, na rzà dy, uk a dy na rzà dów; ruch; szkie let cz o wie ka: w a Êci wo Êci fi zycz ne i che micz ne ko Êci oraz ich zwià zek z pe nio - ny mi funk cja mi; po o e nie, ro dza je i funk cje ko Êci oraz po à czeƒ ko Êci w or ga ni zmie; mi Ênie: funk cjo nal ny po dzia mi Êni zgi na cze i pro stow ni ki; od y wia nie si ; sk ad ni ki po kar mu i ich zna cze nie; za sa dy pra wi d o we go y wie nia; uk ad po kar mo - wy: tra wie nie i wch a nia nie; trans port sk ad ni ków po kar mo wych z je li ta do ko mó rek; wy ko rzy sta nie po kar mu w or ga ni zmie; krà e nie; bu do wa i po o e nie na czyƒ krwio no Ênych w zwiàz ku z pe nio nà funk cjà; sche mat krà e nia; krew funk cje sk ad ni ków krwi; wy ni ki ba da nia krwi; szcze pie nia ochron - ne; krwio daw stwo; od por noêç: an ty gen prze ciw cia o; cho ro by uk a du krà e nia; od dy cha nie; zwià zek mi dzy bu do wà i funk cjà na rzà dów do pro wa dza jà cych po wie trze do p uc; wy mia na ga zo wa; od dy cha nie ko mór ko we; nie któ re przy czy ny po wsta wa nia scho - rzeƒ uk a du od de cho we go; wy da la nie; bu do wa i funk cje uk a du mo czo we go; sk ad mo czu; wy ni ki ba da nia mo czu; wspo - ma ga jà ca funk cja p uc i skó ry w wy da la niu; ho me osta za or ga ni zmu; spo so by re gu lo wa nia tem pe ra tu ry; czyn ni ki wa run ku jà ce zdro wie i cho ro b ; ro la uk a du ner wo we go i na rzà dów zmy s ów w przy sto so wa niu do wa run ków Êro do - wi ska; na rzà dy zmy s ów: zwià zek bu do wy i funk cji; od bie ra nie i prze ka zy wa nie bodê ców: neu ron, im puls ner wo wy, od ruch; uk ad ner wo wy cen tral ny i ob wo do wy; czyn ni ki u a twia jà ce ucze nie si : zm cze nie, znu e nie, stres i ra dze nie so bie z ni mi; uza le - nie nia: ni ko ty na, al ko hol, nar ko ty ki; ro la hor mo nów w funk cjo no wa niu or ga ni zmu; przy k a dy gru czo ów do krew nych i hor mo nów; roz wój fi zycz ny, emo cjo nal ny i psy chicz ny cz o wie ka; eta py roz wo ju cz o wie ka i po - trze by z ni mi zwià za ne; doj rza oêç do ro dzi ciel stwa; stan zdro wia i cho ro by; naj wa niej sze cho ro by wy wo y wa ne przez wi ru sy, bak te rie, pro ti sty i pa so y ty zwie rz ce, za sa dy pro fi lak ty ki; zna cze nie ba daƒ kon tro l nych i za sa dy przyj mo wa nia le ków.

