WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI I ORGANY OCHRONY PRAWNEJ W POLSCE. podstawowa charakterystyka najważniejszych instytucji

Transkrypt

1 WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI I ORGANY OCHRONY PRAWNEJ W POLSCE podstwow chrkterystyk njwżniejszych instytucji Autor: Tomsz Mtyj Intytucje opisne w niniejszym oprcowniu: Wymir sprwiedliwości; Krjow Rd Sądownicz; Trybunł Konstytucyjny; Trybunł Stnu; Njwyższ Izb Kontroli; Rzecznik Prw Obywtelskich; Rzecznik Prw Dzieck; Krjow Rd Rdiofonii i Telewizji; Prokurtur; Adwoktur; Notrit. Wymir sprwiedliwości Wymir sprwiedliwości opier swe dziłnie i orgnizcję n kilku konstytucyjnych zsdch. Zsdy te to m.in.: 1) zsd jednolitości systemu sądownictw, zpewnijąc jednolite stosownie prw przez wszystkie sądy n terenie Polski. 2) zsd niezwisłości sędziów - ozncz zkz integrcji orgnów pństwowych i innych podmiotów w sprwy będące przedmiotem rozstrzygnięć dokonywnych przez sędziego. 3) zsd udziłu łwników ludowych - reprezentują oni społeczny punkt widzeni, mogą wypowidć się w sprwie kry i winy. 4) prwo do obrony - przysługuje skrżonemu w procesie krnym. Prwo to jest jednym z podstwowych prw obywtelskich. Artykuł 175 konstytucji stnowi, że wymir sprwiedliwości sprwują: - Sąd Njwyższy - sądy powszechne - sądy dministrcyjne - sądy wojskowe - 1 -

2 Sądy powszechne N sądownictwo powszechne skłdją się sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy pelcyjne. Sądy rejonowe tworzy się dl jednej lub kilku gmin, sądy okręgowe - dl obszru dziłni, co njmniej 2 sądów rejonowych, sądy pelcyjne zś- dl obszrów dziłni, co njmniej 2 sądów okręgowych. W systemie sądownictw powszechnego dził w postci wyodrębnionych jednostek orgnizcyjnych: sądownictwo rodzinne, prcy i ubezpieczeń społecznych, gospodrcze orz sąd ntymonopolowy. Postępownie sądowe oprte jest n zsdzie instncyjności. Dzięki temu możliwe jest nprwienie wszelkich uchybień dokonywnych w sądch pierwszej instncji. Njniższą instncję stnowią sądy rejonowe, rozptrujące wszystkie sprwy z wyjątkiem tych, które są przypisne sądom okręgowym (sąd okręgowy jest sądem pierwszej instncji np. w sprwch o zbrodnię, rozwód, nruszenie dóbr osobistych). Przy nich funkcjonują sądy grodzkie, które przejęły sprwy po zlikwidownych kolegich do sprw wykroczeń. Sądy okręgowe rozpoznją odwołni (pelcje) od orzeczeń sądów rejonowych. Odwołni od orzeczeń sdów okręgowych jko pierwszej instncji, rozptrują sądy pelcyjne. Sądy pelcyjne rozptrują też kscje od wyroków sądów rejonowych. Wszystkich sędziów powołuje Prezydent n wniosek Krjowej Rdy Sądowniczej. Sądmi kierują prezesi podlegjący ministrowi. Wymir sprwiedliwości w siłch zbrojnych nleży do sądów wojskowych. Zgodnie z zsdą instncyjności sądy wojskowe pierwszej instncji to sądy grnizonowe, drugiej- sądy okręgu wojskowego. Sąd Njwyższy Sąd Njwyższy sprwuje ndzór n dziłlnością sądów powszechnych i wojskowych w zkresie orzekni (ndzór judykcyjny). Njwżniejsze funkcje Sądu Njwyższego to: - rozpoznwnie kscji (kontrol pod względem zgodności z prwem i prowdzi do utrzymni lub uchyleni orzeczeni orz przekzni do ponownego rozptrzeni) wnoszonych od prwomocnych orzeczeń sądów odwołwczych kończących postępownie sądowe podejmownie uchwł mjących n celu wyjśnienie przepisów prwnych budzących wątpliwości w prktyce stwierdznie wżności wyborów: do sejmu, sentu, n