Formy aktywności muzycznej, wykorzystywane w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym
Podstawowymi formami aktywności muzycznej dzieci są: ruch przy muzyce, śpiew i ćwiczenia mowy, gra na szkolnych instrumentach muzycznych działania twórcze, percepcja muzyki. Ruch przy muzyce Spontaniczna ekspresja ruchowa jest jednym z rodzajów aktywności muzycznej. Poprzez prawidłowo i systematyczne prowadzone zajęcia muzyczno-ruchowe dajemy dzieciom możliwość zaspokojenia naturalnej potrzeby ruchu i rozwijamy ich sprawność fizyczną, dostarczamy bodźca do rozwoju ciała i kształcimy naturalne czynności ruchowe, korygujemy dysproporcje rozwojowe, wyrabiamy estetykę ruchów, uczymy ekonomii ruchowej, polegającej na umiejętności wykonania dużej ilości pracy przy zużyciu minimum energii. Głównym celem zajęć muzyczno- ruchowych jest kształcenie poczucia rytmu. Jednak ruch przy muzyce spełnia wiele innych funkcji, stanowi podstawę muzycznego i psychomotorycznego rozwoju dziecka. Wprowadza do zajęć zabawę i odprężenie oraz zaspokaja naturalną dla dzieci potrzebę poruszania się. Bezpośrednie, aktywne przeżycie przez dzieci dynamiki, tempa, rytmu, artykulacji, przebiegu melodii i całej formy muzyki, może stać się czynnikiem rozwoju wrażliwości na zjawiska muzyczne, co prowadzi do rozwoju wrażliwości estetycznej i emocjonalnej. Ruch przy muzyce przyczynia się ponadto do ogólnego rozwoju dziecka. Dzięki tej formie zajęć intensyfikują się procesy poznawcze: spostrzeganie, wyobrażenia i myślenie. Wyrabia się zdolność koncentracji uwagi, kształci orientacja oraz pamięć, pobudza aktywność. We wzajemnej równowadze rozwijają się procesy hamowania i pobudzania, które są bardzo istotne dla prawidłowego funkcjonowania człowieka w środowisku. Ruch przy muzyce wpływa również na prawidłowy rozwój fizyczny, poprawia postawę, koordynację ruchów, wprowadza wewnętrzną dyscyplinę wyrażającą się gotowością do wykonywania zadań. Zajęcia muzyczno-ruchowe mają też znaczenie wychowawcze,
współdziałanie w grupie występujące podczas tego typu zajęć wyrabia poczucie solidarności z grupą i współodpowiedzialności. Wykonywanie poleceń w swobodnej i radosnej atmosferze, jaka towarzyszy takim zabawom łagodzi kompleksy i nieśmiałość, natomiast konieczności podejmowania szybkich decyzji kształci wolę dziecka. Do najpopularniejszych zajęć przy muzyce zaliczmy: inscenizowanie treści piosenek, własną improwizację do słuchanej muzyki, wyrażanie ruchem wartości rytmicznych, interpretowanie ruchem formalnej budowy utworów, tańce regionalne i narodowe, zajęcia z przyborami np. obręczami, szarfami, chusteczkami. Śpiew i ćwiczenia mowy Śpiewanie jest najstarszą formą aktywności muzycznej. Śpiew stanowi przedłużenie mowy, gdyż podczas zarówno mowy, jak i śpiewu funkcjonowanie aparatu głosowego jest zbliżone. Śpiew jest też najprostszą i najwcześniejszą formą kontaktu dziecka z muzyką, umożliwiającą bezpośrednią ekspresję. Odtwarzając muzykę głosem kształcimy także słuch muzyczny i muzyczną wyobraźnię dziecka. Forma śpiewania może służyć jako element zabawy i odprężenia, jako ilustracja zasad muzyki lub też jako materiał do ćwiczeń emisyjnych, solfeżowych czy improwizacji melodycznej. Podstawę kształcenia głosu dziecka i jego pierwszych wyobrażeń muzycznych stanowi piosenka. Posiada ona wiele walorów estetyczno ekspresyjnych, a przez fakt łączenia muzyki ze słowem ułatwia dziecku pierwsze kontakty z abstrakcyjną sztuką dźwięków. Jest ona materiałem, na podstawie którego można wytłumaczyć dzieciom zjawiska rytmiczne, melodyczne, dynamiczne i dotyczące