18 18 BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM Ce le szcze gó o we 1) wy mie ni pier wiast ki i zwiàz ki che micz ne wy st pu jà ce w y wych or ga ni zmach (w - glo wo da ny, bia ka, t usz cze, kwa sy nu kle ino we, wi ta mi ny, so le mi ne ral ne) oraz przed sta wia ich funk cje; 2) wy ka e klu czo wà ro le w gla dla ist nie nia y cia; 3) za ob ser wu je i opi sze bu do w or ga ni zmu cz o wie ka oraz prze ja wy je go funk cjo no - wa nia; 4) wy ka e zwià zek bu do wy i funk cji ko mó rek, na rzà dów oraz uk a dów bu du jà cych cia - o cz o wie ka; 5) wy ja Êni wspó dzia a nie struk tur bu du jà cych or ga nizm cz o wie ka; 6) wy mie ni i za sto su je za sa dy po st po wa nia po zwa la jà ce za cho waç zdro wie; 7) sfor mu u je ar gu men ty prze ciw sto so wa niu u y wek i nar ko ty ków; 8) od czy ta wy ni ki ba daƒ me dycz nych i sche ma ty funk cjo no wa nia or ga ni zmu; 9) wy ja Êni sku tecz noêç ró nych spo so bów za po bie ga nia cho ro bom. wy ma ga nia pod sta wo we opi su je hie rar chicz nà bu do w or ga ni zmu cz o wie ka (tkan ki, na rzà dy, uk a dy na rzà - dów) i wska zu je po o e nie na rzà dów; od czy tu je da ne na te mat sk a du che micz ne go or ga ni zmu cz o wie ka, po kar mów i ich war to Êci ener ge tycz nej; przed sta wia gru py zwiàz ków che micz nych wy st pu jà ce w y wych or ga ni zmach oraz ich funk cje; od czy tu je sche ma ty bu do wy i funk cjo no wa nia or ga ni zmu cz o wie ka; po da je funk cje tkan ki na b on ko wej, mi Ênio wej, ner wo wej, krwi, t usz czo wej, chrz st nej i kost nej oraz przed sta wia pod sta wo we ce chy bu do wy wa run ku jà ce pe - nie nie tych funk cji; wy ka zu je wspó dzia a nie mi Êni, Êci gien, ko Êci i sta wów w pra wi d o wym funk cjo no - wa niu uk a du ru chu; wy mie nia i roz po zna je (na sche ma cie, ry sun ku, mo de lu, we d ug opi su itd.) ele men - ty szkie le tu osio we go, ob r czy i koƒ czyn; przed sta wia funk cje ko Êci oraz wska zu je ce chy bu do wy fi zycz nej i che micz nej umo li wia jà ce ich pe nie nie; przed sta wia zna cze nie ak tyw no Êci fi zycz nej dla pra wi d o we go funk cjo no wa nia uk a - du ru chu i g sto Êci ma sy kost nej oraz okre Êla czyn ni ki wp y wa jà ce na pra wi d o wy roz wój mu sku la tu ry cia a; opi su je funk cje po szcze gól nych cz Êci uk a du po kar mo we go, roz po zna je te cz Êci (na sche ma cie, mo de lu, ry sun ku, we d ug opi su itd.) oraz przed sta wia zwià zek ich bu do wy z pe nio nà funk cjà; wy ja Ênia zna cze nie sk ad ni ków po kar mo wych (bia ek, t usz czów, w glo wo da nów, so li mi ne ral nych, wo dy) dla pra wi d o we go roz wo ju i funk cjo no wa nia or ga ni zmu i wska zu je ich êró d a; przed sta wia ro l i skut ki nie do bo ru nie któ rych wi ta min (A, C, B 6, B 12, kwa su fo lio we go, D), sk ad ni ków mi ne ral nych (Mg, Fe, Ca) i ami no kwa sów eg zo gen nych w or ga ni zmie; wska zu je miej sce i pro duk ty tra wie nia oraz miej sce wch a nia nia g ów nych grup zwiàz ków or ga nicz nych;

