HISTORYCZNE FORMY DEMOKRACJI AUTOR: Rfł Grbowski Demokrcj Demokrcj z gr. demos = lud, krtos = włdz Form ustroju pństw, w której obywtele(lud, nród) sprwują rządy bezpośrednio lub pośrednio (z pomocą wybrnych przedstwicieli). Demokrcj teńsk 1. Rozwój: zpoczątkown przez Solon w VI w.p.n.e. kontynuown przez Klejstenes, Temistokles, Efiltes w czsch Perykles w pełni uksztłtown demokrcj w Atench njwiększy rozkwit w V i IV w.p.n.e. po wojnch perskich utrwlenie demokrcji bezpośredniej 2. Pojęcie polis: misto pństwo podstwow form życi społecznego wspólnot obywteli brk rozdziłu społeczeństw od pństw od polis wywodzi się słowo polityk, jednkże dzisiejszy zkres tego słow różni się zncznie od tego dwnego; w strożytnej Grecji polityczne to wszystko to, co wchodziło w obręb więzi łączących i jednoczących obywteli we wspólnocie, więc struktur nczelnych włdz, urzędów, le też obyczje, religi kultur, wychownie, itp. 3. Obywtele: pństwo nie było utożsmine z terytorium ni ogółem mieszkńców, tylko z tymi, którzy posidli uprwnieni do udziłu w życiu politycznym prw politycznych pozbwieni niewolnicy, kobiety, cudzoziemcy OBYWATEL wolny mężczyzn, rodowity mieszkniec polis z prwego związku, ukończone 18 lt (Ateny) polites obywtelstwo prw: wolność osobist, wolność słow i wypowiedzi, równość wobec prw, prwo do posidni ziemi i prtycypcji w zyskch polis, udził w sprwowniu włdzy obowiązki: udził w życiu politycznym i religijnym polis, respektownie prw, obron polis - 1 -
4. Struktur demokrcji teńskiej w okresie peryklesowskim (444 p.n.e. 429 p.n.e.): Demokrcj teńsk z czsów Perykles osiągnęł swój njpełniejszy ksztłt i był przykłdem dl innych polis. Obywtele sprwowli bezpośredni udził w rządch włdz suweren nleżł do ludu, czyli demosu. Urzędy były kolegilne lub kdencyjne, kndydtów n nie sprwdzno poprzez potwierdzenie obywtelstw do dwóch pokoleń wstecz orz weryfikcję ktywnego uczestnictw w życiu religijnym wspólnoty. Również sądownictwo ludowe podległo obywtelom. Głównym orgnem włdzy ustwodwczej było Zgromdzenie Ludowe, które decydowło w sprwch zewnętrznych i wewnętrznych. Zbierło się ono trzy cztery rzy w miesiącu n centrlnym plcu polis gorze (przy njwżniejszych decyzjch musiło liczyć co njmniej 6000 członków). Do zdń Zgromdzeni Ludowego nleżło: wypowidnie wojny i decydownie o wrunkch zwrci pokoju, wysyłnie poselstw i wysłuchiwnie obcych posłów, określnie liczby mobilizownej rmii, sttków, uzbrojeni, tkże kwestie dotyczące skupu zboż i kultu religijnego. Kżdy obywtel mił prwo inicjtywy ustwodwczej, czyli zgłszni wniosków i projektów ustw orz prwo głosu. Orgnem wykonwczym w Strożytnych Atench był Rd Pięciuset, któr oprcowywł ustwy pod kątem zgodności z obowiązującym prwem, kontrolowł urzędników, czuwł nd finnsmi pństw, ndzorowł budowę okrętów, budynków publicznych orz przebieg i orgnizcję uroczystości religijnych. Pondto istniło tkże kolegium dziesięciu strtegów, pozostjących pod ścisłą kontrolą Rdy Pięciuset. Podległo im wojsko orz polityk zgrniczn. Jeśli chodzi o włdzę sądownicz, to sprwown był głównie przez Areopg (sprwy o zbójstwo) i sądy przysięgłych. Z zdrdy stnu stwło się przed sądem Zgromdzeni Ludowego. Ubogim obywtelom wypłcno zsiłki, by mogli uczestniczyć w Zgromdzenich. Prwo