Niezbędnik trskliweg rdzica Pierwsza myśl jaka przychdzi mi d głwy, mówiąc niezbędniku trskliweg rdzica, dtyczy niewątpliwie prawidłwych pstaw wychwawczych bjga rdziców stswanych wbec swich pciech, dzięki którym mgą ni uniknąć w życiu wielu trsk, kłptów, przykrści. Myślę, że najważniejszą sprawą dla rdziców jest uświadmienie sbie bezsprneg faktu, że, jak pisze M. Ziemska, Na kształtwanie się sbwści dziecka pierwszy i pdstawwy wpływ wywiera rdzina, a przede wszystkim rdzice.( ) Psychlgiczny wpływ rdziców na ptmstw ma rzległy zasięg i ddziałuje m. in. na rzwój funkcji pznawczych dziecka, na późniejsze jeg siągnięcia szklne. 1 Wart, aby rdzice uświadmili sbie fakt, że przeprwadzne badania wykazały ścisły związek pmiędzy pstawami rdzicielskimi a pwdzeniem dziecka w nauce szklnej, niektóre negatywne pstawy rdziców wbec dzieci mgą prwadzić d wykształcenia u nich negatywnych pstaw wbec samych siebie, c z klei mże ddziaływać na pstępy szklne nawet przy nrmalnym pzimie sprawnści umysłwej. 2 Prblem ten analizwał J. Harley, badając dzieci śmiletnie. Stwierdził n związek pmiędzy akceptacją czy drzuceniem przez rdziców a ilrazem inteligencji ich dzieci. Chciaż badania zstały wyknane dawn, t ich wyniki w dalszym ciągu są aktualne, ptwierdzam t również na pdstawie swjej długletniej pracy w zawdzie nauczyciela. Uważam, że dla każdeg człwieka a w szczególnści dla dziecka dm z kchającymi rdzicami pwinien być najważniejszym miejscem na ziemi. Pzwlę sbie zacytwać w tym miejscu Stefana Garczyńskieg, który próbuje uświadmić wszystkim (chyba szczególnie rdzicm), czym jest ten dm. Dm t przystań. T schrnienie przed deszczem i zimnem, przed bjętnścią i wrgścią. Świat jest zawsze bardz lub trchę bcy, w dmu liczymy na ljalnść, mżemy wierzyć i ufać. W świecie wietrzymy pdstępy i tczymy bje, w dmu mamy pewnść, ze nikt nas nie kłamie, nie szuka, nie zaatakuje. Dm t punkt stały, punkt pewny. T miejsce dprężenia, dpczynku, spkju, miejsce dające pczucie bezpieczeństwa. 3. Ot i cała prawda dmu, ale czy d każdeg dmu chce się wracać, ta myśl pwinna twarzyszyć trskliwym rdzicm, pnieważ taki dm musimy zabiegać d mmentu stwrzenia rdziny, dm, który mże być skrmny wizualnie, lecz bgaty w miłść, akceptacje, zrzumienie i wzajemny szacunek wszystkich jeg mieszkańców. 1 M. Ziemska, Pstawy rdzicielskie i ich wpływ na sbwść dziecka (w): Rdzina i dzieck, red. Ziemska M. Warszawa PWN 1979 s. 156. 2 Tamże, s.161 3 S. Garczyński, Ptrzeby psychiczne niedsyt-zaspkjenie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1972, s. 189
Rdzina stanwi niewątpliwie pierwsze i najważniejsze miejsce, gdzie dzieck zaczyna swój rzwój fizyczny i psychiczny, zdbywa swje pierwsze dświadczenia w kntaktach z tczeniem, uczy się kreślnych frm zachwań naśladując rdziców, którzy dla dziecka są wzrcem z którym dzieck niewątpliwie się identyfikuje. Wzór zamierzny t przede wszystkim przykład rdziców, którzy grają przed dziećmi gdną naśladwania rlę. 4 W tym miejscu należałby zadać sbie pdstawwe pytanie czy dzieck, jak baczny bserwatr, zawsze widzi wzrce gdne pwielania