19 PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM BIOLOGIA 19 wy ja Ênia ro l b on ni ka w pra wi d o wym funk cjo no wa niu uk a du po kar mo we go oraz uza sad nia ko niecz noêç sys te ma tycz ne go spo y wa nia owo ców i wa rzyw; wy ja Ênia, dla cze go na le y sto so waç die t zró ni co wa nà i do sto so wa nà do po trzeb or ga ni zmu (wiek, stan zdro wia, tryb y cia i ak tyw noêç fi zycz na, po ra ro ku itp.) oraz po da je ko rzy Êci z pra wi d o we go od y wia nia si ; oma wia przy czy ny i skut ki ano rek sji i bu li mii; ob li cza in deks ma sy cia a oraz przed sta wia i ana li zu je kon se kwen cje zdro wot ne nie - w a Êci we go od y wia nia (oty oêç lub nie do wa ga oraz ich na st p stwa); wy mie nia funk cje cz Êci uk a du od de cho we go, roz po zna je je (na sche ma cie, mo de lu, ry sun ku, we d ug opi su itd.) oraz przed sta wia zwià zek ich bu do wy z pe nio nà funk cjà; opi su je prze bieg wy mia ny ga zo wej w tkan kach i w p u cach oraz przed sta wia ro l krwi w trans por cie ga zów od de cho wych; przed sta wia czyn ni ki wp y wa jà ce na pra wi d o wy stan i funk cjo no wa nie uk a du od - de cho we go (ak tyw noêç fi zycz na po pra wia jà ca wy dol noêç od de cho wà, nie pa le nie pa pie ro sów czyn nie i bier nie); opi su je bu do w i funk cje na rzà dów uk a du krwio no Êne go i uk a du lim fa tycz ne go; przed sta wia krà e nie krwi w obie gu p uc nym i ustro jo wym; przed sta wia ro l g ów nych sk ad ni ków krwi (krwi nek czer wo nych i bia ych, p y tek krwi, oso cza) oraz wy mie nia gru py uk a du krwi AB0 oraz Rh; przed sta wia zna cze nie ak tyw no Êci fi zycz nej i pra wi d o wej die ty dla w a Êci we go funk - cjo no wa nia uk a du krà e nia; przed sta wia spo ecz ne zna cze nie krwio daw stwa; po rów nu je dzia a nie su ro wi cy i szcze pion ki; po da je przy k a dy szcze pieƒ obo wiàz ko - wych i nie obo wiàz ko wych oraz oce nia ich zna cze nie; wy ja Ênia, na czym po le ga trans plan ta cja na rzà dów, po da je przy k a dy na rzà dów, któ - re mo na prze szcze piaç; wy ja Ênia zna cze nie prze szcze pów, w tym ro dzin nych, oraz zgo dy na trans plan ta cj na rzà dów po Êmier ci; po da je przy k a dy sub stan cji, któ re sà wy da la ne z or ga ni zmu cz o wie ka, oraz wy mie - nia na rzà dy bio rà ce udzia w wy da la niu; opi su je bu do w i funk cje g ów nych struk tur uk a du wy dal ni cze go (ner ki, mo czo wo - dy, p cherz mo czo wy, cew ka mo czo wa); opi su je bu do w, po o e nie oraz funk cje oêrod ko we go i ob wo do we go uk a du ner - wo we go; po rów nu je ro l wspó czul ne go i przy wspó czul ne go uk a du ner wo we go; opi su je uk od ru cho wy, wy mie nia ro dza je od ru chów oraz przed sta wia ro l od ru - chów wa run ko wych w ucze niu si ; wy ja Ênia zna cze nie po j ç stres, stre sor i oma wia bio lo gicz ny me cha nizm re ak cji stre so wej or ga ni zmu (udzia uk a du ner wo we go, ad re na li ny, krty zo lu) wy mie nia czyn ni ki wy wo u jà ce stres oraz po da je przy k a dy po zy tyw ne go i ne ga tyw - ne go dzia a nia stre su; przed sta wia spo so by ra dze nia so bie ze stre sem; opi su je bu do w oka i ucha oraz wy ja Ênia spo sób ich dzia a nia; opi su je ro l zmy s u rów no wa gi, zmy s u sma ku i zmy s u w chu oraz wska zu je lo ka li - za cj od po wied nich na rzà dów i re cep to rów; wy ja Ênia przy czy ny po wsta wa nia oraz spo sób ko ry go wa nia wad wzro ku (krót ko - wzrocz noêç, da le ko wzrocz noêç, astyg ma tyzm);