zbierni głosu zgromdzeń powodowło wyksztłcenie się grupy zwodowych polityków, którzy poprzez swe tlenty ortorskie wywierli decydujący wpływ n politykę polis zwno ich demgogmi. Rzym republik prw 1. Republik: z łc. res public = rzecz ogółu pństwo, które obywtele uwżją z swoje wspólne dobro obywtel republiki m n celu nie tylko interes osobisty, le i jest zobowiązny do dziłni n rzecz wspólnego dobr 2. Prwo rzymskie republik pństwo jest wspólnotą prwną, w której precyzyjny i logiczny system prwny stoi pond wszystkim i normuje cłość życi społecznego Prwo XII Tblic (według trdycji ogłoszone w 449 r. p.n.e.) Kodeks Teodozjusz (438 r.) - 2 -
główne zsdy prw rzymskiego: twrde prwo, lecz prwo (dur lex, sed lex), nleży wysłuchć drugiej strony (uditur et lter prs), nie krze się z ten sm czyn po rz drugi (non bis id idem), nie sądź, znim nie wysłuchsz (prius qum exudis, ne iudices), prwo nie dził wstecz (lex retro non git) 3.Struktur republiki rzymskiej Włdzę ustwodwczą sprwowły trzy rodzje zgromdzeń ludowych : centurilne (wg cenzusu mjątkowego), tribusowe (podził terytorilny), plebejskie. Wynik w dnej jednostce liczył się z jeden głos, głosowno z lub przeciw bez uprzedniego debtowni. Stnowiono między innymi o wojnie i pokoju, wyborze urzędników, przyjęciu bądź odrzuceniu ustw. Wżnym elementem włdzy w Strożytnym Rzymie był rozbudown mgistrtur, czyli urzędnicy. Urzędy sprwowno zzwyczj przez rok i nieodpłtnie. Do wyższych urzędników zliczli się konsulowie, pretorzy, cenzorzy; do niższych edylowie i kwestorzy. Odrębnie rozwż się tkże pozycję dykttor i trybun ludowego. Nczelnym orgnem włdzy był Sent. Sentorowie zjmowli swe stnowisk dożywotnio, wybierno ich z list cenzorskich, n których sznsę znlezieni się mieli urzędnicy od posdy kwestor. Sent zjmowł się polityką zgrniczną i wewnętrzną, finnsmi pństw, opiniowniem uchwł, udzielniem rd urzędnikom, obsdzniem urzędników w prowincjch. Jego ustwy miły moc prw. 4.Demokrcj w republice rzymskiej: Ustrój republiki rzymskiej, mimo kilkusetletniej ewolucji, nigdy nie stł się w pełni demokrtyczny kierowniczą rolę w pństwie odgrywli przedstwiciele strych rodów ptrycjuszowskich. Chrześcijńskie korzenie demokrcji orgnizownie wspólnot chrześcijńskich n zsdch demokrcji zsd równości wszystkich wobec Bog wybór biskupów i dikonów przez członków wspólnoty Demokrcj plemienn duż rol wieców (thing, tg) wśród wczesnośredniowiecznych plemion germńskich i słowińskich wiec zebrnie wszystkich dorosłych obywteli plemieni czsie pokoju orzekł o njwżniejszych sprwch plemieni (kontkty z innymi plemionmi, wymin hndlow) w czsie wojny swe uprwnieni przekzywł w ręce wodz plemiennego Losy demokrcji od średniowiecz do oświeceni Po updku cesrstw rzymskiego przerwnie ntycznej trdycji prwnej i politycznej; okres monrchii (włdz pochodzi od Bog, nie od społeczeństw) Rdy królewskie w toku ewolucji odejście od zsdy teoretycznej konsultcji do prktycznej reprezentcji wzrost znczeni rd królewskich we wpływniu n - 3 -
