POWSTANIE, ROZWÓJ I DZIAŁALNOŚĆ CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO W LATACH

Wanda Roman POWSTANIE, ROZWÓJ I DZIAŁALNOŚĆ CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO W LATACH 1945 1990 Początki organizacyjne obecnego Centralnego Archiwum Wojskowego sięgają 1944 roku. W ramach Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego utworzono Archiwum Wojskowe na prawach wydziału 1, z siedzibą w Łodzi. Zadaniem, jakie postawiono przed Archiwum Wojskowym było zgromadzenie akt wojskowych wszystkich instytucji i jednostek Wojska Polskiego z okresu międzywojennego, archiwaliów ludowego Wojska Polskiego, oddziałów konspiracyjnych z okresu okupacji, archiwaliów pookupacyjnych i zdobycznych 2. Po wyzwoleniu Wybrzeża przez Armię Radziecką odnaleziono w Gdańsku- Oliwie wojskowe materiały archiwalne z okresu międzywojennego zgromadzone przez Niemców w Zbiornicy Akt Szefostwa Archiwów Wojskowych 3. Utworzono tam komórkę archiwalną Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego pod nazwą Wojsko Polskie, Naczelne Dowództwo, WINW, Placówka Gdańsk-Oliwa, której kierownikiem został ppor. dr Roch Morcinek 4. Zadaniem tego zespołu było przejęcie wszystkich obiektów w których znajdowały się akta i książki, zajęcie lokali na mieszkania dla przyszłych 1 CAW, IV.111.365, k. 370. 2 Tymczasowe przepisy o Archiwum Wojskowym, wyd. WINW, 1945. 3 Pełna nazwa w języku niemieckim: Akten-Sammelstelle des Chefs der Heeresarchive Danzig. 4 Roch Morcinek był pracownikiem przedwojennego Archiwum Wojskowego.

pracowników archiwum, zabezpieczenie baraków i terenu; zorganizowanie niezbędnych remontów i ochrony przeciwpożarowej; zebranie rozrzuconych akt i ksiąg oraz ułożenie w budynkach; sporządzenie protokółu przejęcia archiwaliów. Niemcy zgromadzili w Oliwie ok. 15.000 mb akt, z których w 1945 roku pozostało ok. 10.000 mb. Były to akta Wojska Polskiego przechowywane w przedwojennym Archiwum Wojskowym w forcie przy ul. Zakroczymskiej i przy ul. Pokornej w Warszawie, w składnicach instytucji centralnych Ministerstwa Spraw Wojskowych, rodzajów wojsk i służb, jednostek i zakładów wojskowych oraz znalezione przez Wehrmacht w miejscach zakwaterowania jednostek polskich lub na drogach ich odwrotu w 1939 roku. Przedmiotem zainteresowania władz niemieckich była niewielka część archiwaliów i te zostały odnalezione w pomieszczeniach, na regałach, w dość przyzwoitym stanie. Reszta była złożona w stosach na podłodze. Podczas odwrotu Niemców pod naporem wojsk radzieckich spłonął jeden barak z aktami o powierzchni 108 metrów kwadratowych 5. Wcześniej Niemcy wywieźli z Oliwy w głąb Rzeszy 3 wagony akt, które później zostały odnalezione i zabezpieczone przez wojska radzieckie i do Polski wróciły z ZSRR drogą rewindykacji w 1964 roku 6. Ogrom zgromadzonego w Oliwie materiału archiwalnego spowodował konieczność zmian organizacyjnych. Rozkazem NDWP nr 0194/org. z dnia 5 sierpnia 1945 roku powołano Centralne Archiwum Wojskowe z siedzibą w Oliwie 7. Była to instytucja samodzielna, podległa Głównemu Zarządowi Polityczno-Wychowawczemu WP, której zadaniem było zajmowanie się całokształtem spraw archiwalnych w wojsku 8. Na bieżąco CAW miało zajmować się porządkowaniem archiwaliów z okresu międzywojennego oraz przyjmowaniem akt LWP wszystkich poza mającymi charakter bojowo-operacyjny 9. Sytuacja CAW w Oliwie zmuszała jego kierownictwo do zajęcia się na początku sprawami lokalowymi, gospodarczymi i administracyjnymi. Budynki 5 L. L e w a n d o w i c z, Polskie archiwalia wojskowe w czasie okupacji 1939 1945, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2, 1972, s. 77. 6 B. W o s z c z y ń s k i, Akta wojskowe otrzymane ze Związku Radzieckiego, Archeion t. XLII, 1965, s. 217 227. 7 CAW, spis 1545/73/7, k. 359. 8 Dotychczas istniejące Archiwum Wojskowe WINW włączono do nowo utworzonego Oddziału Historycznego Sztabu Generalnego (późniejsze Biuro Historyczne WP). 9 Akta o charakterze bojowo-operacyjnym gromadzono w Wojskowym Biurze Historycznym.

