Metody badań pedagogicznych prowadzący: dr Artur Stachura Cele zajęć: Nabycie umiejętności określania problemu badawczego i planowania badania Nabycie umiejętności z zakresu przygotowania i przeprowadzenia badania empirycznego Zapoznanie z metodami badawczymi stosowanymi w pedagogice Plan wykładów Wykład 1. Proces badania naukowego...2 Etapy procesu badawczego...2 Formułowanie celu działania...2 Wykład 2. Problem badawczy i jego formułowanie...4 Pojęcie problemu badawczego...4 Uszczegółowienie problemu badawczego...4 Zmienne w problemie badawczym...4 Struktura zmiennych w problemie badawczym...5 Hipotezy badawcze...5 Kryteria poprawności problemu badawczego...5 Wykład 3. Operacjonalizacja zmiennych (wskaźnikowanie)...6 Rodzaje właściwości badanych...6 Pojęcie wskaźnika...6 Miejsce wskaźnika w planie badania...7 Wykład 4. Metody badań w pedagogice...8 Organizacja badań...8 Metody badania...8 Wykład 5. Skale mierzenia...9 Etapy poznawania rzeczywistości...9 Rodzaje skal mierzenia ze względu na rozpoznawane relacje...9 Przekształcanie pomiarów...10 Dodatek: Przykłady prostych planów badania...11 Przykład 1 - badanie diagnostyczne (badanie wartości zmiennych)...11 Przykład 2 - badanie diagnostyczne (badanie związków między zmiennymi)...12 Przykład 3 - badanie eksperymentalne (badanie zależności między zmiennymi)...14 Literatura: Babbie E., 2008: Podstawy badań społecznych, Warszawa, PWN Brzeziński J., 1996: Metodologia badań psychologicznych, Warszawa, PWN Łobocki M., 1999: Metody badań pedagogicznych, Warszawa, PWN Sztumski J., 1995: Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice, Śląsk Zaczyński W., 1968: Praca badawcza nauczyciela, Warszawa, PZWS Zimny Z.M., 2000: Metodologia badań społecznych, Częstochowa, Wyd. WSP 1
Wykład 1. Proces badania naukowego Etapy procesu badawczego ustalenie materiału i przedmiotu badania postawienie celu badania dobór metod, technik i narzędzi badania gromadzenie informacji (zasadnicze badanie) analiza wyników i wyciągnięcie wniosków podjęcie działań na podstawie wniosków potrzeby praktyczne założenia teoretyczne cel badania warunki badania metoda badania realizacja badania kontrola osiągnięcia celu zastosowanie wyników refleksja Formułowanie celu działania wg H. L. Le Chateliera (1926) zasada jedyności - cel nie powinien być rozdrobniony, należy skupić się na jednym (głównym) zasada ograniczoności - cel powinien być odpowiednio zawężony zasada ścisłości - cel musi być jasno określony zasada użyteczności (ekonomizacji) - realizacja celu powinna przynieść określoną korzyść (np. zmniejszenie kosztów) 2
Cel badania formułujemy jako własność badanego obiektu, rozróżnioną w ramach wskazanej wcześniej właściwości: system rzeczy (obiektów) obiekt (część systemu) właściwość obiektu własności obiektu wybrana własność (cel badania) Sposoby formułowania celu badania pojedyncza własność wiele własności relacje pomiędzy rozpoznanymi własnościami relacje rozpoznanych własności do innych (zewnętrznych) własnosci 3
Wykład 2. Problem badawczy i jego formułowanie Pojęcie problemu badawczego Problem badawczy: Pytanie (lub zespół pytań), na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie. Wszystkie pojęcia występujące w problemie badawczym powinny być zdefiniowane w części teoretycznej pracy. Zmienne badane definiujemy wskazując zbiór wartości, które chcemy rozróżniać w badaniu. Uszczegółowienie problemu badawczego Problemy badawcze w pracy tworzą hierarchiczną strukturę: Problem główny Problem szczegółowy 1 Problem szczegółowy 2 Problem szczegółowy 3 1.1 