prezydent, tkże prwomocność referendum ogólnokrjowego i konstytucyjnego jest sądem odwołwczym (drugiej instncji) wobec orzecznictw wojskowych sądów okręgowych Sąd Njwyższy dzieli się n cztery izby: Prcy i Ubezpieczeń Społecznych, Cywilną, Krną, Wojskową. W skłd SN wchodzą; pierwszy prezes, prezesi orz sędziowie. Pierwszego prezes SN powołuje prezydent n sześcioletnią kdencję spośród kndydtów przedstwionych przez Zgromdzenie Ogólne Sędziów Sądu Njwyższego. Sędziów Sądu Njwyższego powołuje prezydent

3 Nczelny Sąd Administrcyjny NSA sprwuje wymir sprwiedliwości przez sądową kontrolę dziłlności dministrcji publicznej. Kontrol t obejmuje również orzeknie o zgodności z ustwmi uchwł orgnów smorządu terytorilnego i któw normtywnych terenowych orgnów dministrcji rządowej. Do zdń NSA nleży rozstrzygnie sprw spornych między obywtelmi orgnem dministrcji, który podjął decyzję odmwijącą mu pewnego uprwnieni lub nkłdjąc nń określony obowiązek prwny. NSA rozptruje tkże spory kompetencyjne między orgnmi dministrcji smorządowej i rządowej. Ztem kżd decyzj dministrcyjn, może być zskrżon do sądu dministrcyjnego w rzie jej niezgodności z prwem. Tk sprw przysługuje kżdemu zinteresownemu, tkże prokurtorowi, Rzecznikowi Prw Obywtelskich, orgnizcjom społecznym. NSA kontroluje decyzje wyłącznie pod względem zgodności z prwem, nie ich celowości czy słuszności. NSA jest dwuinstncyjny: sądy wojewódzkie i sąd nczelny. Nie podleg ndzorowi judykcyjnemu Sądu Njwyższego. N czele Sądu stoi prezes powoływny przez prezydent. Sąd Lustrcyjny Zostł utworzony n podstwie ustwy z 11 kwietni 1997 roku o ujwnieniu prcy lub służby w orgnch bezpieczeństw pństw, bądź też współprcy z nimi w ltch osób pełniących funkcje publiczne (tzw. Ustw lustrcyjn). Sąd ten stnowi orgn Sądu Apelcyjnego w Wrszwie. Obowiązek złożeni oświdczeni dotyczący prcy lub lun współprcy ze służbmi bezpieczeństw mją osoby urodzone przed 1972 rokiem, kndydujące n prezydent, posłów, sentorów, osoby desygnowne n stnowisko premier, kndydci n kierownicze stnowisk pństwowe. Lustrcje bd prwdziwość złożonych oświdczeń, Anie fkt współprcy z orgnmi bezpieczeństw. W Procesie tym szczególną role odgryw Rzecznik Interesu Publicznego. Do zdń rzecznik nleży nliz oświdczeń wpływjących do sądu lustrcyjnego, zbiernie informcji niezbędnych do sprwdzeni oświdczeń, skłdnie wniosków do tego sądu o wszczęcie postępowni w rzie wątpliwości, co do prwdziwości oświdczeni. Postępownie lustrcyjne wszczyn się n wniosek rzecznik lub jego zstępcy. Sąd podejmuje również postępownie n wniosek osoby, któr przyznł się do współprcy, le domg się ustleni, że był do tego zmuszon pod groźb utrty życi czy zdrowi włsnego lub kogoś bliskiego. W postępowniu bierze udził lustrcyjnym bierze udził 3 sędziów. Sąd wydje pisemne orzeczenie stwierdzjące prwdziwość lub nieprwdziwość oświdczeni osoby lustrownej. W rzie brku dosttecznych dowodów pozwljących n ocenę prwdziwości oświdczeni sąd orzek o umorzeniu postępowni. Prwomocne orzeczenie sądu stwierdzjące fkt złożeni przez osobę lustrowną niezgodnego z prwdą oświdczeni powoduje utrtę zjmownego stnowisk lub funkcji. Od orzeczeni sądu możn się odwołć. W Polsce istnieją też specjlistyczne orgny orzekjące pństwowe jk np. Izby morskie orz społeczne jk np. sądy polubowne n wniosek Krjowej Rdy Sądownictw