archiwum (baraki, szopy, stajnie i inne pomieszczenia) o kubaturze ok. 9.500 m 3 pomieściły magazyny akt, pracownie i mieszkania dla żołnierzy. Baraki były drewniane i murowane, bez ogrzewania (w niektórych zainstalowane były żelazne piecyki), uszkodzone, wewnątrz na stertach leżały akta. Ponieważ od początku założono, że CAW zostanie przeniesione do Warszawy, nie planowano i nie podejmowano żadnych poważniejszych prac remontowo-budowlanych. Kiedy 21 września 1945 roku CAW rozpoczęło właściwą działalność, pierwszymi czynnościami były: segregacja akt; w Oliwie znajdowało się oprócz bardzo dużej ilości archiwaliów o charakterze historycznym (kat. A), wiele makulatury (kat. B), a także sporo akt niewojskowych. Podczas segregacji wyłączano makulaturę oraz tworzono prowizoryczne ewidencje zespołów akt; przekazywanie różnym jednostkom i instytucjom wojskowym wtórników instrukcji, regulaminów i książek; przyjmowanie i zabezpieczanie akt administracyjno-gospodarczych zlikwidowanych jednostek LWP. W archiwum w Oliwie w listopadzie 1945 roku pracowały 33 osoby 4 oficerów, 10 pracowników cywilnych oraz podoficerowie i szeregowcy 10. Ci ostatni zgodnie z ówczesnymi potrzebami pełnili m.in. funkcje szofera, woźnicy, kucharza, ślusarza. Pozostali pracownicy (żołnierze i pracownicy cywilni) zajmowali stanowiska magazynierów, pisarzy, referentów, maszynistek. W tym okresie nie było żadnych stanowisk archiwalnych. W końcowym okresie istnienia archiwum w Oliwie stan etatowy wynosił 65 osób, faktycznie zaś zatrudnionych było 41 osób, w tym 27 pracowników cywilnych 11. Personel CAW w Oliwie, oprócz kilku oficerów mających przygotowanie fachowe, był przypadkowy, o bardzo różnym poziomie wykształcenia (najczęściej średnie gimnazjalne), sezonowo zatrudniano wielu pracowników do prac fizycznych (ich liczba dochodziła do 20 osób). Od 1946 roku organizowano w archiwum kursy archiwalne, mające na celu przygotowanie pracowników do pracy z aktami. Warunki 10 CAW, spis 56/54/41, k. 4. 11 CAW, spis 56/54/42, k. 139.