i t ze strny bjga rdziców, np. w jaki spsób małżnkwie dnszą się nie tylk d dziecka ale i d siebie nawzajem, czy cechuje ich związek wzajemny szacunek, miłść, całkwita jednść w działaniu, w jaki spsób rdzice dnszą się d swich rdziców lub teściów. Mgę stwierdzić, na pdstawie własneg dświadczenia, że małe dzieck p kilkunastu latach dkładnie przejmie wzrce pstępwania swich rdziców. Najważniejsze nie jest t c mu wpimy słwnie, lecz t c pkażemy własnym, autentycznym przykładem. Wzry d naśladwania, jak pisze S. Garczyński, mgą być również niezamierzne i taczają człwieka przez całe życie. 5 Mgą być ne pzytywne lub negatywne. Dzieck ze swją kruchą psychiką jest szczególnie pdatne na teg typu wpływy. Wzry te płyną ze szklaneg ekranu, trafiają d dziecka pprzez Internet. Niestety t d drsłych uczy się n negatywnych zachwań: picie, palenie, kłamanie. Jeżeli ci sami drśli wygłaszają d dziecka kazania uczciwści, zakazują stswania używek t stają się tym samym wzrem błudy a nie pprawneg pstępwania. Chciałabym w tym miejscu zaznaczyć, że dświadczny nauczyciel p kilku dniach pbytu dziecka w przedszklu ptrafi bardz duż pwiedzieć rdzinie, z której dzieck pchdzi, czy jest t rdzina zintegrwana stabilizacji uczuciwej i emcjnalnej, czy dzieck czuje się bezpieczne i pewne siebie, czy jest radsne, wesłe, ufne. Jeśli dpwiedź na te pytania jest pzytywna świadczy t prawidłwych pstawach i relacjach w rdzinie. Niestety craz częściej d szkół, przedszkli trafiają dzieci z całkwitym rzchwianiem emcjnalnym, tracące grunt pd ngami b drśli mają prblemy sami ze sbą, nie ptrafią się przumieć, czyniąc jeszcze częst dzieck kartą przetargwą w walce piekę, mieszkanie, samchód. Próbują częst na nw układać sbie życie dsuwając dzieci na bczny tr, które w pewnym mmencie stanwią przeszkdę w pszukiwaniu nweg partnera, nwej stabilizacji życiwej. Jeśli w pbliżu znajdują się kchający dziadkwie, t dzieciaki takie mają szczęście, lecz jeśli nie, t starają się rzładwać tą bmbę emcjnalną w spsób najprstszy, który pdpwiada im instynkt, czyli alb całkwicie wycfują się z działania, lub też starają się zwróci na siebie 4 S. Garczyński, Ptrzeby psychiczne.. s. 205 5 Tamże, s.204
uwagę pprzez niegrzeczne częst agresywne zachwanie. Dzieci pzstawine bez należytej pieki szukają wzrców pstępwania w bhaterach telewizyjnych, nie zawsze ptrafią dróżnić rzeczywistść d fikcji, dlateg bierne bserwwanie pwduje nagrmadzenie się różnych, przeważnie negatywnych, emcji, ujawniających się w psychice m.in. pd pstacią lęków, zaburzeń snu, nadpbudliwści 6. A t przecież rdzice pwinni decydwać tym kiedy i c nasze dzieck gląda w telewizji, najczęściej wydaje nam się, że nie ma t większeg wpływu na nasze pciechy i nie będzie miał znaczenia w przyszłści. Należy zadać sbie pdstawwe pytanie czy jesteśmy teg pewni? W literaturze sptykamy się generalnie z trzema stylami wychwania. Przypmnę w skrócie spsób pstępwania rdziców w każdym z nich. Styl demkratyczny główną jeg zasadą jest wzajemne pszanwanie praw wszystkich człnków rdziny. "Dzieci wychwywane w ten spsób uczą się zasad współżycia