20 20 BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM po da je przy k a dy wp y wu ha a su na zdro wie cz o wie ka; przed sta wia pod sta wo we za sa dy hi gie ny na rzà dów wzro ku i s u chu; wy mie nia gru czo y do krew ne, wska zu je ich lo ka li za cj i przed sta wia pod sta wo wà ro - l w re gu la cji pro ce sów y cio wych; po da je przy k a dy hor mo nów (hor mon wzro stu, ty rok sy na, in su li na, ad re na li na, te - sto ste ron, es tro ge ny) i ich wp y wu na funk cjo no wa nie or ga ni zmu; przed sta wia an ta go ni stycz ne dzia a nie in su li ny i glu ka go nu; wy ja Ênia, dla cze go nie na le y bez kon sul ta cji z le ka rzem przyj mo waç Êrod ków lub le - ków hor mo nal nych (np. ta ble tek an ty kon cep cyj nych, ste ry dów); wy mie nia funk cje skó ry, roz po zna je ele men ty jej bu do wy (na sche ma cie, mo de lu, ry sun ku, we d ug opi su itd.) oraz przed sta wia ich ce chy ada pta cyj ne do pe nie nia funk cji ochron nej, zmy s o wej (re cep to ry bó lu, do ty ku, cie p a, zim na) i ter mo re gu - la cyj nej; opi su je bu do w i funk cje na rzà dów p cio wych (m skich i eƒ skich) oraz ro l ga met wpro ce sie za p od nie nia; opi su je eta py cy klu mie siàcz ko we go ko bie ty; przed sta wia prze bieg cià y i wy ja Ênia wp yw ró nych czyn ni ków na pra wi d o wy roz - wój za rod ka i p o du; opi su je ce chy i prze bieg fi zycz ne go, psy chicz ne go i spo ecz ne go doj rze wa nia cz o - wie ka; wy mie nia pod sta wo we za sa dy pro fi lak ty ki cho rób prze no szo nych dro gà p cio wà; po da je przy k a dy ne ga tyw ne go wp y wu na zdro wie cz o wie ka nie któ rych sub stan cji psy cho ak tyw nych (ty toƒ, al ko hol), nar ko ty ków i Êrod ków do pin gu jà cych oraz nad - u y wa nia ko fe iny i nie któ rych le ków (zw asz cza od dzia u jà cych na psy chi k ); wy mie nia naj wa niej sze cho ro by cz o wie ka wy wo y wa ne przez wi ru sy, bak te rie, pro - ti sty i pa so y ty zwie rz ce oraz przed sta wia za sa dy pro fi lak ty ki tych cho rób (przed - sta wia dro gi za ka e nia si wi ru sa mi HIV, HBV i HCV oraz HPV, za sa dy pro fi lak ty ki cho - rób wy wo y wa nych przez te wi ru sy) oraz prze wi du je in dy wi du al ne i spo ecz ne skut ki za ka e nia; uza sad nia ko niecz noêç okre so we go wy ko ny wa nia pod sta wo wych ba daƒ kon tro l - nych (np. ba daƒ sto ma to lo gicz nych, pod sta wo wych ba daƒ krwi i mo czu, po mia ru pul su i ci Ênie nia krwi); ana li zu je in for ma cje do à cza ne do le ków oraz wy ja Ênia, dla cze go nie na le y bez wy - raê nej po trze by przyj mo waç le ków ogól no do st p nych oraz dla cze go an ty bio ty ki iin ne le ki