pracy i przechowywania archiwaliów były katastrofalne, mimo ciągłego przeprowadzania prac zabezpieczających. W 1947 roku szef Oddziału Organizacyjno- Mobilizacyjnego Sztabu Generalnego gen. Półturzycki postulował w piśmie do szefa Sztabu Generalnego konieczność przeniesienia CAW do Warszawy m.in. ze względu na istniejące warunki. W powyższym piśmie przedstawił obraz CAW: akta i księgi ułożone były w 3 4 metrowe stosy na podłodze, a kierownik CAW przewidywał, że uporządkowanie zasobu zajmie co najmniej 15 lat 12. W 1947 roku przekazano CAW pod zwierzchnictwo Głównego Zarządu Informacji, co wiązało się z podzieleniem zasobu i wywiezieniem jego części do archiwum GZI w Wesołej k. Warszawy 13 oraz ścisłym kontrolowaniem pracy archiwum przez pracowników informacji. Okres oliwski CAW zaowocował wydaniem pierwszych powojennych normatywów archiwalnych opracowanych i wydanych przez WINW w 1945 roku Tymczasowych przepisów o Archiwum Wojskowym oraz Instrukcji o przechowywaniu, wydzielaniu i niszczeniu akt w archiwum z 1948 roku. Rok 1949 był ostatnim rokiem istnienia CAW w Oliwie. W pierwszym okresie kształtowania instytucji stan zasobu wynosił 10.300 mb akt, z tego 300 mb (ok. 15.000 poszytów) to archiwalia jednostek wojskowych LWP 14. W okresie 1945 1949 funkcje szefa CAW pełnili: ppłk Piotr Popławski do stycznia 1948 roku, a następnie ppłk dr Roch Morcinek. W listopadzie 1949 roku, po ukończeniu inwentaryzacji nastąpiło załadowanie całego zasobu CAW w Oliwie do wagonów i przewiezienie do tymczasowo przygotowanych magazynów w Wesołej koło Warszawy. Zgodnie z rozkazem szefa GZI z 21 listopada 1949 roku, kierownik CAW w Oliwie, ppłk dr Morcinek przekazał cały zasób archiwalny przedstawicielowi GZI, który organizował transport akt 15. 12 CAW, spis 997/64/1, k. 47 i 50 53. 13 Zwierzchnictwo nad CAW zmieniono rozkazem MON nr 0199/org. z 11.08.1947 r. CAW, spis 1546/73/18, k. 83. Oficjalnie archiwum GZI w Wesołej zorganizowano w 1949 r. (CAW, spis 1545/73/30, k. 54), ale akta wywożono z Oliwy już od 1947 r. CAW, spis 997/64/1, k. 62 i 72. 14 L. L e w a n d o w i c z, Początkowy okres kształtowania zasobu aktowego Centralnego Archiwum Wojskowego po zakończeniu wojny w roku 1945, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s. 5. 15 CAW, spis 56/54/42a, k. 118.

Rok 1950 był okresem zawieszenia działalności CAW aż do początków roku następnego. Rozkazem MON nr 01/org. z 5 stycznia 1951 roku rozformowano CAW w Oliwie i tymże rozkazem sformowano Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie wg nowych zasad organizacyjnych 16. Po licznych trudnościach związanych z lokalizacją, przydzielono ostatecznie dla potrzeb archiwum wojskowego fort Sokolnickiego na Żoliborzu przy ulicy Czarnieckiego 51. Budynek ten został zwolniony przez Archiwum Główne Akt Dawnych, które wyprowadzając się na ulicę Długą wywiozło 60 wagonów akt 17. Fort Sokolnickiego przygotowano do zainstalowania w nim CAW przeprowadzono remont, założono centralne ogrzewanie, poprawiono instalację elektryczną i wodno-kanalizacyjną. W pomieszczeniach fortu przygotowano miejsce dla magazynów archiwalnych, pracowni naukowych i pokoi socjalnych. W związku z coraz bardziej rosnącymi potrzebami budynek fortu stawał się zbyt mały. W 1955 roku CAW otrzymało dodatkowy budynek w Wesołej. W 1972 roku przeniesiono CAW do Rembertowa peryferyjnej dzielnicy Warszawy, a budynek fortu i barak w Wesołej pozostały do chwili obecnej jako magazyny archiwalne. Współcześnie Centralne Archiwum Wojskowe działa w oparciu o ustawę z 14 lipca 1983 roku o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz. U. Nr 38, poz. 173). Na podstawie powyższej ustawy Minister Obrony Narodowej wydał zarządzenie nr 21/MON z 4 kwietnia 1984 roku (Dz. Rozk. MON 1984, poz. 25), w którym określił zadania CAW i całej wojskowej służby archiwalnej. Do najważniejszych z tych zadań zaliczyć należy: kształtowanie wojskowego zasobu archiwalnego; gromadzenie, ewidencjonowanie, przechowywanie oraz opracowywanie i zabezpieczanie materiałów archiwalnych; prowadzenie działalności informacyjnej i popularyzacji przekazów źródłowych o wartości historycznej; kontrola postępowania z wojskowymi materiałami archiwalnymi w jednostkach organizacyjnych wytwarzających te materiały; 16 Rozkazem tym podporządkowano CAW Szefowi Sztabu Generalnego. CAW, spis 1545/73/36, k. 1. 17 CAW, spis 1373/68/24, k. 92.