spłeczneg nie na pdstawie przymusu zewnętrzneg i lęku przed karą, lecz w parciu akceptację i świadmy wybór właściwej zasady pstępwania." Rla rdziców plega na krdynwaniu działań swich dzieci. Styl autkratyczny - przeciwieństw stylu demkratyczneg, ma charakter knserwatywny i jest party na autrytecie przemcy i pedantyzmie. Załżeniem autkratyzmu jest stwierdzenie, że "rdzice zawsze mają rację, a bwiązkiem dzieci jest bezwzględne psłuszeństw". Od dzieci wymaga się bezwzględnej karnści i psłuszeństwa, pdprządkwaniu się wszelkim plecenim i nakazm rdziców. Dzieci mają graniczną swbdę. Rdzi się w nich bunt, niezadwlenie uniemżliwiające istnienie prawidłwych, życzliwych i harmnijnych stsunków z rdzicami, których zamierzenia są siągane pprzez stswanie różnych kar. Dzieci są jednstkami mał samdzielnymi i mał aktywnymi, pnieważ d wczesneg dzieciństwa nawykły d wyknywania pleceń. Styl liberalny - nie ustala się niczeg ani wspólnie, ani ddzielnie. Rdzice rzpieszczają dzieci, pzstawiając im nadmierną swbdę. Ograniczają się d stwrzenia dziecku warunków d nauki i zabaw, zaspakajając jeg ptrzeby materialne. Aktywnść rdziców jest przypadkwa i nieknsekwentna. Interwencja w zachwaniu dziecka następuje tylk w wyjątkwych przypadkach, w sytuacji drastyczneg naruszenia nrm spłecznych. Dzieci są egcentryczne i mają trudnści z przystswaniem w grupie rówieśniczej. 6 M. Burchardt, Ramb w przedszklu, w: Wychwanie w przedszklu nr 9 s. 548
Styl wychwania ma grmne znaczenie przy funkcjnwaniu dziecka w przedszklu a następnie w szkle. Gdybym miała dpwiedzieć na pytanie jaki styl wychwania stswałam i stsuję w mjej rdzinie t dpwiedź byłaby taka, że nie jest t żaden z nich w całym swim kształcie. Na pewn jest t styl demkratyczny, ale pparty niemdnym i trchę dzisiaj zapmnianym autrytetem jakim jesteśmy dla naszych dzieci. Jak rdzice nie próbujemy jednak udwadniać swich racji, lecz pprzez cierpliwść, knsekwencję i własny przykład pkazujemy dziecim zasady pstępwania. Jeżeli rdzina psiada więcej niż jedn dzieck t mże pwielać swój styl wychwania przy klejnych pciechach. Niestety, w wielu rdzinach mamy d czynienia z fatalnymi błędami wychwawczymi i pstawami, które nie sprzyjają prawidłwemu rzwjwi dzieci i młdzieży. D pstaw tych zgdnie z typlgią M. Ziemskiej 7 należą: Pstawa dtrącająca t niekazywanie uczuć pzytywnych, demnstrwanie uczuć negatywnych, krytyka dziecka, dyktatrskie pdejście, kierwanie dzieckiem: przez rzkazy, surwe kary, zastraszanie, niedstrzeganie pzytywów, niszczenie słwem, "przykręcanie śruby". Wywłuje u dziecka agresywnść, niepsłuszeństw, kłótliwść, zahamwanie rzwju uczuć wyższych, zachwanie aspłeczne, bezradnść, zastraszanie i reakcje nerwicwe. Pstawa unikająca - ukryta lub jawna jeśli chdzi dbr dziecka, ignrwanie dziecka, unikanie i graniczanie kntaktu z dzieckiem d minimum, zbywanie prób nawiązania kntaktu pdejmwanych przez dzieck, szerk pjęte zaniedbywanie dziecka, niedbałść i nieknsekwencja w stawianiu wymagań, nieangażwanie się w sprawy dziecka, nieangażwanie dziecka w sprawy dmu. Dzieck jest niezdlne d