ksztłt polityki; drog do uzyskiwni przywilejów i prw w zmin z ustępstw n rzecz monrchy Prwo do oporu włdc jest pnem, le i sługą prw, które stnowi, co ozncz postult rządów sprwiedliwych. W wypdku złmni prw przez włdcę, poddni mogą odmówić mu posłuszeństw. Wzmocnienie przekonni o fundmentlnym znczeniu norm prwnych dl porządku publicznego. Koncepcj rcjonlistyczn Po okresie krwwych wojen religijnych w XVI/XVII wieku tendencj do skłonieni się ku rozumowi jko fundmentowi porządku i przekonnie o niemożności zbudowni uniwerslnego łdu politycznego n zsubiektywizownym pojęciu Prw Bożego. Nrodziny bsolutystycznego modelu pństw w połączeniu z gwrncjmi tolerncji religijnej zowocowło fktem, iż wolność przekonń stł się jednym z nczelnych pól ksztłtowni się pojęci prw jednostki. Oświeceniow myśl polityczn 1. Wiek rozumu: dotychczsowy porządek polityczny pogrążony w mrokch i zbobonch postult zmin zgodnych z zsdmi rozumu człowiek XVIII wieku w oczch myślicieli epoki nieszczęśliwy, gdyż jego wolność ogrniczon jest trdycyjną hierrchią społeczną i utorytetmi religijnymi, przywilejmi stnowymi 2. Teorie Jn Jkub Rousseu (1712-1778) człowiek z ntury jest wolny i w rzeczywistości żyje skrępowny więzmi nkłdnymi przez społeczeństwo, wyjściem z tej sytucji budow łdu społecznego oprtego n umowie społecznej wolne, równe, rozumne jednostki dl ochrony swych interesów przekzują część swych uprwnień n rzecz wspólnoty politycznej lud jko zbiorowy suweren posid wolę, według której może ksztłtowć porządek społeczny włdz nie może być bsolutn, pond wolnością jednostek jej zdniem jest bycie gwrntem umowy społecznej włdz nie wynik z trdycji ni religii, z rozumu 3. Trójpodził włdz Chrles de Montesquieu (1689-1775) dzieło O duchu prw nliz różnych rodzjów ustroju orz wpływów n ich ksztłt czynników, tkich jk klimt, religi, prwo, obyczj, które skłdją się n owego duch prw (powinien on być uwzględniony przez kżdego prwodwcę w trkcie przeprowdzni reformy ustrojowej) wyróżnienie trzech form ustroju republiki, monrchii i despocji njlepszym zbezpieczeniem przed ndużywniem włdzy jest mieszny chrkter ustroju wrunkiem zchowni wolności jest rozgrniczenie i zrównowżenie trzech rodzjów włdz: ustwodwczej, wykonwczej i sądowniczej Deklrcj prw człowiek i obywtel 1789 jej uchwlenie było konsekwencją wybuchu rewolucji we Frncji - 4 -
kwintesencj oświeceniowej myśli politycznej główne złożenie: ludzie rodzą się wolnymi i równymi wobec prw celem kżdego związku politycznego jest zchownie nturlnych i nieprzedwnionych prw człowiek. Prwmi tymi są: wolność, włsność, bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi źródłem kżdej włdzy suwerennej jest nród. Żdn instytucj ni osob nie może mieć włdzy, któr by nie pochodził od nrodu Deklrcj prw człowiek i obywtel mił brdzo duże znczenie w rozwoju demokrcji. Stł się wzorem norm konstytucyjnych pństw nowoczesnych i zbudowł fundment pod budowę przyszłych monrchii konstytucyjnych. Demokrcj w trdycji nglosskiej odmienne trdycje demokrtyczne Wielk Brytni do dziś nie posid konstytucji, czyli ndrzędnego ktu normtywnego, jednkże ngielski system polityczny stnowi przykłd njstrszego i njdłużej funkcjonującego systemu konstytucyjnego. Skłd się n niego zbiór ustw, precedensów orz specyficznych, niepisnych obyczjów. Angielski ustrój ksztłtowł się n zsdzie historycznego, orgnicznego rozwoju prw i instytucji Mgn Chrt Liberttum (Wielk Krt Swobód) 1215 kmień węgielny ngielskiego konstytucjonlizmu Petycj Prw 1626 Hbes Corpus Act 1679 Bill of