Opracowała: Małgorzata Dymczyk - Siekierska DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA Podjęcie przez dziecko obowiązku szkolnego wiąże się z początkiem nowego, bardzo ważnego etapu w jego życiu. W czasie przechodzenia z wieku przedszkolnego w wiek wczesnoszkolny, zmianie ulega podstawowa forma działalności dziecka. Dotąd była to zabawa, teraz będzie nauka. Osiągnięcia w nauce będą odtąd podstawowym i najważniejszym kryterium oceny i samooceny dziecka. Szkoła jest poniekąd pierwszym miejscem pracy każdego dziecka. Satysfakcjonujące zaistnienie pierwszaka w szkole pozwoli mu podnieść swoją samoocenę i dobrze radzić sobie z późniejszymi trudnościami oraz wierzyć w siebie i sumiennie wypełniać swoje obowiązki. Jest ogromnie ważne dla całego dalszego życia dziecka. Wpływa na ukształtowanie się pozytywnego stosunku do szkoły, do nauki, do samego siebie i do nauczycieli. Pójście do szkoły często wiąże się ze zmianą dotychczasowego trybu życia dziecka. O tym, czy dziecko sprosta wymaganiom stawianym mu przez szkołę decyduje stopień osiągniętej przez nie dojrzałości szkolnej. Dojrzałością szkolną określa się poziom rozwoju dziecka, niezbędny do podjęcia różnorodnych obowiązków, jakie niesie ze sobą życie szkolne. Jest to osiągnięcie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego, psychicznego i intelektualnego, który czyni je podatnym na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej szkoły podstawowej. Dojrzałość czy też gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole, zależna jest od osiągnięcia przez to dziecko takiego poziomu rozwoju, który umożliwia mu sprostanie obowiązkom szkolnym. Innymi słowy jest to jakby moment równowagi pomiędzy wymaganiami szkoły, a możliwościami rozwojowymi dziecka. Gotowość szkolna zależy m. in. od: czynników biologicznych, np. stanu zdrowia, rozwoju dziecka, w tym dojrzałości jego układu nerwowego, własnej aktywności dziecka, w tym jego osobistych doświadczeń życiowych zbieranych od najwcześniejszych okresów życia, czynników społecznych, zwłaszcza wpływu rodziny, przedszkola i innych instytucji.
Na dojrzałość szkolną składają się m. in.: dojrzałość fizyczna dojrzałość umysłowa dojrzałość emocjonalna dojrzałość społeczna Dojrzałość fizyczna Dziecko jest zdrowe, ma dobrze i adekwatnie do wieku zbudowany kościec i mięśnie (prawidłową postawę, wzrost i ciężar ciała) oraz narządów wewnętrznych i układu nerwowego, które zapewniają mu odpowiednią odporność na wysiłek fizyczny, a także ogólną sprawność ruchową. Na dojrzałość fizyczną składa się także sprawność manualna i grafomotoryczna oraz koordynacja wzrokowo-ruchowa. Dziecko gotowe pójść do szkoły jest wytrzymałe, zdolne do wysiłku, dobrze odżywione, odporne na choroby i zmęczenie. Zapewnienie odpowiedniej ilość snu sprawia, że uczeń mniej męczy się czynnościami związanymi z pisaniem, rysowaniem, czy wycinaniem oraz samą obecnością w szkole. Dojrzałość umysłowa Dziecko posiada pewien zasób wiedzy o świecie i życiu, dobrze orientuje się w najbliższym otoczeniu oraz w środowisku, w którym żyje. Potrafi krótko opowiedzieć o swojej rodzinie, o psie lub kocie, o ulubionych zabawkach bądź obejrzanym filmie. Wie, jak się nazywa, ile ma lat, gdzie mieszka, czym się różni lato od zimy, chętnie opowiada, o tym, co widzi na obrazku. Posiada pewien zasób doświadczeń i wyobrażeń, będących podstawą do rozwoju pojęć. Dziecko jest aktywne poznawczo, chce się uczyć, zdobywać wiedzę, poznawać nowe zjawiska. Czasem próbuje czytać i pisać. Potrafi uważnie i ze zrozumieniem słuchać tego, co mówi nauczyciel. Rozumie i wypełnia polecenia. Uczeń dojrzały pod względem umysłowym posiada umiejętność swobodnego i zrozumiałego dla otoczenia wypowiadania się, wyrażania życzeń, własnych sądów, pytań, wniosków i ocen. U 6-latków dominuje jeszcze myślenie konkretno-obrazowe. Chcąc dokonać operacji myślowych dziecko musi mieć kontakt z rzeczami, modelami i obrazami. Działania na konkretach stają się podstawą wyobrażeń. Dojrzałość umysłowa to również umiejętność koncentrowania uwagi dowolnej na zadaniach. Obserwując dzieci podczas zabawy, widzimy, że część z nich potrafi się skupić na wykonywanych czynnościach np. na zabawie tematycznej i trudno je oderwać od zajęć. Inne