4 Trybunły Zgodnie z polską trdycją ustrojową nzwy trybunł używ się do oznczeni sądów o szczególnych kompetencjch i znczeniu w systemie ochrony prwnej. Ob Trybunły cechuje niezwisłość ich członków i niezleżność od innych orgnów. W swoim orzecznictwie są one niezleżne od Sądu Njwyższego. Trybunł Konstytucyjny W skłd Trybunłu wchodzi 15 sędziów, wybiernych przez Sejm n 9-letnią kdencje (obowiązuje zkz reelekcji) spośród osób wyróżnijących się wiedzą prwniczą. Prezes i wiceprezes powołuje Prezydent. Podstwową funkcją Trybunłu jest orzeknie o zgodności z konstytucją ustw, umów międzynrodowych i innych któw normtywnych centrlnych orgnów pństwowych, pondto rozstrzygnie sporów kompetencyjnych pomiędzy centrlnymi konstytucyjnymi orgnmi pństw. Kżdy, kto uznł, że nruszone zostły jego prw konstytucyjne m prwo wnieść skrgę do Trybunłu. Jest to skrg konstytucyjn. Wymg on rozstrzygnięci przez Trybunł zgodności z konstytucją ustwy, n podstwie, której orzeczono w sprwie pokrzywdzonego. Z tką skrgę może wystąpić do Trybunłu dopiero po wyczerpniu postępowni we wszystkich instncjch. Możn to uczynić w ciągu 2 miesięcy od zpdnięci prwomocnego wyroku. Skrgę możn sformułowć jedynie dwokt lub rdc prwny. Z wnioskiem o kontrolę zgodności kwestionownych któw prwnych z ktmi wyższego rzędu mogą występowć tkże: Prezydent, Mrszłek Sejmu. Mrszłek Sentu, minimum 50 posłów bądź 30 sentorów, 1-wszy Prezes Sądu Njwyższego, prezes NSA, prokurtor generlny, Prezes NIK, Rzecznik Prw Obywtelskich Orzeczeni Trybunłu Konstytucyjnego są ostteczne. Jeżeli orzeknie o wdliwości zkwestionownego ktu prwnego, to kt ten przestje obowiązywć Trybunł Stnu Jest to instytucj sądownicz powołn do orzekni o odpowiedzilności osób zjmujących njwyższe stnowisk w pństwie. Jko oskrżeni mogą przed nim stnąć: Prezydent, osoby wchodzące w skłd Rdy Ministrów, Prezesi NIK i NBP, Nczelny Dowódc Sił Zbrojnych osoby, którym Prezes RM, powierzył kierownie ministerstwem, członkowie KRRiTV, posłowie i sentorowie Trybunł skłd się z przewodniczącego, 2 zstępców 16 członków wybiernych przez Sejm n czs jego kdencji. Co njmniej połow członków Trybunłu powinn mieć kwlifikcje wymgne do zjmowni stnowisk sędziego. Przewodniczącym TS jest 1-szy Prezes Sądu Njwyższego Z czyn nruszjący konstytucję w związku z zjmownym stnowiskiem tzw. delikt konstytucyjny, Trybunł może orzec: utrtę czynnego i biernego prw wyborczego n okres do 10 lt, zkz zjmowni kierowniczych stnowisk w orgnch pństwowych i społecznych, utrtę orderów i odznczeń

5 Prokurtur W Polsce zsdnicze przepisy odnoszące się do Prokurtury znjdują się w ustwie z dni 20 czerwc 1985 roku o Prokurturze. Prokurtur podleg Ministrowi Sprwiedliwości, który sprwuje funkcję Prokurtor Generlnego. Zdni prokurtury relizowne mj być min. przez prowdzenie śledztw, prowdzenie lub ndzorownie postępowni przygotowwczego, koordynownie dziłń w zkresie ścigni przestępstw prowdzonych przez inne orgny, sprwownie funkcji oskrżyciel publicznego przed wszystkimi sądmi. W sprwch z oskrżeni publicznego udził prokurtor w rozprwie jest obowiązkowy. W polskim systemie prw krnego prokurtor pełni kilk ról. Jest on orgnem postępowni przygotowwczego, które lbo prowdzi sm lbo ndzoruje. W dlszym etpie postępowni tj. w procesie sądowym dził już jko stron postępowni gdzie występuje w roli oskrżyciel publicznego. Prokurtor w swym dziłniu powinien kierowć się zsdą bezstronności i równego trktowni