Praca z tekstem w edukacji dzieci klas początkowych Kształcenie umiejętności pracy z tekstem Tekst pozwala integrować wszystkie ćwiczenia językowe, które wpływają na rozwój języka mówionego i pisanego dzieci. Jest podstawowym materiałem do nauczania, uczenia się języka polskiego, głównym źródłem zdobywania wiadomości i wywoływania różnego rodzaju przeżyć natury estetycznej, intelektualnej i społeczno moralnej. Tekst - każdy zespół słów ujętych w związki syntaktyczne dla wyrażenia pewnych myśli./ Encyklopedia wiedzy o książce/ Tekst - jest pewną całością językową w swoisty sposób skomponowaną, posiadającą określone prawa wewnętrznej budowy, które poznajemy analizując utwór./ Józefa Rytlowa/ Tekst literacki zawiera zawsze określoną treść, którą autor chce przekazać czytelnikowi, przemówić do jego uczuć i wyobraźni, wywołać określone nastroje, wzruszenia. W celu przekazania tej treści autor przemawia za pośrednictwem obrazu literackiego. Tworzywem tego obrazu jest język, a obrazowanie odbywa się za pomocą słowa. Może ono być realistyczne, przekształcające lub fantastyczne. Na lekcjach w klasach I III wykorzystuje się różnorodne teksty literackie i pozaliterackie zawarte w podręcznikach, pisemkach dziecięcych, lekturach i książkach dla dzieci. Mamy utwory: pisane prozą, mową wiązaną, baśnie ludowe i literackie opowiadania realistyczne. Utwory są podstawą do: prowadzenia systematycznych ćwiczeń w kształceniu i doskonaleniu umiejętności czytania, wzbogacają czynny i bierny słownik dziecka, wpływają na kształtowanie postaw społeczno moralnych wzbogacają wiedzę o świecie. 1
Umiejętne wiązanie tekstów z przeżyciami, doświadczeniami dziecka, zestawienie ich z ilustracjami sprawia, że stają się atrakcyjne i nabierają większych walorów wychowawczych, kształcących i często są źródłem ekspresji słownej, muzycznej i plastycznej, ruchowej jak np. pantomima, inscenizacje. Ważne! wykorzystywanie utworów zawartych w wykazie lektur szkolnych stwarza możliwości kreowania postawy czytelniczej uczniów. użyte w tekstach bogate środki stylistyczne uwrażliwiają dziecko na piękno języka i rozwijają jego wyobraźnię. praca z tekstem jest ściśle zintegrowana z procesem czytania, ponieważ podstawowym warunkiem skuteczności pracy dydaktyczno wychowawczej z tekstem jest określony poziom umiejętności czytania. Program edukacji polonistycznej w zakresie czytania i pracy z tekstem nie określa wyraźnie jakie umiejętności powinien uczeń opanować w poszczególnych klasach. Mówi się jedynie o tym, co uczeń powinien umieć w wyniku realizacji programu po 3 letniej edukacji. Zatem każda z wymienionych w programie umiejętności powinna być przez nauczyciela kształcona. Umiejętności ujęte w kategorie zadań w zakresie czytania i pracy z tekstem kl. I III: 1. Płynne, poprawne i wyraziste czytanie głośno łatwych tekstów. 2. Wdrażanie do czytania cichego ze zrozumieniem. 3. Wygłaszanie wierszy z pamięci z naturalną intonacją zgodną z treścią utworu, odróżnianie wiersza od prozy. 4. Ustalanie (w utworze literackim, historyjce obrazkowej ) kolejności zdarzeń i dostrzeganie ich wzajemnych zależności. 5. Wskazywanie w utworze literackim postaci głównych i drugorzędnych; dokonywanie oceny bohatera utworu i uzasadnianie swojego sądu. 6. Wykazanie się znajomością kilku utworów literackich dla dzieci, swobodne wypowiadanie się na ich temat, podanie nazwiska autora, tytułu książki. 7. Korzystanie z biblioteki szkolnej lub klasowej. 8. Dzielenie się wrażeniami z odbieranych audycji radiowych, programów telewizyjnych, sztuk teatralnych i filmów dla dzieci. O sposobie pracy z tekstem literackim spośród wielości czynników decydują dwa elementy: 1. tekst jego zawartość treściowa i szata słowno graficzna, 2. czytelnik jego możliwości poznawcze, interpretacja tekstu, poziom umiejętności czytania. Nauczyciel jest pośrednikiem w kontakcie tekst dziecko, powinien więc stworzyć takie warunki pracy, aby: przybliżyć dziecku utwór, zadziałać na jego wyobraźnię, pobudzić aktywność intelektualną, 2