1.1 2.1 2.1 2.1 Problemy szczegółowe powinny: - wyczerpywać zakres problemu nadrzędnego - nie wykraczać poza zakres problemu nadrzędnego Zmienne w problemie badawczym Zmienna: własciwość, która może przyjmować wiele wartości (dwie albo więcej). Zmienną definiujemy poprzez: - wskazanie zakresu treściowego - określenie zbioru jej wartości Mierzenie: polega na przypisaniu zbadanej własności do odpowiedniego punktu skali pomiarowej. Zależności między zmiennymi w ramach problemu badawczego: - współwystępowanie - związek przyczynowo-skutkowy 4
Struktura zmiennych w problemie badawczym Rodzaje pytań badawczych: - pytania o zmienne - pytania o wartości zmiennych - pytania o związki między zmiennymi Związki pomiędzy zmiennymi (w ramach jednego problemu badawczego) W pytaniach o związki przyczynowo-skutkowe między zmiennymi rozróżniamy: - zmienną niezależną ( przyczyna ) - zmienną zależną ( skutek ) Związek współwystępowania: stwierdzamy występowanie prawidłowości w pojawianiu się wspólnym wartości dwu lub więcej zmiennych. Związek przyczynowo-skutkowy: określamy zależność przyczynowo-skutkową pomiędzy zmienną niezależną a zmienną zależną. Hipotezy badawcze Hipoteza badawcza: przypuszczalna odpowiedź na pytanie postawione w problemie badawczym Podstawą do sformułowania hipotezy jest model badanego zjawiska. Hipotezy stawiamy do pytań o zmienne oraz do pytań o związki między zmiennymi. Struktura hipotez odpowiada strukturze problemów badawczych. Kryteria poprawności problemu badawczego Wyprowadzenie z istniejącego zasobu nauki Rozwiązywalność w ramach dostępnych warunków Komunikatywość (zrozumiałość dla odbiorcy) Dostarczenie nowej wiedzy do zasobu nauki Użyteczność społeczna rozwiązania 5
Wykład 3. Operacjonalizacja zmiennych (wskaźnikowanie) Rodzaje właściwości badanych (ze względu na dostępność do badania) - właściwości obserwowalne (poznawalne bezpośrednio, zmysłowo) - właściwości trudno obserwowalne (zagregowane właściwości obserwowalne) - właściwości nieobserwowalne (niedostępne dla zmysłów) Cel wskaźnikowania: umożliwienie dokonania pomiarów zmiennych (właściwości) trudno obserwowalnych i nieobserwowalnych. Pojęcie wskaźnika Wskaźnikowana właściwość (zmienna) jest nieobserwowalna albo trudno obserwowalna. Wskaźnik: taka własność p rzeczy x, której zaobserwowanie pozwala wnioskować o tym, że rzecz x posiada własność p. Uwaga! Dla każdej wartości zmiennej można wskazać odrębny wskaźnik tej wartości. Klasy wskaźników (ze względu na rodzaj badanej zmiennej): - wskaźniki konkretyzacyjne (dla zmiennych trudno obserwowalnych) - wskaźniki aktualizacyjne (dla zmiennych nieobserwowalnych) Etapy wskaźnikowania: 1. Indeksacja: określenie źródeł informacji, na podstawie której uzyskamy pomiary 2. Dezindeksacja: wyprowadzenie wniosków z uzyskanych pomiarów 6
i n d e k s a c j a zmienna X wartość A wartość B wskaźnik wartości A wskaźnik wartości B badany obiekt wartość C wartość K wskaźnik wartości C wskaźnik wartości K zmienna Y wartość L wartość M d e z i n d e k s a c j a wskaźnik wartości L wskaźnik wartości M Miejsce wskaźnika w planie badania Pojęcia wykorzystywane do opisu wskaźnika: metoda badania: ogólnie określony sposób badania; strategia badania technika badania: praktyczna realizacja danej metody badania; organizacja konkretnego badania narzędzie badawcze: konkretna (zazwyczaj materialna) aplikacja danej techniki badania; przyrząd wykorzystany w badaniu i procedura jego użycia Wskaźnik definiujemy z dokładnością do wskazania narzędzia badawczego. Jedno narzędzie badawcze może wykorzystywać wiele technik. metoda badania technika badania metoda badania narzędzie badawcze technika badania 7