Rights1689 Ustw Sukcesyjn 1701 Ustwy dotyczące funkcjonowni prlmentu 1911, 1949 Ustwy określjące prw wyborcze 1872, 1970, 1875 Ustw o Ustroju Orgnów Sprwiedliwości 1971 Ustw o Ustroju Smorządu Loklnego 1972 Demokrcj merykńsk 1.Drog do Deklrcji Niepodległości 1756-1763 wojn ngielsko frncusk o domincję w kolonich Ameryki Północnej rozwój poczuci włsnej tożsmości kolonistów uświdomienie sobie wspólnoty interesów opór wobec ngielskich prób wzmocnieni wpływów względem kolonistów 1774 Kongres Kontynentlny w Fildelfii domgnie się równych prw kolonistów z mieszkńcmi metropolii nie m opodtkowni bez reprezentcji 1775 wojn o niepodległość 2.Deklrcj Niepodległości 4 VII 1776 Thoms Jefferson (1734-1826) Równość wszystkich ludzi - 5 -
Prwo do życi, wolności swobody w dążeniu do szczęści Ogrniczon rol rządu zbezpieczenie nturlnych prw człowiek (włdz legln oprt jest n zgodzie rządzonych) Sformułownie w czerwcu i ogłoszenie 4 VII 1776 Deklrcji Niepodległości było w pierwszej kolejności ktem nieposłuszeństw rządzonych wobec rządzących (większ część dokumentu zostł przeznczon n wyliczenie różnego rodzju przewin i ndużyć ze strony król nielskiego wobec jego poddnych, mieszkjących w kolonich w Ameryce Północnej), dopiero w drugiej ktem złożycielskim nowego pństw Stnów Zjednoczonych Ameryki. Uchwlenie tego dokumentu nie przesądzło jednk utomtycznie o tym, czy nowe pństwo nie powtórzy w przyszłości podobnych grzechów wobec swoich obywteli, co wcześniej pństwo ngielskie wobec poddnych w kolonich. Gwrncję tką stworzyło dopiero uchwlenie w kilk lt po uzyskniu niepodległości, Konstytucji nowego pństw. 3.Konstytucj z 1787 1783 uznnie przez Anglię niepodległości Stnów Zjednoczonych Konstytucj uchwlon w wyniku zjzdu delegtów skonfederownych stnów do Fildelfii pod przewodnictwem Jerzego Wszyngton zjzd mił n celu rewizję Artykułów Konfedercyjnych (1777) strcie dwóch koncepcji: federlistów (zwolennicy silnej włdzy centrlnej i przeksztłceni luźnej konfedercji niezleżnych stnów w pństwo federlne) i ntyfederlistów (obw przed tyrnią ze strony rządu centrlnego postult mksymlnej decentrlizcji i silnego smorządu loklnego) Uchwlon w 1787 i rtyfikown w dw lt później Konstytucj, wykorzystywł doświdczeni zdobyte, zrówno w okresie kolonilnym, jk i w ltch Wojny o Niepodległość orz pierwszym okresie niepodległości. Krótki tekst Konstytucji dotyczył ustroju pństw. Wprowdzono klrowny podził n trzy głęzie włdzy (ustwodwczą, wykonwczą i sądowniczą) i określono podstwowy zkres obowiązków kżdej z nich. Pondto, stworzono mechnizm współzleżności pomiędzy nimi zwny zsdą równowgi i hmulców (check nd blnce). Wyprcowno tkże formułę funkcjonowni włdz centrlnych (federlnych) i stnowych. 4.Krt Prw 1791 Konstytucj, wprowdzjąc określony ustrój pństw, w niewielkim jednk stopniu dotyczył prw smych obywteli (wspominno o nich pośrednio w Artykule I dotyczącym uprwnień Kongresu). Dopiero uchwlenie (w 1789) i rtyfikcj (w 1791) Deklrcji Prw (Bill of Rights) dodnej do tekstu Konstytucji w formie pierwszych dziesięciu poprwek, pozwolił określić prw przynleżne kżdemu obywtelowi. Niektóre z nich nwiązywły do prw ogrnicznych w okresie kolonilnym: np. Poprwk I gwrntowł wolność wyznni, słow, prsy, zgromdzeń; inne, jk np. Poprwk II (prwo posidni broni) wynikły z potrzeb związnych z trudnymi wrunkmi życi pionierskiego; jeszcze inne jk np. Poprwk X (uprwnieni, które nie zostły przez Konstytucję powierzone włdzom federlnym lub stnowym, przysługują poszczególnym stnom lub obywtelom), pozwlły zchowć dużą swobodę w korzystniu przez obywteli z prw zwyczjowych i loklnych - 6 -