pobudzić aktywność werbalną, pobudzić aktywność sensoryczno motoryczną a przede wszystkim emocjonalną. Nauczyciel musi więc znać strukturę tekstu literackiego i proces poznawania go przez dzieci. Ważne są elementy utworu takie, jak: temat, czas i miejsce akcji, postacie utworu, główny bohater, cechy osobowościowe, zawartość uczuciowa, język utworu. Są to elementy mowy narracyjnej, które należy kształtować poczynając od wieku przedszkolnego. Po dokonaniu analizy opracowań metodycznych dotyczących pracy z tekstem można zaproponować ogólny model postępowania metodycznego przy opracowywaniu różnych rodzajów tekstów, przy czym należy wspomnieć o konieczności unikania schematów. Praca nad tekstem według opisywanego modelu powinna przebiegać w czterech etapach i odbywać się w cyklu strukturalnie powiązanych ze sobą zajęć. 1. Pierwszy etap to przygotowanie do czytania lub słuchania tekstu. 2. Drugi etap stanowić będzie ukierunkowane czytanie odbiór tekstu. 3. Trzeci etap to analityczno syntetyczne opracowywanie tekstu. 4. Czwarty etap to wykorzystanie treści omawianych utworów do różnorodnej działalności dydaktyczno wychowawczej uczniów. Zrozumienie treści tekstu jest podstawowym celem czytania. Dla uczniów tekst jest zrozumiały wówczas, gdy: czytane wyrazy i zdania pobudzają go do przypomnienia znanych wyobrażeń i pojęć, aktywizują jego wiedzę o podstawowych przedmiotach, faktach, zdarzeniach, zjawiskach i procesach, o ich cechach i właściwościach. Do rozumienia tekstu przyczyniają się następujące rodzaje ćwiczeń w czytaniu: czytanie jednostkowe, zbiorowe, głośne, ciche, z podziałem na role, 3
inscenizacje. Narastające stopniowo cele pracy z tekstem wymagają coraz bardziej złożonych sposobów pracy, które wywołują wszechstronną aktywność uczniów. W pracy tej znajdują zastosowanie wszystkie drogi uczenia się to znaczy: Uczenie się przez przeżywanie, Uczenie się odkrywanie, Uczenie się przyswajanie Uczenie się działanie. Opracowanie tekstu w edukacji polonistycznej należy łączyć z treścią innych edukacji, co umożliwi bogatsze wykorzystanie tekstu, organizowanie działań uczniów i powiązanie zdobytej wiedzy z praktyką. Ważnym elementem pracy z tekstem jest przygotowanie do czytania do odbioru tekstu. Przygotowanie to nie powinno wyczerpywać treści tekstu, lecz skupić uwagę dziecka, zaintrygować, pobudzić ośrodki skojarzeniowe, przygotować emocjonalnie i wywołać odpowiedni nastrój do odbioru tekstu. ćwiczenia przygotowujące do odbioru tekstu: swobodne wypowiedzi dzieci, które porządkują i poszerzają wiadomości oraz zestawiają je z własnymi doświadczeniami rozmowa kierowana, która ma uświadomić braki i umotywować konieczność ich uzupełnienia, omawianie obrazków tematycznych, związanych z treścią tekstu, celem pobudzenia wyobraźni, upoglądowienia treści, wywołania nastroju, wyjaśnienie niezrozumiałych wyrazów i związków frazeologicznych, opowiadanie nauczyciela lub nagranie magnetofonowe, które wprowadza dziecko w sytuację analogiczną lub różną, w celu pobudzenia ośrodków skojarzeniowych, wywołania chęci porównywania, różnicowania i wnioskowania, wycieczka w celu bezpośredniego poznania przedmiotów, zjawisk, obiektów, sytuacji. Ilość i zakres ćwiczeń zależą od: inwencji nauczyciela, możliwości percepcyjnych dzieci charakteru tekstu. Już od klasy I należy narzucić dzieciom swoisty rygor świadomego słuchania i czytania ze zrozumieniem przy pierwszym zetknięciu z tekstem. Należy maksymalnie mobilizować dzieci, aby po jednorazowym wysłuchaniu czy odczytaniu tekstu mogły wychwycić jego sens, miały ogólną orientację w treści. 4