Wykład 4. Metody badań w pedagogice Organizacja badań badania indywidualne studium przypadku monografia badania zbiorowe badania reprezentacyjne badania całościowe Metody badania obserwacja wypytywanie analiza dokumentów test eksperyment Podział metod badania ze względu na obecność czynnika badawczego: m. proste (obserwacja, wypytywanie, analiza dokumentów) m. złożone (test, eksperyment) ze względu na świadomość osoby badanej: m. niejawne (bezinwazyjne) m. częściowo jawne jawne (inwazyjne) ze względu na źródło informacji: obiektywne (gwarantujące bezpośredni dostęp do źródła informacji) - obserwacja, test, eksperyment subiektywne (pośredni dostęp do źródła informacji) - wypytywanie, test subiektywny, eksperyment subiektywny 8
Wykład 5. Skale mierzenia Etapy poznawania rzeczywistości 1. Wyróżnienie obiektu od tła 2. Odróżnienie obiektu od innego obiektu (ze względu na tę samą właściwość) - kategoryzacja albo klasyfikacja 3. Porządkowanie obiektów (ze względu na właściwość ilościową albo wielkościową) - porządek słaby albo mocny 4. Mierzenie (w wąskim rozumieniu) - użycie jednostki miary Relacje między własnościami relacja różności (taki sam / różny) relacja porządku (mniejszy / równy / większy) relacja różnicy (równy / mniejszy albo większy o X jednostek miary) relacja ilorazu (równy / mniejszy albo większy X razy) Rodzaje skal mierzenia ze względu na rozpoznawane relacje Rodzaje skal mierzenia ze względu na rozpoznawane relacje relacja różności skala nominalna relacja porządku relacja różnicy relacja ilorazu skala porządkowa skala przedziałowa skala ilorazowa skale z jednostką miary Skala nominalna Pozwala tylko na pogrupowanie obiektów (np. osób) według przyjmowanych wartości. Poza tym, że możemy stwierdzić, że jakieś dwa obiekty są jednakowe czy też różne (pod względem wartości zmiennej), nic więcej nie możemy już o nich powiedzieć. Skala porządkowa Pozwala na uporządkowanie obiektów według wartości zmiennej ilościowej albo wielkosciowej. Możemy zatem nie tylko stwierdzić równość albo różność obiektów pod danym względem, ale także wskazać, któremu z obiektów zmienna porządkowa przysługuje w wyższym stopniu. N.p. osoby możemy uporządkować według wysokości samooceny. 9
Skala przedziałowa Pozwala na stwierdzenie, o ile jednostek natężenie zmiennej dla obiektu A jest większe (mniejsze) od natężenia zmiennej dla obiektu B. Różnica natężenia zmiennej jest wyrażona zawsze w jakiejś ustalonej jednostce miary (np. stopniach Celsjusza) N.p. możemy powiedzieć, że temperatura ciała A równa 40 C jest większa o 10 C od temperatury ciała B równej 30 C. Skala ilorazowa Pozwala (poza stwierdzeniem różnicy) na stwierdzenie, że natężenie zmiennej X dla obiektu A jest k razy większe niż natężenie tej zmiennej dla obiektu B. Wymaga ustalenia zera bezwzględnego (wartości zmiennej mogą być tylko dodatnie). N.p. jeżeli porównujemy dwie osoby pod względem wieku, to możemy powiedzieć nie tylko, że jedna osoba jest starsza od drugiej o tyle a tyle lat, ale także że jest starsza np. 2 razy. Przekształcanie pomiarów Możliwe jest przekształcenie pomiaru umieszczonego na skali bardziej zorganizowanej do pomiaru na skali mniej zorganizowanej. Czynność ta wiąże się z utratą części informacji. Operacja odwrotna nie jest mozliwa. skala nominalna skala porządkowa skala przedziałowa skala ilorazowa 10