wszystkich obywteli. Adwoktur Adwoktur powołn jest do udzielni pomocy prwnej, współdziłni w ochronie prw i wolności obywtelskich orz ksztłtowni i stosowni prw. Adwokturę stnowi ogół dwoktów i plikntów dwokckich. Zwód dwokt poleg n świdczeniu pomocy, w szczególności w udzielniu pord prwnych, sporządzniu projektów któw prwnych orz występowniu przed sądmi i urzędmi. Może go jedynie wykonywć osob, któr po złożeniu egzminu dwokckiego zostł wpisn n listę dwoktów. Orgnmi dwoktury są: - Krjowy Zjzd Adwoktury - Nczeln Rd Adwokck - Wyższy Sąd Dyscyplinrny - Wyższ Komisj Rewizyjn Są to orgny wyższego stopni. W Polsce istnieją 24 izby dwokckie. Do izby dwokckiej nleżą dwokci i pliknci dwokccy, którzy mją siedzibę n jej terenie. Zsięg terytorilny izby określ Nczeln Rd Adwokck. Do zkresu dziłni okręgowej rdy dwokckiej nleżą wszystkie sprwy dwoktury, których złtwieni ustw nie zstrzeg innym orgnom dwoktury orz innym orgnom izb dwokckich lub orgnom pństwowym. W procesie krnym może być jedynie dwokt. Wyklucz się z tego rdców prwnych. Podobn sytucj m miejsce w sprwch rodzinnych i opiekuńczych. W związku z zsdą, iż podstwowym prwem oskrżonego jest prwo do obrony, w tym do korzystni z pomocy obrońcy w Polsce stworzono prwo do bezpłtnego korzystni z pomocy obrońcy. Mją do tego prwo osoby nieletnie, niezrdne życiowo, upośledzone w sposób uniemożliwijący - 5 -

6 smodzieln obronę, osoby nie znjące język polskiego i osoby co do których zchodzi wątpliwość co do ich poczytlności. Oskrżony musi mieć obrońcę również w sytucji, gdy zrzucono mu zbrodnię lub pozbwiono go wolności. We wszystkich przypdkch, gdy posidnie obrońcy jest obowiązkowe, oskrżony nie m obrońcy z wyboru, prezes sądu włściwego do rozpoznni sprwy ustnowi mu obrońcę z urzędu - dwokt. Obrońcę z urzędu możn też wyznczyć przy obronie dobrowolnej, pod wrunkiem, że osob t wykże, iż nie jest w stnie ponieść kosztów obrony, bez uszczerbku dl niezbędnego utrzymni siebie i rodziny. Istnieje również tzw. przymus dwokcki, który jest formą instytucji obrońcy z urzędu. Poleg n tym, że pewne czynności dokonne mogą być tylko przez dwokt. Są to sytucje określone przez ustwodwcę niezleżne od tego, czy oskrżony chce mieć obrońcę czy nie. Obecnie przymus dwokcki dotyczy skłdni pelcji od wyroku sądu okręgowego, kscji kierownej do Sądy Njwyższego, zżleni n odmowę przyjęci kscji, ktu oskrżeni wnoszonego smodzielnie przez oskrżyciel posiłkowego i wniosku o wznowienie postępowni sądowego zkończonego prwomocnym orzeczeniem sądu. We wszystkich tych przypdkch wymg się, by pismo procesowe było "sporządzone i podpisne przez dwokt". Niekiedy dopuszcz się uczynienie tego przez rdcę prwnego. Rzecznik Prw Obywtelskich Instytucj powołn do stni n strży prw i wolności człowiek i obywtel, określonych w Konstytucji i innych przepisch prw, bd czy w skutek dziłni lub zniechni orgnów, orgnizcji i instytucji obowiąznych do przestrzegni i relizcji prw i wolności nie nstąpiło nruszenie prw, tkże zsd współżyci i sprwiedliwości społecznej. Rzecznik nie rozstrzyg, jedynie zwrc się do włściwych orgnów pństw. Rzecznikiem Prw Obywtelskich może być obywtel polski wyróżnijący się wiedzą prwniczą, doświdczeniem zwodowym orz wysokim utorytetem ze względu n swe wlory morlne i wrżliwość społeczną. Rzecznik Prw Obywtelskich powołuje Sejm z zgodą Sentu n wniosek mrszłk Sejmu lbo grupę 35 posłów. Kdencj