na le y sto so waç zgod nie z za le ce niem le ka rza (daw ka, go dzi ny przyj mo - wa nia le ku i d u goêç ku ra cji); przed sta wia pod sta wo we za sa dy hi gie ny; wska zu je zwià zek po mi dzy pra wi d o wym wy sy pia niem si a funk cjo no wa niem or - ga ni zmu, w szcze gól no Êci wp yw na pro ce sy ucze nia si i za pa mi ty wa nia oraz od - por noêç or ga ni zmu; pla nu je i prze pro wa dza pro ste do Êwiad cze nia i ob ser wa cje do ty czà ce funk cjo no wa - nia na rzà dów ru chu, ja my ust nej, na rzà dów zmy s ów, uk a du krà e nia; wy ja Ênia zna cze nie pod sta wo wych pro ce sów fi zjo lo gicz nych: tra wie nia, wy mia ny ga zo wej, trans por tu sub stan cji, wy da la nia, prze wo dze nia im pul sów, od y wia nia si, od dy cha nia ko mór ko we go i roz mna a nia si ; pro jek tu je za cho wa nia zmniej sza jà ce ry zy ko za cho ro wa nia na cho ro by cy wi li za cyj ne iza kaê ne oraz uk a dów: po kar mo we go, od de cho we go, ru chu;

21 PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM BIOLOGIA 21 od czy tu je wy ni ki pod sta wo wych ba daƒ me dycz nych; opi su je spo so by udzie la nia pierw szej po mo cy; opi su je prze bieg roz wo ju cz o wie ka; ana li zu je wp yw try bu y cia ko bie ty na roz wój jej dziec ka; sto su je spo so by ra dze nia so bie ze stre sem; wy mie nia i sto su je za sa dy hi gie ny; wy mie nia skut ki u y wa nia nie do zwo lo nych sub stan cji. wy ma ga nia po nad pod sta wo we po rzàd ku je struk tu ry or ga ni zmu we d ug kry te rium nad rz d no Êci; in ter pre tu je da ne na te mat sk a du che micz ne go or ga ni zmu cz o wie ka, po kar mów i ich war to Êci ener ge tycz nej, sche ma ty bu do wy i funk cjo no wa nia or ga ni zmu cz o - wie ka; przed sta wia za po mo cà pro stych sche ma tów bu do w i funk cjo no wa nie or ga ni zmu cz o wie ka; sa mo dziel nie for mu u je spo strze e nia i wnio ski z do Êwiad czeƒ; po da je przy k a dy wspó dzia a nia uk a du krwio no Êne go, po kar mo we go, od de cho we - go i mo czo we go; for mu u je hi po te zy na te mat sta nu zdro wia na pod sta wie wy ni ków ba da nia krwi, po - mia ru t t na i ci Ênie nia t t ni cze go; opi su je funk cje ele men tów uk a du od por no Êcio we go (na rzà dy: Êle dzio na, gra si ca, w - z y ch on ne; ko mór ki: ma kro fa gi, lim fo cy ty T, lim fo cy ty B; czà stecz ki: prze ciw cia a); roz ró nia od por noêç swo istà i nie swo istà, na tu ral nà i sztucz nà, bier nà i czyn nà; opi su je kon flikt se ro lo gicz ny Rh; przed sta wia zna cze nie po j ç zdro wie i cho ro ba (zdro wie ja ko stan rów no wa gi Êro do wi ska we wn trz ne go or ga ni zmu, zdro wie fi zycz ne, psy chicz ne i spo ecz ne; cho ro ba ja ko za bu rze nie te go sta nu); for mu u je opi nie na te mat sto so wa nia u y wek i nar ko ty ków, sto so wa nia diet, me - tod pla no wa nia ro dzi ny, od po wie dzial no Êci ro dzi ciel skiej. Ró no rod noêç zwie rzàt Ma te ria na ucza nia gàb ki i pa rzy de kow ce: ce chy cha rak te ry stycz ne, re ge ne ra cja; gàb ki ja ko or ga ni zmy wskaê