Dodatek: Przykłady prostych planów badania Przykład 1 - badanie diagnostyczne (badanie wartości zmiennych) Temat: Sprawność manualna uczniów klas pierwszych szkoły podstawowej Materiał badania: uczniowie klasy 1 szkół podstawowych na terenie województwa zachodniopomorskiego w roku szkolnym 2010/2011 Przedmiot badania: - Sprawność manualna (niska / średnia / wysoka) (zmienna główna) - Miejsce zamieszkania (wieś / małe miasto / duże miasto) Cel badania: Ustalenie, jaka jest sprawność manualna uczniów klas pierwszych SP Problem badawczy: Jaki jest poziom sprawności manualnej uczniów klas 1-3 w szkołach podstawowych województwa zachodniopomorskiego? Problemy szczegółowe: 1. Jaki jest poziom sprawności manualnej uczniów mieszkających na wsi? 2. Jaki jest poziom sprawności manualnej uczniów mieszkających w małych miastach? 3. Jaki jest poziom sprawności manualnej uczniów mieszkających w dużych miastach? Definicja zmiennej badanej: Sprawność manualna ucznia: Sprawność wykonywania zadań (objętych programem kształcenia) polegających na manipulowaniu przedmiotami oraz na obróbce materiałów za pomocą prostych narzędzi. Wartości zmiennej: - sprawność niska (uczeń nie wykonuje zadań manualnych przewidzianych w programie kształcenia) - sprawność średnia (uczeń wykonuje większość zadań manualnych przewidzianych w programie kształcenia) - sprawność wysoka (uczeń wykonuje wszystkie zadania manualne przewidziane w programie kształcenia oraz podejmuje własną aktywność w tym zakresie) Wskaźniki badanej zmiennej (ogólnie): Sprawność manualna ucznia: 1. wyniki szkolne ucznia uzyskane na zajęciach technicznych i plastycznych 2. wynik testu sprawności manualnej Sposób badania (ogólnie) Spośrod szkół w woj. zachodniopomorskim wylosowano 3 szkoły znajdujące się w dużych miastach, 3 w małych miastach i 3 szkoły wiejskie. Dla wszystkich uczniów w wylosowanych szkołach: - ustalono ich wyniki szkolne (na podstawie zapisów w dziennikach) - przeprowadzono test sprawności manualnej ("próba kreskowania") 11
Przykład 2 - badanie diagnostyczne (badanie związków między zmiennymi) Temat: Forma spędzania czasu wolnego a sprawność manualna uczniów klas początkowych Materiał badania: uczniowie klasy 1 szkół podstawowych na terenie województwa zachodniopomorskiego w roku szkolnym 2010/2011 Przedmiot badania: - Sprawność manualna (niska / średnia / wysoka) (zmienna główna) - Forma spędzania czasu wolnego (bierna / aktywna) Cel badania: Ustalenie, czy aktywność ucznia w czasie wolnym jest powiązana z poziomem sprawności manualnej Problem badawczy: W jaki sposób forma spędzania czasu wolnego jest związana ze sprawnością manualną? Hipoteza główna: Uczniowie o podejmujący aktywne działania w czasie wolnym posiadają wyższą sprawność manualną niż uczniowie nie podejmujący aktywnych działań. Definicje zmiennych badanych Zmienna 1. Sprawność manualna ucznia: Sprawność wykonywania zadań (objętych programem kształcenia) polegających na manipulowaniu przedmiotami oraz na obróbce materiałów za pomocą prostych narzędzi. Wartości zmiennej 1: - sprawność niska (uczeń nie wykonuje zadań manualnych przewidzianych w programie kształcenia) - sprawność średnia (uczeń wykonuje większość zadań manualnych przewidzianych w programie kształcenia) - sprawność wysoka (uczeń wykonuje wszystkie zadania manualne przewidziane w programie kształcenia oraz podejmuje własną aktywność w tym zakresie) Zmienna 2. Forma spędzania czasu wolnego: Deklarowane przez uczniów działania, na które poświęcają oni większość swojego czasu wolnego. Wartości zmiennej 2: - forma bierna (korzystanie z mediów, odbiór informacji - np. oglądanie telewizji, chodzenie do kina, gry