udostępnianie materiałów archiwalnych do celów służbowych i naukowych; wydawanie uwierzytelnionych odpisów, wypisów, wyciągów i reprodukcji z materiałów archiwalnych oraz zaświadczeń; opracowywanie normatywów i instrukcji regulujących tok postępowania z wojskową dokumentacją archiwalną. Kształtowanie wojskowego zasobu archiwalnego odbywa się poprzez oddziaływanie CAW na twórców akt (instytucje i jednostki wojskowe) w formie instruktaży, opracowywanie normatywów archiwalnych i kancelaryjnych; kontroli nad archiwami terenowymi i kancelariami oraz opiniowanie spisów akt wydzielonych do zniszczenia; prowadzenia ekspertyz akt wydzielonych do zniszczenia i wydawania zezwoleń na ich zniszczenie. W latach 1959 1990 CAW dokonało 486 kontroli i wizytacji archiwów IC MON, OW i RSZ oraz departamentów, biur i wydziałów wojskowych w resortach cywilnych. Do 1990 CAW wydało 2.019 pozwoleń na wybrakowanie akt, którym upłynął okres przechowywania. Obecny zasób Centralnego Archiwum Wojskowego liczy ok. 13.300 mb akt. Składają się nań akta, które gromadzono od 1918 roku. Całość zasobu CAW obejmują trzy zasadnicze grupy. W grupie pierwszej znajdują się akta organizacji paramilitarnych z lat 1908 1914, zespoły akt formacji polskich z okresu I wojny światowej, powstań śląskich, powstania wielkopolskiego, wojny polsko-bolszewickiej oraz akta instytucji, jednostek i zakładów wojskowych z lat 1918 1939. Grupę drugą tworzą szczątkowe materiały dotyczące kampanii wrześniowej 1939 roku, ruchu oporu z lat 1939 45 oraz niewielka ilość akt Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Do grupy trzeciej należą akta jednostek i instytucji LWP z lat 1943 1965. Oprócz powyższych bardzo liczną grupę stanowią akta personalne i odznaczeniowe m.in. Orderu Virtuti Militari, Krzyża i Medalu Niepodległości, Orderu Odrodzenia Polski, Krzyża Walecznych, Krzyża Zasługi. Ponadto w CAW znajdują się kolekcje: fotograficzna z lat 1900 1949 (ok. 40.600 zdjęć);

kartograficzna z lat 1850 1950 (ok. 11.000 map i planów); regulaminów i wydawnictw fachowych (ponad 36.000 pozycji); prasy wojskowej z lat 1900 1985; relacji z lat 1914 1945. W pierwszej grupie akt wyróżniają się materiały polskich formacji wojskowych, które działały na terenach polskich oraz w Rosji i Francji. Wśród nich na uwagę zasługuje grupa 74 zespołów akt Legionów Polskich i Polskiego Korpusu Posiłkowego złożona z 4.045 jednostek archiwalnych (130 mb). Na szczególną uwagę zasługują akta Komendy Legionów Polskich, w której znajdują się źródła dotyczące organizacji Legionów i Polskiego Korpusu Posiłkowego, zaciągu, działalności bojowej, szkolenia i wyposażenia 18. Bardzo interesujące materiały znajdują się w zespole akt Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego, które w CAW znajdują się w niewielkiej ilości 202 j.a. (4,40 mb) 19. Inne dokumenty pogłębiające wiedzę o polskich formacjach wojskowych znajdują się w aktach Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu (96 j.a. 1,65 mb). Archiwalia formacji wschodnich, gdzie można znaleźć liczne materiały dotyczące ich organizacji, szkolenia, walk z Rosją Radziecką to przede wszystkim akta I Korpusu Polskiego w Rosji. Uzupełniają je szczątkowe archiwalia II i III Korpusu, IV dywizji strzelców, V dywizji syberyjskiej i innych, mniejszych jednostek. Z 17 oddzielnych zespołów składa się grupa akt Armii gen. Hallera (1.312 j.a. 44 mb), które zawierają obszerne informacje o przebiegu organizowania jednostek, werbunku ochotników i udziale w walkach. Uzupełnieniem tych akt są tzw. Teki Teslara. Jest to m.in. zbiór odpisów źródeł dotyczących armii, których oryginały zebrano we Francji w zbiorze akt Kampania przeciw Niemcom 1914 1918 20. 52 mb liczą zebrane w CAW archiwalia dotyczące dziejów powstań śląskich. 18 Szerzej patrz: T. W a w r z y ń s k i, Źródła do dziejów Legionów Polskich, Polskiego Korpusu Posiłkowego i Polskiej Siły Zbrojnej 1914 1918, Studia i materiały do historii wojskowości, t. XXVII, 1984, s. 319 332. 19 Podstawowa część akt Departamentu przechowywana jest w Archiwum Państwowym w Krakowie. 20 Charakterystykę tych materiałów przedstawił T. W o j c i e c h o w s k i: Zespoły akt Armii gen. Hallera, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s. 35 52. Zawartość źródłowa Tek Teslara, Biuletyn nr 5, s. 81 92.