budowy formalnej utworu muzycznego. W śpiewie na lekcji powinny uczestniczyć wszystkie dzieci niezależnie od posiadanych zdolności muzycznych. Piosenki dobieramy do zainteresowań dziecka, nie przekraczając rozpiętości skali jego głosu. Nie należy narzucać dziecku norm wokalnych, lecz jedynie pobudzać jego naturalne predyspozycje do maksymalnego wysiłku i aktywności. Podczas śpiewu rozwijamy nie tylko możliwości głosowe, lecz także wyobrażenia słuchowe oraz muzyczny słuch. Kształcenie głosu dziecka jest procesem długotrwałym i bardzo złożonym. Rozwijamy w nim równocześnie szereg zespolonych ze sobą funkcji aparatu głosowego, przez co
dążymy do osiągnięcia określonych umiejętności wokalnych warunkujących piękne brzmienie głosu ludzkiego. Wśród czynników warunkujących poprawną emisję i wykonywanie piosenek znajdują się: właściwa postawa podczas śpiewu, prawidłowe oddychanie, rozluźnienie mięśni krtani, szyi i gardła, kształcenie rejestru głosowego, prawidłowa artykulacja, czysta intonacja oraz umiejętność operowania własnym głosem. Dzięki ćwiczeniom głosowym i śpiewanym piosenkom dziecko odkrywa swoje walory głosowe i zaspakaja własne potrzeby rozwojowe bawi się, śpiewa i tworzy. Gra na szkolnych instrumentach muzycznych Innym rodzajem ekspresji wykonawczej jest gra na instrumentach muzycznych. Przyczynia się ona do szybkiego rozwoju wrażliwości na współbrzmienia oraz do rozwoju słuchu barwowego. Gra na instrumentach zarówno Orffowskich, jak i wykonanych przez dzieci rozwija podstawowe zdolności muzyczne i muzykalność. Muzykowanie w zespołach umożliwia znalezienie dla każdego dziecka takiego rodzaju aktywności muzycznej, która leży w granicach jego możliwości, co daje mu poczucie pełnowartościowości i sukcesu, kształtując tym samym pozytywny stosunek do zajęć. Muzykowanie na instrumentach rozwija cechy osobowości dziecka, kształci uwagę, pamięć, skupienie, umiejętność spostrzegania zjawisk dźwiękowych i ujmowania ich w muzyczne całości. Dużym zainteresowaniem wśród uczniów cieszy się zarówno swobodna improwizacja, jak i poddana rygorom muzycznym np. podany rytm, ilość taktów, podana budowa. W przedszkolu i klasach młodszych można akompaniować do piosenek, wierszy, zabaw, inscenizacji, gier dramatycznych. Działania twórcze Żadna forma wychowania muzycznego nie prezentuje tak licznych walorów kształcących: aktywizowania wyobraźni, postaw twórczych, samodzielnego myślenia, poznawania przez indywidualne doświadczenie, korygowania popełnianych błędów- jak twórczość muzyczna dzieci. Twórczość muzyczna dzieci jest także bardzo trudna w
realizacji, jednak bardzo ceniona, uwzględniana w polskiej współczesnej koncepcji wychowania muzycznego. Celem twórczości spontanicznej jest głównie ekspresja uczuć dziecka i jego własnych muzycznych wyobrażeń. Cel twórczości poddanej pewnej muzycznej dyscyplinie jest nieco inny: prowadzi do poznawania i doświadczania różnych elementów muzyki i struktur muzycznych. Operując w działaniu twórczym rytmem, dynamiką, tempem, melodią, barwą, dziecko uczy się koncentrować uwagę na toku muzycznym, uczy się wrażliwości na najprostsze struktury muzyczne i ich sens wyrazowy, kształtuje się w nim również zainteresowanie środkami muzycznego wyrazu. Istotne jest aby dzieci od pierwszych zajęć muzycznych miały kontakt z tworzeniem i uznały to za czynność naturalną i przyjęły, że ich muzyczne improwizacje nie są ani popisem, ani szczególnie trudnym ćwiczeniem. Improwizacja muzyczna powinna być wtopiona w całość procesu dydaktycznego- zintegrowana z innymi formami wychowania muzycznego, czyli