nawiązywania trwałych więzi uczuciwych, niezdlne d biektywnych cen, brakuje mu wytrwałści i kncentracji w nauce, jest nieufne i bjaźliwe. Pstawa nadmiernie wymagająca t stawianie wygórwanych wymagań, nie przyznawanie prawa d samdzielnści, rządzenie dzieckiem, graniczanie swbdy dziecka, stswanie sztywnych reguł, przesadne nastawienie na siągnięcia. Wypwiedzi rdzica mają charakter ceniający, częst wyrażają dezaprbatę i gniew. Dziecku brakuje wiary w siebie, jest niepewne, lękliwe, przewrażliwine, uległe, brakuje zdlnści d kncentracji, ma trudnści szklne i słabe aspiracje. Pstawa nadmiernie chrniąca Traktwanie dziecka jak dzidziusia, niedcenianie mżliwści dziecka, rzwiązywanie za nie trudnści, utrudnianie samdzielnści 7 M. Ziemska: Pstawy rdzicielskie i ich wpływ na sbwść dziecka (w): Rdzina i dzieck, (red) Ziemska M. Warszawa PWN 1968 s.168
dzieck trzymane "pd klszem", pstępwanie uzależnia dzieck d rdziców, izlwanie dziecka d rówieśników, lęk zdrwie, zachęcanie d jednstrnneg rzwju zdlnści, tlerwanie złych zachwań. Pwduje późnienie djrzałści spłecznej, zależnść dziecka d rdziców, biernść, ustępliwść, nadmierna pewnść siebie, zarzumiałść, awanturwanie się, egizm, nadmierne wymagania w stsunku d rdziców, niepewnść gdy dzieck jest sam. Takie pstawy, mim zdaniem, pjawiają się w rdzinach niewydlnych wychwawcz, które brykają się z własnymi prblemami, ppadając z jednej skrajnści w drugą, mitają się pmiędzy pstawą nadmiernie wymagającą, a nadmiernie chrniącą, gdzie każda z nich jest dla dziecka niewskazana wychwawcz, gdyż prwadzi d nieprzystswania spłeczneg i zaburzeń emcjnalnych dzieci funkcjnujących w takich rdzinach. Na pdstawie wielletniej praktyki zawdwej mgę stwierdzić, że c najmniej płwa dzieci w każdej grupie wychwawczej funkcjnuje w rdzinach nieprawidłwych pstawach wychwawczych. Najłatwiej zabserwwać te zależnści w przedszklu i klasie I. Częst nie wynika t z nieumiejętnści rdziców, lecz jest t znakiem i wymgiem czasów w jakich żyjemy, pgni za pracą, karierą, pieniędzmi. Rdzicm brakuje czasu na zajmwanie się dziećmi. M. Ziemska przytacza również pstawy rdzicielskie, które pwinny cechwać trskliweg rdzica, należą d nich: Pstawa akceptująca t kazywanie dziecku sympatii, aprbaty, przyjmwanie dziecka takim jakie n jest, w wypadku złych zachwań krytykwanie ich, pznawanie i zaspakajanie ptrzeb dziecka. Sprzyja kształtwaniu zdlnści d twrzenia trwałej więzi emcjnalnej, d wyrażania uczuć, dwagi, chęci pmcy. Pstawa współdziałająca dbr dziecka jest tu wartścią pierwszplanwą, aktywnść w nawiązaniu wzajemnych kntaktów, angażwanie dziecka w sprawy dmu dstswanie d wieku. Rzwija ufnść zadwlenie z rezultatów pracy, wytrwałść, umiejętnść współdziałania i pdejmwania zbwiązań. Pstawa uznająca prawa dziecka - uznanie praw dziecka, bez przeceniania i niedceniania jeg rli, pzwalanie na pstępwanie na własną dpwiedzialnść, delikatne kierwanie dzieckiem stswanie wyjaśniania i tłumaczenia, wyjaśnianie i uzasadnianie stawianych wymagań i stswanych kar. Uczy ljalnści, slidarnści w stsunku d innych człnków rdziny, twórczej pstawy.