często porzucają zabawki bez wyraźnego powodu, nie potrafiąc niczym zająć się na dłużej. Dzieci dojrzałe doprowadzają zaczętą pracę do końca, ponieważ interesuje je wynik końcowy. Dojrzałość społeczna To umiejętność przystosowania własnego zachowania dziecka do wymagań środowiska społecznego. dziecko jest w znacznym stopniu samodzielne (w czynnościach samoobsługowych, stara się również być takie w odrabianiu lekcji, przygotowaniu do szkoły), prawidłowo i chętnie nawiązuje kontakty zarówno z nauczycielami jak i rówieśnikami, posiada umiejętność współdziałania i współpracy w grupie, przestrzega reguł życia zbiorowości, przestrzega zawartych umów, podporządkowuje się dyscyplinie, jest obowiązkowe, wytrwałe i wrażliwe na opinię nauczyciela, wie, co jest dobre, a co złe, odpowiedzialnie traktuje podjęte zadania i obowiązki, np. rolę dyżurnego, rozpoczętą pracę stara się doprowadzić do końca, pomimo zmęczenia, cieszy się z osiągnięć całej grupy, potrafi radzić sobie również w sytuacjach konfliktowych, umie bronić swojego stanowiska rozumie, że nie zawsze osoba dorosła tudzież inne osoby muszą być do jego dyspozycji. Wspierając dziecko należy zachęcać je zarówno do przejawiania własnej inicjatywy i samodzielności, jak i do współdziałania z innymi. Z dzieckiem trzeba spędzać czas, rozmawiać, tłumaczyć, zwracać jego uwagę na ważne kwestie, których samo mogłoby nie zauważyć czy nie zrozumieć, dostrzegać i nagradzać nie tylko osiągnięcia, ale i wysiłki. Dojrzałość emocjonalna O dojrzałości emocjonalnej możemy mówić wówczas, gdy dziecko cechuje pewna równowaga psychiczna, gdy siła jego reakcji jest adekwatna do działającego bodźca. Dziecko dojrzałe emocjonalnie potrafi rozpoznawać i kontrolować własne emocje a także opanowywać je zwłaszcza w przypadku złości i agresji. dziecko dojrzałe emocjonalnie bez problemu rozstaje się z rodzicami na czas pobytu w szkole, potrafi współodczuwać przeżycia innych dzieci (staje się empatyczne), przeżywa radości, smutki, dumę związane z życiem klasy i grupy rówieśniczej,
prawidłowo reaguje na niepowodzenia i sukcesy własne oraz kolegów na uwagi nauczyciela oraz innych osób. W celu wspierania rozwoju emocjonalnego dziecka, należy rozmawiać z nim o uczuciach, tłumaczyć, uczyć adekwatnego i społecznie aprobowanego wyrażania własnych stanów emocjonalnych i uczuć oraz cierpliwości i wytrwałości a także radzenia sobie z niepowodzeniami i nie zniechęcania się. Dodatkowo niektórzy badacze wyróżniają jeszcze: Dojrzałość do czytania i pisania oraz Dojrzałość do matematyki. Czego należy dziecko nauczyć przed pójściem do szkoły? Przed rozpoczęciem nauki szkolnej oddziaływania wychowawcze należy koncentrować na różnych dziedzinach, w zależności od indywidualnych potrzeb dziecka: Ćwiczenie samodzielności chodzi nie tylko o kształtowanie umiejętności związanych z samoobsługą, lecz także o wdrażanie do samodzielnego wykonywania powierzonych mu zadań. Dzieci wyręczane przez rodziców ciągle coś gubią i nie potrafią się zorganizować. Dziecko samodzielne na ogół dba o własne rzeczy, nie gubi ich i nie rozrzuca. Kształtowanie wytrwałości i systematyczności należy zwracać uwagę na to, aby rozpoczęta budowla z klocków lub rysunek został zakończony. Systematyczność dziecka można kształtować przez przydzielanie mu drobnych obowiązków, które trzeba wykonywać stale, np. sprzątanie zabawek, podlewanie roślin itp. Wzbogacanie wiedzy o świecie, doświadczeń życiowych dziecka, pobudzanie do działania, rozwijanie spostrzegawczości i myślenia. Należy wzbogacać zasób słownictwa i pojęć dziecka, odpowiadać na wszystkie zadawane pytania, zwłaszcza takie, w których przejawia się myślenie i ciekawość poznawcza dziecka. Uczenie prawidłowej wymowy. Rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej. Przy oglądaniu obrazków, poznawaniu liter, zwracamy uwagę dziecka na kształty, które różnicują litery. Utrwalamy określanie położenia poszczególnych przedmiotów (wyżej, niżej, na prawo, na lewo), organizujemy zabawy, polegające na układaniu całości z kilku elementów. Rozwijanie spostrzegawczości słuchowej uczymy dziecko podziału wyrazów na głoski i sylaby, czytamy bajki i opowiadania. Rozwijanie zainteresowań książką czytanie dziecku