śpiewem, grą na instrumentach, ruchem z muzyka, słuchaniem muzyki, wypowiedziami plastycznymi dzieci, służąc realizacji celu i tematu lekcji. Szczególnie ważna w pobudzaniu aktywności i wyobraźni dzieci jest rola nauczyciela. Poprzez stosowanie tej formy aktywności muzycznej, zmierza on do rozwijania osobowości twórczej wychowanków, postępuje więc inaczej niż wtedy gdy kształci naśladowców, odtwórców muzyki. Jego zadaniem jest stworzenie warunków sprzyjających tworzeniu i odkrywaniu interesujących dla uczniów nowości. Dzieciom mniej odważnym nauczyciel powinien stawiać łatwiejsze zadania. Ośmielone zachętą wychowawcy szybciej wyzwolą swoje twórcze pomysły. Tematyka zajęć twórczych może obejmować zarówno ilustracje muzyczne do wierszy i opowiadań, jak również tworzenie muzyki na podstawie najrozmaitszych doświadczeń dziecka i jego indywidualnych kontaktów ze światem. Podczas twórczej ekspresji dochodzi do przeżyć, które mają często charakter fascynacji. W każdym dziecku tkwią bowiem zalążki twórcze. Nauczyciel powinien szczególną troską otaczać te dzieci, które już się otwarły i uzewnętrzniły swe pomysły. Działania tych dzieci należy rozwijać i wzmacniać, nie można dopuścić do bierności. W dziele tworzenia nie jest istotny bowiem sam wynik, lecz proces.
Percepcja muzyki Słuchanie muzyki jest bardzo ważną formą w procesie wychowania muzycznego. Jako czynność mimowolna dokonuje się podczas realizacji wszystkich omówionych wcześniej form. Odmiennym jednak zagadnieniem jest świadome percypowanie muzyki wykonywanej przez innych, umiejętność skoncentrowania uwagi na wszystkich elementach dzieła muzycznego, a w wyniku tego właściwe jego przeżycie. Głównym celem słuchania muzyki jest przysparzanie uczniom doświadczeń słuchowych, stanowiących sposób kształcenia pamięci i wyobraźni muzycznej. Drugim celem tej formy aktywności jest przekazywanie wychowankom wiadomości o muzyce i kulturze muzycznej. Repertuar przeznaczony do słuchania przez dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym oraz współwystępujące z nim zadania percepcyjne mogą budzić pytania dotyczące możliwości dziecka w zakresie percepcji elementów muzyki i przyjmowania postaw estetycznych wobec utworów. Na podstawie badań i doświadczeń ustalono iż dzieciom w wieku 6-9 lat trudno jest skoncentrować się słuchanej muzyce nie podpartej czynnikiem wizualnym ani własną muzyczną aktywnością. Najchętniej dzieci słuchają muzyki ze słowami, gdy są wyraźnie podawane oraz budzą zainteresowanie swoją treścią. Im tekst jest bliższy zainteresowaniom dzieci tym życzliwsza jest estetyczna ocena utworu. Utwory instrumentalne pozbawione tekstu są dla dzieci trudniejsze w percepcji. Najchętniej słuchane są utwory krótkie, o wyraźnie zarysowanych rytmach i przebiegające w żywym tempie. W doborze repertuaru należy jednak kierować się nie tylko upodobaniami dzieci. Kształcenie muzykalności i zainteresowań muzycznych, doskonalenie przeżyć estetycznych dzieci polega również na przedstawianiu im nieco dłuższych i bardziej rozbudowanych w formie utworów. Należy wprowadzać utwory trudniejsze o jednolitym charakterze, jest to bowiem droga do poszerzania muzycznych doświadczeń młodych słuchaczy. Opracowała: Faustyna Trytko
BIBLIOGRAFIA: Z. Burowska, Współczesne systemy wychowania muzycznego, Warszawa 1976 B. Dymara (red), Dziecko w świecie sztuki, Kraków 1996 E. Lipska, M. Przychodzińska, Muzyka w nauczaniu początkowym, Warszawa 1991 T. Natanson, Wstęp do nauki o muzykoterapii, Wrocław 1979 U. Smoczyńska Nachtmann, Zabawy i ćwiczenia przy muzyce, Warszawa 1982