W tych materiałach można odnaleźć informacje na temat przygotowań do formowania oddziałów powstańczych, struktury organizacyjnej, przebiegu działań wojskowych, uzbrojenia, wyposażenia oddziałów, spraw personalnych i finansowych. Uzupełnieniem materiałów do dziejów powstań śląskich jest zbiór nazywany Teki Baczyńskiego, w którym zawarto m.in. sprawozdania i komunikaty o przebiegu działań i sytuacji wojskowo-politycznej na Górnym Śląsku w latach 1919 1921 21. Najcenniejsze akta z okresu międzywojennego to archiwalia wytworzone przez naczelne władze wojskowe Ministerstwo Spraw Wojskowych, Naczelne Dowództwo WP, Sztab Generalny i Główny oraz Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych 22. Kilkadziesiąt odrębnych zespołów obejmują akta Ministerstwa Spraw Wojskowych i liczą ponad 460 mb. Zawarte w nich materiały obrazują organizację poszczególnych broni i służb, szkolenie, uzbrojenie, wyposażenie, sprawy mobilizacyjne, finansowe i personalne 23. Akta Naczelnego Dowództwa WP z lat 1919 1921 (ok. 120 mb) mają istotne znaczenie dla badaczy zajmujących się wojną polsko-sowiecką, a także innymi działaniami wojennymi toczącymi się w tym okresie. Są tam bowiem bogate materiały o charakterze organizacyjnym, mobilizacyjnym, operacyjnym, wywiadowczym i kwatermistrzowskim. W aktach Sztabu Generalnego i Głównego (ok. 130 mb) większość materiałów dotyczy organizacji wojska, mobilizacji i spraw kwatermistrzowskich. Ponadto znajdują się w nich bardzo interesujące akta o innym charakterze, dotyczące spraw politycznych, gospodarczych, społecznych. Archiwalia Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych liczą 2.688 j.a., tj. 81 mb. Wśród nich na uwagę zasługują protokóły z odpraw, konferencji i posiedzeń 21 Szersze informacje dotyczące tej problematyki zawierają następujące artykuły: B. P a n e c k a, Źródła do dziejów powstań śląskich (1919 1921) przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 13 14, 1985; B. W o s z c z y ń s k i, Źródła do trzeciego powstania śląskiego przechowywane w CAW, Biuletyn... nr 3, 1971, tenże Powstania Śląskie 1919 1921 w świetle materiałów Centralnego Archiwum Wojskowego, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2, 1971. 22 O aktach z tego okresu patrz: J. C i e s i e l s k i, Stan bazy źródłowej do badań nad dziejami wojskowości polskiej okresu międzywojennego, Studia z historii historiografii wojskowej nr 2, 1989, s. 258 268. 23 Ważniejsze zespoły archiwalne Ministerstwa Spraw Wojskowych zostały omówione na lamach Biuletynu Wojskowej Służby Archiwalnej (nr 4 12).