Pstawa dawania dziecku rzumnej swbdy - Rdzice wraz z wiekiem dają dziecku więcej swbdy, umiejętnść utrzymania autrytetu i kierwania dzieckiem w pżądanym zakresie, rzumna trska zdrwie i bezpieczeństw, biektywizm w cenie grżąceg niebezpieczeństwa. Daje dziecku umiejętnść współdziałania z rówieśnikami, uspłecznienie, pmysłwść, bystrść i wytrwałść. 8 D pstaw pżądanych ddałabym jeszcze pstawę knsekwentneg pstępwania w działaniu wychwawczym. Nauczyciele wiedzą dsknale, że jest t również pdstawa stswana w ich pracy wychwawczej w szkle czy przedszklu, dzięki czemu mgą zapanwać nad, częst rzbrykaną, grupą swich wychwanków. Rdzice niestety częst nie mają siły i cierpliwści na knsekwencję w pstępwaniu, i ten brak wraca d nich jak bumerang w pstaci pwtarzających się negatywnych zachwań dzieci. Pisząc pstawach rdzicielskich pzwlę sbie zacytwać fragment książki Alice Miller Zniewlne dzieciństw Każdy, kt był kiedyś jcem lub matką i nie żyje w całkwitym zakłamaniu, wie z własneg dświadczenia, z jakim trudem przychdzi mu tlerwać pewne cechy własneg dziecka, uświadmienie sbie teg jest szczególnie blesne kiedy dzieck kchamy, chcielibyśmy na swój spsób je pważać, a jednak nie ptrafimy.( ) Częst intelektualna wiedza prawach rzwju dziecka nie chrni nas d irytacji czy nawet wściekłści, kiedy jeg zachwanie nie dpwiada naszym wybrażenim czy ptrzebm. 9 Autrka pisuje skutki jakie mże dcisnąć w psychice dziecka pzbawienie g prawa d dpwiedniej reakcji na ból, przeżycia, upkrzenia, wywieranie na nim przemcy. Na przykładzie dzieciństwa Adlfa Hitlera mżna zbadać pwstanie wej nienawiści, której fiarą padły miliny ludzi 10. Zaintereswanych rdziców dsyłam d w/w książki, p przeczytaniu której będą mgli przemyśleć, przeanalizwać i ewentualnie zmienić spsób pstępwania wbec własneg dziecka. Myślę, że należy także pamiętać tym, iż czynnikami wpływającymi na rzwój dziecka i jeg zachwanie są również czynniki genetyczne. Czynniki te t właściwści, które trzymujemy d rdziców już w mmencie pczęcia. Trzeba sbie również zdawać sprawę z teg, że...kreślny zestaw genów przekazany dziecku kształtuje się również pd wpływem 8 M. Ziemska, Pstawy p. cit, s. 166. 9 A. Miller, Zniewlne dzieciństw ukryte źródła tyrani, Frankfurt 1980, przełżn Media Rdzina, Pznań, s.24-25. 10 Ibidem, s. 157.
czynników śrdwiskwych i stanwi jakby sumę dświadczeń pprzednich pkleń. Tak, więc czynniki genetyczne są w pewnym stpniu wyrazem dległych wpływów śrdwiskwych. 11 Uważam, że ten bagaż genetyczny mżemy wykrzystać jak rdzice na krzyść dziecka, lub też przeciwk niemu, wykrzystując jeg skłnnść w jedną lub drugą strnę. Pdsumwując t dtychczaswe rzważanie, mżemy stwierdzić, że pstawy rdzicielskie sprzyjają rzwjwi pewnych cech zachwania się dzieci. Dbre, właściwe pstawy rdziców decydują pełnym rzwju mżliwści dziecka. Dzieje się tak dlateg, że właściwe pstawy rdziców, jak akceptacja dziecka, współdziałanie z nim, dawanie mu swbdy dpwiedniej d wieku raz pszanwanie, uznawanie jeg praw jak człnka rdziny bez przeceniania czy niedceniania jeg pzycji, zaspkajają pdstawwe ptrzeby psychspłeczne dziecka i nie prwadzą d pwstawania zaburzeń w jeg zachwaniu. Pstawy rdzicielskie warunkują styl wychwania w rdzinie raz stswane metdy wychwawcze. Wpływają na kształtwanie się więzi uczuciwej między jej człnkami, d której zależy gólna atmsfera życia w rdzinie. Częst zadaje się pytanie czy jest złty śrdek, metda na wychwanie? Uważam, że taką metdę dpwiedzialni rdzice, którzy drśli d tej rli, pwinni sbie wypracwać sami, pamiętając tym, że zarówn nadmiar jak i brak czegklwiek jest szkdliwy (mam tu na myśli system kar i nagród, któreg nie będę zgłębiać, b byłby t tematem drębneg referatu). Pstawy bjga rdziców wbec dziecka nie bywają zawsze teg sameg typu. Dbrze byłby jednak, gdyby zamierzenia rdziców nie były rzbieżne i przeciwstawne, a parte na wzajemnej akceptacji i szacunku rdziców d siebie i d dziecka, wówczas jest szansa na t, że nawet dmiennść typów pstaw matki i jca nie będą miały szkdliweg wpływu na dzieck, a będą źródłem większeg bgactwa dznań emcjnalnych. Opracwanie: Maria Szczepańska 11 J. Kpczyńska-Sikrska, Czynniki wpływające na rzwój dziecka, w: Wychwanie w przedszklu nr 1/2000, s. 12-16