Rzecznik Prw Obywtelskich trw pięć lt licząc od dni złożeni ślubowni przed Sejmem. T sm osob może zostć ponownie wybrn tylko rz. Njwyższ Izb Kontroli Instytucj powołn do kontroli dziłlności gospodrczej, finnsowej i orgnizcyjno - dministrcyjnej orgnów dministrcji rządowej. Nrodowego Bnku Polskiego i pństwowych jednostek orgnizcyjnych pod względem leglności, gospodrności, celowości i rzetelności. Szczególną rolę odgryw NIK w zkresie kontroli wykonni budżetu pństw i centrlnych plnów finnsowych. Krjow Rd Rdiofonii i Telewizji - do jej zdń nleży: projektownie kierunków polityki pństw w tej dziedzinie, przyznwnie koncesji n rozpowszechnienie progrmów rdiowych i telewizyjnych, określenie opłt bonmentowych, określnie zsd dziłlności reklmowej w - 6 -

7 rdiu i telewizji. Krjow Rd stoi n strży wolności słow, interesu publicznego orz prw obywteli do informcji w rdiu i telewizji. Rzecznik Prw Dzieck Instytucj mjąc bronić prw dzieck, m.in. do życi i ochrony zdrowi, wychowni w rodzinie i do nuki. M je chronić przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demorlizcją i zniedbniem. Dzieckiem - według ustwy - jest kżd istot ludzk od poczęci do osiemnstego roku życi. Krjow Rd Sądownicz Krjowej Rdzie Sądownictw zostł uchwlon w dniu 20 grudni 1989 r. (Dz.U. Nr 73, poz. 435 ze zm.). Jko podstwowe zdni Rdy, powołnej do strzeżeni niezwisłości sędziowskiej i niezleżności sądów, przewidzino rozptrywnie kndydtur n stnowisk sędziów i przedstwinie ich Prezydentowi z wnioskiem o powołnie, rozptrywnie i rozstrzygnie wniosków o przeniesienie sędziego n inne miejsce służbowe ze względu n powgę stnowisk sędziego, wyrżnie zgody n dlsze zjmownie stnowisk przez sędziego, który ukończył 65 rok życi, wypowidnie się w sprwie zsd etyki zwodowej sędziów, wyrżnie stnowisk co do propozycji zmin ustroju sądów orz w innych sprwch dotyczących wrunków ich funkcjonowni, zpoznwnie się z projektmi któw normtywnych dotyczących sądownictw, tkże wyrżnie opinii w sprwch dotyczących sędziów i sądów, wniesionych pod obrdy przez Prezydent, inne orgny pństwowe orz przez zgromdzeni ogólne sędziów. Krjow Rd Sądownictw jest orgnem kolegilnym. W jej skłd weszli - jko wiryliści - Pierwszy Prezes Sądu Njwyższego, Prezes Sądu Njwyższego kierujący prcmi Izby Wojskowej Sądu Njwyższego, Prezes Nczelnego Sądu Administrcyjnego orz Minister Sprwiedliwości, tkże - jko członkowie pochodzący z wyboru lub wskzni - dwóch sędziów Sądu Njwyższego, sędzi Nczelnego Sądu Administrcyjnego, jedenstu (początkowo, do czsu utworzeni sądów pelcyjnych - dziewięciu) sędziów sądów powszechnych, sędzi sądu wojskowego, czterech posłów, dwóch sentorów orz osob wskzn przez Prezydent. Notrit Jest to instytucj strzegąc bezpieczeństw obrotu prwnego i jego zgodności z obowiązującym prwem. Reprezentntem notritu jest notriusz. Notriusz to osob zufn publicznego powołn do dokonywni czynności, którym strony powinny lub prgną ndć formę notrilną. W Polsce notriusz powołuje i odwołuje minister sprwiedliwości po zsięgnięciu opinii włściwej izby notrilnej. Do podstwowych czynności notrilnych zlicz się: sporządznie któw notrilnych i protokołów, uwierzytelninie i poświdcznie, sporządznie protestów weksli i czeków, przyjmownie oświdczeń o przyjęciu lub zrzeczeniu się spdku, przyjmownie różnego rodzju depozytów. Szczegółowo zdni notriusz określone są w Prwie o notricie