Sposoby zapoznawania dzieci z tekstem. 1. Wzorowe czytanie, recytowanie nauczyciela. 2. Odtwarzanie tekstu z taśmy magnetofonowej. 3. Odtwarzanie z płyty utworów recytowanych przez aktorów. 4. Czytanie z podziałem na role przygotowane przez uczniów w domu. 5. Indywidualne czytanie tekstu przez uczniów w domu. 6. Samodzielne zapoznawanie się z tekstem w toku cichego czytania ze zrozumieniem. W pierwszym etapie nauki czytania konieczne jest przygotowanie dziecka od strony technicznej do czytania tekstu. Trudność techniczna czytania tekstu nie powinna przysłonić sensu, gdyż tekst, w myśl definicji, stanowi pewną całość i jako całość powinien być czytany i odebrany. Spośród wielu sposobów omawiania tekstów, punktem wyjścia należy uczynić ćwiczenia analityczne, do których należy dobierać odpowiadające im ćwiczenia oparte na syntezie tekstu. Analityczne formy pracy z tekstem to: 1. zestawienie treści tekstu z własnymi przeżyciami i doświadczeniami, 2. ustalanie czasu i miejsca akcji, 3. wyodrębnianie zdarzeń, 4. ustalanie kolejności zdarzeń i ich związku, 5. wyodrębnianie postaci, 6. próby wyrażania własnego sądu o postaciach i zdarzeniach, 7. ustne lub pisemne odpowiadanie na pytania na podstawie tekstu, 8. wyszukiwanie fragmentów tekstu jako argumentów uzasadniających wyrażane sądy, opinie, 9. wyszukiwanie charakterystycznych fragmentów, 10.zestawianie tekstu z ilustracją, rysunkiem, 11.czytanie z podziałem na role, 12.nadanie utworowi innego tytułu. Efektywność realizacji powyższych form zależy od świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie poznawania utworu literackiego. Należy także umożliwić dziecku identyfikowanie się z bohaterem poprzez inscenizacją, zabawę literacką, dramę. Wykorzystywanie treści omawianych utworów do różnorodnej działalności dydaktyczno wychowawczej uczniów daje im największe możliwości ekspresji słownej, plastycznej i ruchowej. Nie należy przy tym w sposób sztuczny narzucać formy pracy, lecz tak zaaranżować sytuację, aby wypłynęła ona od dzieci. Najchętniej podejmowane przez uczniów formy pracy z tekstem to: 1. przewidywanie dalszych losów bohatera, 2. układanie innego zakończenia, 3. ilustrowanie zdarzenia lub zdarzeń, 4. inscenizowanie czytanych tekstów, 5. mini sąd nad bohaterami, 6. pisanie listów do bohaterów, 7. sporządzanie wykazu postaci, z którymi chcielibyście się zaprzyjaźnić, 5
8. organizowanie gier i zabaw literackich związanych z tekstem. wszechstronne podejście do pracy z tekstem rozwija: zainteresowania dziecka, budzi chęć obcowania z książką, uczy twórczego czytania i analizowania tekstu już od początku nauki szkolnej, kształci także czytelnika wrażliwego nie tylko na treść, ale i na formę utworu. Nie należy pomijać roli wierszy, które wykorzystywane są: na lekcjach języka polskiego, muzyki, plastyki, środowiska dla wzbogacenia, ożywienia i urozmaicenia różnych zajęć lekcyjnych np. konkursów pięknego czytania, recytacji, inscenizacji, ilustrowania tekstów oraz dla urozmaicenia uroczystości szkolnych, apeli i wielu innych imprez. Fraszki i utwory o zabarwieniu humorystycznym: przemawiają do dzieci w sposób szczególny, pobudzają je do śmiechu, uczą krytycznego i życzliwego spojrzenia na swoich bliskich oraz na siebie. ożywiają i urozmaicają lekcje, uroczystości klasowe i szkolne, zachęcają także do zabawy w wierszowanie i pisania własnych tekstów. Edukacja polonistyczna powinna wprowadzać dzieci w świat sztuki słowa, przeżyć literackich, pomagać w komunikowaniu się i wyrażaniu własnej osobowości. 6