komputerowe) - forma aktywna (działania wymagające aktywności ruchowej - np. uprawianie sportu, majsterkowanie, działalność plastyczna) Wskaźniki badanych zmiennych (ogólnie): Wskaźniki zmiennej 1. Sprawność manualna ucznia: a) wyniki szkolne ucznia uzyskane na zajęciach technicznych i plastycznych b) wynik testu sprawności manualnej c) informacja uzyskana od nauczyciela-wychowawcy Wskaźniki zmiennej 2. Forma spędzania czasu wolnego: a) informacja uzyskana z rozmowy z uczniem b) informacja uzyskana z rozmowy z rodzicami ucznia 12
Sposób badania (ogólnie) Spośrod szkół w woj. zachodniopomorskim wylosowano po jednej znajdującej się w dużym mieście, w małym mieście i na wsi. Dla wszystkich uczniów w wylosowanych szkołach: - ustalono ich wyniki szkolne (na podstawie zapisów w dziennikach) - przeprowadzono test sprawności manualnej ("próba kreskowania") - przeprowadzono rozmowy z uczniami n.t. spędzania przez nich czasu wolnego - poproszono rodziców uczniów o wypełnienie kwestionariuszy dot. spędzania czasu wolnego przez ich dzieci 13
Przykład 3 - badanie eksperymentalne (badanie zależności między zmiennymi) Temat: Wpływ aktywności ruchowej uczniów klasy 1 SP na ich sprawność manualną Materiał badania: uczniowie klasy 1 szkoły podstawowej Przedmiot badania: - zmienna zależna: Sprawność manualna (niska / średnia / wysoka) - zmienna niezależna: Forma spędzania czasu (bierna / aktywna) Cel badania: Ustalenie, czy aktywność ruchowa ucznia wpływa na jego sprawność manualną Model zależności w planowanym badaniu: forma spędzania czasu aktywna bierna sprawność manualna wysoka średnia niska Problem badawczy: W jaki sposób forma spędzania czasu wpływa na sprawność manualną? Hipoteza główna: Podejmowanie aktywnych działań podnosi sprawność manualną uczniów. Definicje zmiennych badanych: Zmienna 1. Sprawność manualna ucznia: Sprawność wykonywania zadań (objętych programem kształcenia) polegających na manipulowaniu przedmiotami oraz na obróbce materiałów za pomocą prostych narzędzi. Wartości zmiennej: - sprawność niska (uczeń nie wykonuje zadań manualnych przewidzianych w programie kształcenia) - sprawność średnia (uczeń wykonuje większość zadań manualnych przewidzianych w programie kształcenia) - sprawność wysoka (uczeń wykonuje wszystkie zadania manualne przewidziane w programie kształcenia oraz podejmuje własną aktywność w tym zakresie) Zmienna 2. Forma spędzania czasu wolnego: Podejmowane przez uczniów działania, na które poświęcają oni większość swojego czasu wolnego. Wartości zmiennej: - forma bierna (korzystanie z mediów, odbiór informacji - np. oglądanie telewizji, chodzenie do kina, gry komputerowe) - forma aktywna (działania wymagające aktywności ruchowej - np. uprawianie sportu, majsterkowanie, działalność plastyczna) 14
Wskaźniki badanych zmiennych (ogólnie): Wskaźniki zmiennej 1. Sprawność manualna ucznia: a) wyniki szkolne ucznia uzyskane na zajęciach technicznych i plastycznych b) wynik testu sprawności manualnej c) informacja uzyskana od nauczyciela-wychowawcy Wskaźniki zmiennej 2. Forma spędzania czasu wolnego: zmienna kontrolowana przez badacza Sposób badania (ogólnie) Badaniu podlegały dwa oddziały klasowe (A i B) w tej samej szkole. Sprawdzono, że nie ma istotnych różnic pomiędzy oddziałami pod względem sposobu spędzania czasu wolnego przez uczniów oraz pod względem sprawności manualnej. Uczniom w oddziale A zorganizowano dodatkowe zajęcia pozalekcyjne (zajmujące większość czasu wolnego) polegające na aktywności ruchowej. Uczniom oddziału B nie organizowano dodatkowych zajęć. 15