5.Znczenie Konstytucji merykńskiej: pierwsz n świecie pisn konstytucj njdłużej obowiązując ustw zsdnicz fundment merykńskiej tożsmości nrodowej określenie mechnizmu uzupełnini konstytucji poprwkmi orz przyjęcie Krty Prw stworzyły podstwy dl budowy pństw prw i merykńskiej demokrcji 6.Poszerznie prw obywtelskich w Stnch Zjednoczonych: początkowo twórcmi podstw pństwowości merykńskiej byli tylko zmożni bili mężczyźni, ztem grup niezwykle wąsk. Pierwsze wielkie poszerzenie gron osób korzystjących z prw obywtelskich dokonło się w rezultcie wojny secesyjnej z lt 1861-65. Już w czsie wojny, w styczniu 1863, A. Lincoln, prezydent Stnów Zjednoczonych zdecydowł o likwidcji niewolnictw Murzynów n terench objętych secesją. Decyzj t zostł nstępnie potwierdzon, zrzem poszerzon (włączono stny niewolnicze w czsie wojny secesyjnej wierne Unii), kiedy Kongres uchwlił XIII Poprwkę do Konstytucji w 1865. Zniesienie niewolnictw nie oznczło jednk przyznni prw obywtelskich czrnym mieszkńcom USA. Przyznno je, le tylko czrnym mężczyznom, w 1866. Prezentowne zminy nie dotyczyły ni biłych, ni czrnych kobiet. Drug fl poszerzeni prw obywtelskich musił dotyczyć włśnie ich miejsc w społeczeństwie. Stnowił rezultt trwjącej kilkdziesiąt lt btlii ruchu sufrżystek o równouprwnienie polityczne kobiet. Ameryknki otrzymły prw polityczne dopiero n początku XX w., kiedy w 1919 Kongres uchwlił XIX Poprwkę do Konstytucji. Stny szybko ją rtyfikowły i tym smym mogł wejść w życie już w 1920. Trzecie wielkie poszerzenie prw obywtelskich nstąpiło pod wpływem rewolty młodzieży merykńskiej z lt 60. Wielk energi młodego pokoleni ujwnion w tym czsie zrówno z korzyścią dl systemu (np. poprzez dziłlność w Korpusie Pokoju), jk i w sposób nie kceptowny przez polityczny estblishment (msowe mnifestcje młodych ludzi przeciwko wojnie wietnmskiej), spowodowł rekcję w postci przyjęci i rtyfikcji w 1971 XXVI Poprwki do Konstytucji obniżjącej wiek wyborczy z 21 do 18 lt. 6. Demokrcj oddoln W historii Stnów Zjednoczonych pństwo otrzymywło tyle uprwnień i tki zkres włdzy, jki był kceptowny społecznie lub społecznie potrzebny. W innych regionch świt jeśli zminy zchodziły tm ewolucyjnie (np. w Wielkiej Brytnii w XIX i XX w.) nie rewolucyjnie (jk np. we Frncji w XVIII i XIX w.) to włdz pństwow upodmiotowił społeczeństwo w stopniu, skli i tempie zleżnym od woli smych elit przywódczych. W przeciwieństwie do tej koncepcji i prktyki, w Stnch Zjednoczonych był i jest ndl obecn grss roots democrcy (w wolnym przekłdzie demokrcj oddoln ). Sprowdz się on do inicjtywy obywtelskiej podejmownej n poziomie loklnych społeczności, w sprwch interesujących nie tylko konkretną wspólnotę obywteli, le tkże wżnych dl mieszkńców dnego stnu, regionu lub cłego krju. Wiele zmin dotyczących cłego społeczeństw odzwierciedlonych w Konstytucji lub ustwch federlnych miło swoje źródł w tkim włśnie dziłniu. - 7 -