bajek, pozwala odróżnić dobro od zła, wpływa na tworzenie się systemu wartości. Wielokrotne czytanie pozwala na pamięciowe opanowanie treści, na wspólne przeżywanie radości i smutków, rozwija koncentrację uwagi. Nauka liczenia dobrze przygotowane do nauki szkolnej dziecko liczy do 20-u, oraz dodaje i odejmuje w zakresie 10-u. Aby rozwijać te umiejętności, dostarczamy dziecku różnych przedmiotów do przeliczania. Usprawnianie ręki dziecka dziecko musi dużo rysować, malować, sklejać, wycinać, lepić z plasteliny, wydzierać itp. Ręka nie usprawniona szybko się męczy i boli, nie pozwala na ładne pisanie i rysowanie. Należy ją usprawniać wykonując ćwiczenia manualne i grafomotoryczne. Wpajanie zasad kulturalnego zachowania się, kształtowanie postawy życzliwości w stosunku do innych kolegów, uczenie dziecka, aby używało zwrotów grzecznościowych. Przyzwyczajanie dziecka do stałego rozkładu dnia (zaplanowane godziny snu, posiłków i zabawy) Kształtowanie pozytywnej motywacji dziecka do nauki. Należy traktować pójście do szkoły, jako coś naturalnego. Pamiętać o cechach indywidualnych dziecka, jego właściwościach rozwojowych, potrzebach i predyspozycjach. Nie straszyć, lecz opowiadać o swoich przyjemnych wspomnieniach ze szkoły. Nowa sytuacja stanowi trudne zadanie również dla układu nerwowego dziecka. Niekiedy pojawiają się związane z pójściem do szkoły lęki i stany nerwicowe. Często ich podstawę stanowią błędy popełniane zupełnie nieświadomie przez samych rodziców. Oto najczęstsze z nich: Straszenie szkołą Dziecko będzie traktować pójście do szkoły jako przykry obowiązek, a samą szkołę postrzegać (nawet jeszcze zanim samo będzie mogło jej doświadczyć) jako miejsce, w którym będzie mu źle. Likwidacja zabawek To często także całkowite zaburzenie dotychczasowej organizacji życia w domu. Powoduje utratę poczucia bezpieczeństwa, które zastępuje odczucie niepewności, a nawet zagrożenia. Od dziecka zaczyna się nagle wymagać zbyt dużej odpowiedzialności i dorosłości.
Okazywanie lęku przez rodziców Coraz częściej zdarzają się sytuacje, w których to rodzice przejawiają strach przed szkołą i po prostu zarażają nim dzieci. Stosunek do oceny szkolnej Trzeba tu zaznaczyć, że dzieci nie zdają sobie sprawy z wartości oceny. Jest ona kształtowana przez dom rodzinny i najbliższe otoczenie dziecka. Przykre dla dziecka przeżycia mogą wywołać nadmierne ambicje rodziców, nastawionych na zdobywanie przez dziecko najlepszych stopni. Otrzymanie każdej innej oceny spowoduje napięcie, wywoła lęk, a z czasem doprowadzi do zachwiania wiary dziecka we własne możliwości i jego poczucia niższej wartości. Strach przed pójściem do szkoły wywoła z pewnością zapowiedź przykrych konsekwencji z powodu złych ocen. Podsumowując rozważania nad dojrzałością i przygotowaniem dzieci do nauki szkolnej można stwierdzić, że rola rodziców polega na pomaganiu obserwowaniu swojego dziecka i wspieraniu go. Jak pomagać? Rola rodziców młodego ucznia to m.in.: dbałość o zdrowie fizyczne i psychikę dziecka, zapewnienie odpowiednich warunków bytowych, kształtowanie prawidłowej wymowy, rozwijanie słownictwa poprzez częsty kontakt z dzieckiem i rozmowy z nim oraz czytanie dziecku, rozwijanie logicznego myślenia poprzez pobudzenie dziecka do obserwacji, rozmowy na różne tematy, wyjaśnianie, wyciąganie wniosków, wspólne interpretowanie obserwowanych