zwoływanych przez Józefa Piłsudskiego, memoriały w sprawach politycznych i gospodarczych nadsyłane do marszałka E. Rydza-Śmigłego, materiały obrazujące planowanie i przygotowywanie działań wojennych. Inne, ciekawe materiały w aktach GISZ to sprawozdania z inspekcji jednostek wojskowych, materiały dotyczące przemysłu lotniczego, lotnictwa i obrony przeciwlotniczej, motoryzacji armii, plany taktyczno-fortyfikacyjne 24. Oprócz akt wytworzonych na najwyższym szczeblu armii wiele ciekawych materiałów źródłowych znajduje się w zespołach akt dowództw okręgów korpusów, dywizji, brygad, pułków, szkół i instytutów wojskowych, zakładów zbrojeniowych. W ostatnich latach zasób archiwalny CAW z omawianego okresu zwiększył się znacznie dzięki przejęciu z Archiwum MSW akt Oddziału II Sztabu Głównego i samodzielnych referatów informacyjnych dowództw okręgów korpusów oraz akt POW i Komisji Kwalifikacyjnej POW, działającej przy Wojskowym Biurze Historycznym. Wspomniana wyżej druga grupa archiwaliów składa się m.in. z bardzo niewielkiej (9 mb), ale cennej, ilości materiałów z okresu kampanii wrześniowej. Najpełniej zachowane są akta armii Warszawa. Wśród nich znajdują się przekazy źródłowe o charakterze organizacyjnym, operacyjnym i sytuacyjnym. Okresu wojny obronnej 1939 roku dotyczy także 500 relacji uczestników walk wrześniowych 25. Akta ruchu oporu reprezentowane są w CAW przez materiały Gwardii i Armii Ludowej, Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich (18 mb). Archiwalia dotyczą m.in. organizacji, przebiegu działań zbrojnych, akcji podejmowanych przeciwko Niemcom są to rozkazy, meldunki, sprawozdania, raporty, prasa, relacje, depesze 26. Akta Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie reprezentuje przede wszystkim 24 Bardziej szczegółowo przedstawił te materiały J.A. I g i e l s k i, Zespół akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (1926 1939), Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971. 25 Akta i relacje dotyczące wojny obronnej 1939 r. zostały omówione w następujących publikacjach: J.A. I g i e l s k i, Zbiór relacji uczestników Kampanii Wrześniowej 1939 r., Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969; T. W o j c i e c h o w s k i, Archiwalne akta jednostek wojskowych z okresu obrony Warszawy we wrześniu 1939 r. (w:). Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967; B. W o s z c z y ń s k i, Materiały archiwalne do kampanii wrześniowej i okresu okupacji w CAW, Archeion nr XLI, 1964; M. W r z o s e k, Materiały do kampanii wrześniowej znajdujące się w CAW, Wojskowy Przegląd Historyczny, nr 3, 1959. 26 Szerzej o tych materiałach patrz: P. M a t u s a k, Prasa z okresu okupacji przechowywana w CAW, (w:). Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967; s. 127 138; B. W o s z c z y ń s k i, Archiwalia z działalności organizacji konspiracyjnych w latach okupacji, tamże, s. 117 126.

zespół akt 2 Dywizji Strzelców Pieszych. Równie interesujące są przyjęte w 1990 roku z Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych akta Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza z Londynu z lat 1940 1949. Oprócz informacji na temat działalności tegoż oddziału, w zespole tym znajdują się ciekawe materiały przedstawiające obraz pracy politycznej i wojskowej władz państwowych i wojskowych na emigracji. Pozostałe akta PSZ mają charakter ewidencyjny. Najpoważniejszą część zasobu CAW stanowią akta grupy trzeciej ludowego Wojska Polskiego. Wśród nich należy wyróżnić materiały z lat wojny 1943 1945. Akta te obejmują 706 zespołów i liczą 667 mb (30.571 j.a.) 27. Na szczególną uwagę zasługują archiwalia powstałe w wyniku działalności organów najwyższego szczebla Sztabu Głównego, 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, 1 i 2 Armii WP, dywizji i brygad. Wiele uzupełniających materiałów znajduje się w aktach mniejszych jednostek pułków, batalionów, kompanii. Akta Sztabu Głównego WP (421 j.a.) dotyczą organizacji wojska, planów rozbudowy i formowania jednostek w czasie wojny i po jej zakończeniu, reorganizacji dowództw rodzajów wojsk i służb, etatów jednostek i instytucji wojskowych. W zespole tym na uwagę zasługują również rozkazy operacyjne, sprawozdania z działań bojowych, meldunki operacyjne i bojowe, plany i programy szkolenia, dokumenty dotyczące ochrony granic i stanów ilościowych wojska 28. W aktach dowództwa 1 Korpusu Sił Zbrojnych w ZSRR (157 j.a.) przeważają materiały szkoleniowe, programy, plany i instrukcje oraz dokumentacja z ćwiczeń. Ponadto wiele akt dotyczy organizacji formowania i rozformowywania jednostek oraz spraw mobilizacyjnych i działalności aparatu polityczno-wychowawczego 29. Następny zespół zawierający wartościowe źródła o charakterze historycznym stanowią akta dowództwa 1 Armii WP (1.056 j.a.). Najcenniejsze są tu materiały operacyjne dyrektywy, rozkazy, zarządzenia, plany działań bojowych, rozkazy 27 Omówił je J. M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego ludowego Wojska Polskiego z lat 1943 1945, (w:) Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s. 50 67; Dzieje akt ludowego Wojska Polskiego wytworzonych w okresie wojny 1943 1946, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s. 122 134. 28 Szczegółową charakterystykę tych akt przedstawił R.L. P o l k o w s k i, Sztab Główny Naczelnego Dowództwa WP i jego akta (1944 1945), Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 8 9, 1978, s. 128 139. 29 Akta te omówił W. B e r n a ś, Archiwalia dowództwa 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 10, 1980, s. 45 49.