ni ko we; czyn no Êci y cio we; cykl y cio wy, prze mia na po ko leƒ; ko ra low ce ro la ska o twór cza; p a ziƒ ce i ni cie nie: wy p a wek ja ko bio in dy ka tor; ta sie miec przy sto so wa nia do pa - so yt nic twa; ro ba ki ob e pa so y ty lu dzi i ro Êlin (mà twik bu ra cza ny); cy kle roz wo jo - we; ta siem czy ce za sa dy za po bie ga nia za ka e niom; ro la ni cie ni gle bo wych; pier Êcie ni ce i mi cza ki: ce chy cha rak te ry stycz ne, wy bra ne czyn no Êci y cio we; gle - bo twór cza ro la d d ow nic; wy ko rzy sta nie pi ja wek w me dy cy nie; Êli ma ki, obro na bier na; ma e ja ko fil tra to ry; ró an ka ja ko pa so yt roz rod czy;

22 22 BIOLOGIA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM ró no rod noêç sta wo no gów; przy sto so wa nia do y cia w Êro do wi skach wil got nych sko ru pia ki; przy sto so wa nia do y cia na là dzie pa j cza ki; przy sto so wa nia do po - ru sza nia si i po bie ra nia po kar mu; prze glàd i po rów na nie gro mad; zna cze nie bio lo - gicz ne i go spo dar cze sta wo no gów; ró no rod noêç ryb; przy sto so wa nia do y cia w wo dzie: po ru sza nie si, od dy cha nie, wy mia na ga zo wa, roz wój; prze glàd ga tun ków ryb s od ko wod nych i mor skich; tryb y - cia ryb: sa mot ny i stad ny; ry by przy den ne i pe la gial ne, plank to no er ne i dra pie ne; p a zy i ga dy; przy sto so wa nia p a zów do y cia w dwóch Êro do wi skach; po rów na nie p a zów ogo nia stych i bez ogo no wych; ce chy ró nià ce p a zy od ga dów; ce chy ga dów u a twia jà ce opa no wa nie Êro do wi ska là do we go (ja jo rod noêç i ja jo y wo rod noêç); prze glàd ga tun ków (ga tun ki pol skie chro nio ne); przy czy ny gi ni cia i spo so by ochro - ny p a zów i ga dów; pta ki; przy sto so wa nia pta ków do la ta nia; roz mna a nie si pta ków: ry tu a y go do we, prze glàd gniazd, wy sia dy wa nie jaj i opie ka nad pi skl ta mi; wy bra ne ro dzi ny, ty po we ga - tun ki ró nych sie dlisk; pta ki chro nio ne; pta ki ja ko wskaê nik sta nu eko sys te mu (MPPL); ssa ki; ce chy ssa ka; przy sto so wa nia ssa ków do y cia w ró nych Êro do wi skach; roz - mna a nie (ja jo rod ne, tor ba cze, o y skow ce); prze glàd ro dzin; ga tun ki chro nio ne. Ce le szcze gó o we 1) po zna ró no rod noêç i z o o noêç Êwia ta zwie rzàt; 2) opi sze za le no Êci mi dzy bu do wà i funk cjà or ga ni zmów zwie rz cych; 3) ob ja Êni przy sto so wa nia or ga ni zmów do ró nych wa run ków Êro do wi ska; 4) po rów na wy bra ne czyn no Êci y cio we ró nych grup zwie rzàt; 5) uza sad ni zna cze nie zwie rzàt w przy ro dzie i dla cz o wie ka. wy ma ga nia pod sta wo we wy mie nia g ów ne gru py zwie rzàt; wy mie nia cha rak te ry stycz ne ce chy po zwa la jà ce na za kla sy fi ko wa nie zwie rzàt do okre Êlo nej gru py; iden ty fi ku je nie zna ny or ga nizm ja ko przed sta wi cie la okre Êlo nej gru py na pod sta wie obec no Êci cha rak te ry stycz nych cech bu do wy i fi zjo lo gii; po da je przy k a dy po spo li tych zwie rzàt z ró nych grup spo ty ka nych w oto cze niu; roz po zna je