zjawisk i rzeczy, kształtowanie umiejętności spostrzegania istotnych szczegółów, analizowania i syntetyzowania, np. podczas odpowiednich gier i zabaw z dzieckiem. Doskonale nadają się do tego gry kostkowe, domino, historyjki obrazkowe, układanki z klocków, wypracowywanie umiejętności słuchania, koncentracji uwagi poprzez polecenia wykonywania drobnych zajęć wymagających uwagi i naleganie, aby zawsze starało się kończyć rozpoczętą pracę, dbałość o prawidłowy rozwój ruchowy dziecka ćwiczenia sprawności rąk poprzez rysowanie, kalkowanie, zamalowywanie, wycinanie według wzoru, lepienie z plasteliny,
nauczenie dziecka szanowania pomocy szkolnych podstawą może być przyzwyczajenie do utrzymania porządku w zabawkach, rozbudzenie zainteresowania szkołą, poprzez odpowiednio prowadzone rozmowy, stworzenie odpowiednich warunków do odrabiania lekcji, poprzez zapewnienie dziecku spokoju, stałego miejsca pracy, uregulowanego trybu życia, przygotowanie do samodzielności w obsługiwaniu siebie, wyrabianie umiejętności współżycia w grupie poprzez zapewnienie kontaktów z rówieśnikami i kierowanie nimi, nauczenie dziecka odpowiedzialności, w miarę możliwości należy zadbać o to, aby dziecko oprócz lekcji miało w domu również inne obowiązki, ponieważ niektóre prace domowe oprócz nauki systematyczności i obowiązkowości, świetnie rozwijają sprawność i koordynację ruchową, Jakkolwiek pomagamy dziecku, należy pamiętać aby pomagać, ale nie wyręczać. W pierwszych tygodniach nauki należy pomagać dziecku w domowych zadaniach, razem z nim odrabiać lekcje, razem się uczyć. Wspólnie pakować książki i zeszyty. Pilnować, przypominać, sprawdzać Należy pamiętać jednak, że zbyt duża pomoc w nauce opóźnia samodzielność. Trzeba pozwolić dziecku na samodzielność, gdyż jest ona dobrym nawykiem i prowadzi do poczucia dumy z własnych osiągnięć. Dziecko przyzwyczajone do tego, że nieustannie jest wyręczane w szkolnych obowiązkach, traci wiarę w siebie i zatraca swoją motywację. Gdy pomoc rodziców trwa zbyt długo, stają się oni odpowiedzialni za wywiązywanie się dziecka ze szkolnych obowiązków, podczas gdy dziecko czuje się z nich zwolnione. Na szkolny sukces dziecka zapracowują dorośli, a nie samo dziecko. Niesamodzielny uczeń oczekuje pomocy nie tylko od rodziców podczas odrabiania prac domowych, ale i od nauczyciela na lekcjach. Takie dziecko nie czuje się pewnie, gdy wzywane jest do tablicy i nie zgłasza się nawet wtedy, gdy zna odpowiedź na stawiane przez nauczyciela pytanie. Ten brak samodzielności utrudnia szkolną naukę, nie zachęca do koncentracji na zadaniach i nie pozwala uwierzyć we własne siły. Stopniowo, ale cierpliwie i konsekwentnie należy przyzwyczajać dziecko do tego, że to ono musi pamiętać o swoich szkolnych obowiązkach, uważać na zajęciach i zapamiętywać informacje. wspólne odrabianie zadań domowych, ale ograniczając pomoc do tych zadań, przez które dziecko nie będzie mogło samodzielnie przebrnąć. Pomoc w wykonywaniu zadań domowych powinna nauczyć je systematyczności, odpowiedzialności i wytrwałości,
utrzymanie systematycznego kontaktu z wychowawcą w razie potrzeby ćwiczenie zaburzonych funkcji według wskazówek nauczyciela, docenianie wysiłków, a nie tylko efektów samodzielnej pracy. Nagradzać najmniejsze sukcesy, dodawać dziecku pewności siebie, podkreślać jego mocne strony, jako że wiara w siebie sprzyja większej aktywności. Pochwały nie tylko sprawiają dzieciom radość, ale są też zachętą do większego wysiłku. Trudno przewidzieć, które czynniki spowodują, że dziecko osiągnie w szkole sukces. Zapewne tylko rozwój we wszystkich sferach daje szanse sprostania wymaganiom i osiągnięcie sukcesu w szkole. Jeśli pojawią się trudności w nauce, wówczas należy omawiać z dzieckiem przyczyny niepowodzeń i pracować nad sposobami zapobiegania im. Jedynie wtedy dziecko uwierzy w siebie, bez obaw i lęków będzie próbowało pokonywać wszystkie trudności, które ewentualnie się pojawią.