na ilu stra cjach or ga ni zmy za li cza ne do bez kr gow ców i kr gow ców; wska zu je przy sto so wa nia w bu do wie wy bra nych zwie rzàt do ró nych wa run ków Êro - do wi ska; opi su je czyn no Êci y cio we wy bra nych przed sta wi cie li ró nych grup; for mu u je za sa dy po st po wa nia po zwa la jà ce na unik ni cie za ka e nia pa so y ta mi zwi rze cy mi. wy ma ga nia po nad pod sta wo we ana li zu je i po rów nu je wy bra ne czyn no Êci y cio we zwie rzàt; wy ka zu je za le no Êci mi dzy or ga ni zma mi a ich Êro do wi skiem y cia; opi su je spe cy ficz ne przy sto so wa nia ryb, p a zów, ga dów, pta ków i ssa ków do try bu y cia;

23 PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM BIOLOGIA 23 po rów nu je w ta be li ce chy ana to micz ne i fi zjo lo gicz ne po zna nych grup zwie rzàt, w szcze gól no Êci po rów nu je gru py kr gow ców pod kà tem po kry cia cia a, na rzà dów wy mia ny ga zo wej, cie p o ty cia a, roz mna a nia i roz wo ju; oce nia zna cze nie bez kr gow ców w przy ro dzie; wy mie nia przy k a dy wy ko rzy sta nia zwie rzàt przez cz o wie ka. Tom III Ge ne ty ka Ma te ria na ucza nia dzie dzi cze nie wa run kiem ist nie nia ga tun ków; ce chy ga tun ko we, in dy wi du al ne, dzie - dzicz ne, wro dzo ne, na by te; zmien noêç or ga ni zmów; ró no rod noêç bio lo gicz na na po zio mie ge ne tycz nym; jà dro ko mór ko we ja ko cen trum do wo dze nia ko mór ki; chro mo so my, chro mo so my ho mo lo gicz ne; mi to za i me jo za; DNA i je go struk tu ra, prze cho wy wa nie i po wie la nie in for ma cji ge ne tycz nej; kod ge ne tycz ny i je go ce chy; ba da nia Gre go ra Men dla; gen, ge nom, pu la ge no wa po pu la cji; dzie dzi cze nie cech zgod nie z pra wa mi Men dla; ge ny do mi nu jà ce, re ce syw ne, dzie dzi cze nie jed no ge no - we; wspó dzia a nie ge nów; dzie dzi cze nie p ci, dzie dzi cze nie grup krwi u cz o wie ka; ce chy sprz o ne z p cià u cz o wie ka czyn ni ki mu ta gn ne, mu ta cje ja ko przy czy na cho rób ge ne tycz nych; ba da nia pre na tal - ne; przy k a dy cho rób uwa run ko wa nych mu ta cja mi ge no wy mi i chro mo so mo wy mi; po wsta wa nie cho rób no wo two ro wych. Ce le szcze gó o we 1) wy ja Êni, czym jest dzie dzi cze nie i przed sta wi za le noêç mi dzy ge nem i ce chà; 2) opi sze struk tu r DNA i wy ja Êni za sa d od czy ty wa nia ko du ge ne tycz ne go; 3) wy ja Êni od kry cia Gre go ra Men dla, sto su jàc po j cia wspó cze snej ge ne ty ki; 4) na pi sze jed no ge no we krzy ów ki ge ne tycz ne; 5) wy ja Êni wp yw Êro do wi ska na po wsta wa nie cho ro by no wo two ro wej; 6) wy ja Êni me cha nizm po wsta wa nia i prze ka zy wa nia cho rób ge ne tycz nych; 7) opi sze spo sób dzie dzi cze nia grup krwi u cz o wie ka. wy ma ga nia pod sta wo we wy ja Ênia, na czym po le ga pro ces dzie dzi cze nia; wy ja Ênia ró ni c po mi dzy ce chà wro dzo nà a na by tà; opi su je wed ug sche ma tu prze strzen nà struk tu r DNA; wy ja Ênia, co to jest kod ge ne tycz ny, i po da je ró ni ce mi dzy nim a in for ma cjà ge - ne tycz na;