operacyjne, plany forsowania przeszkód naturalnych, mapy z naniesioną sytuacją bojową, komunikaty, sprawozdania i meldunki z jednostek podległych, dzienniki i opisy działań bojowych. Analogiczne materiały zawiera zespół akt 2 Armii WP, jednak o wiele skromniejszy (554 j.a.), wiele akt zaginęło bowiem podczas walk w kwietniu 1945 roku pod Budziszynem 30. Bardzo interesujący dla badaczy jest zespół akt Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień (957 j.a.). Znalazły w nim odbicie problemy związane z rekrutacją do Wojska Polskiego, uzupełnianiem jednostek ludźmi i końmi. Wśród materiałów znajdują się plany organizacji i mobilizacji wojsk, projekty etatów i regulaminów, programy szkolenia, zestawienia statystyczne i sprawozdania z mobilizacji 31. Na uwagę zasługuje również zespół akt Głównego Kwatermistrzostwa (930 j.a.), którego materiały odzwierciedlają działalność służb zaopatrywania wojska podczas wojny 32, służby finansowej, samochodowej, zdrowia, weterynaryjnej. Pokojowa działalność Wojska Polskiego znalazła odbicie w aktach wytworzonych po 1945 roku 33. Dla badaczy obecnie udostępnia się materiały wytworzone do 1949 roku. Jest to kilkadziesiąt zespołów akt, które dotyczą nie tylko dziejów wojska, ale także państwa historii politycznej, gospodarczej i historii kultury. Wśród nich wyodrębniają się akta wytworzone przez najwyższe władze wojskowe Sztab Generalny, Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy, Departament Personalny, dowództwa rodzajów wojsk i służb, dowództwa okręgów wojskowych, brygad, dywizji. Na szczególną uwagę zasługują archiwalia Gabinetu Ministra Obrony Narodowej. W aktach tego zespołu (197 j.a.) znajdują się materiały dotyczące spraw ogólnopaństwowych: udziału ministra ON w pracach Krajowej Rady Narodowej, Sejmu i Rady Ministrów; ustawy, uchwały, dekrety, rozporządzenia, sprawozdania z obrad komisji poselskich. Bardzo interesujące są archiwalia związane z polityką 30 Szerzej o tych aktach patrz: J. M i l e w s k i, Materiały do dziejów 2 armii Wojska Polskiego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 5, 1973, s. 102 109. 31 Akta tego zespołu omówił W. R o m a n o w s k i, Organizacja i działalność aparatu mobilizacyjnego LWP w latach 1943 1945 w świetle źródeł archiwalnych, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s. 135 145. 32 Szersze omówienie tych materiałów J. M l l e w s k i, Zespół akt Głównego Kwatermistrzostwa WP 1944 1945, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 6, 1974, s. 104 113. 33 Patrz bliżej: W. R o m a n, Źródła archiwalne do powojennych dziejów WP przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym, Stadia z historii historiografii wojskowej nr 4, 1990, s. 175 182.

zagraniczną Polski, a także z organizacją, szkoleniem i mobilizacją wojska 34. Zagadnienia organizacji i przemian strukturalnych sił zbrojnych znajdują odbicie przede wszystkim w aktach wytworzonych przez Sztab Generalny WP (jego zarządy, oddziały i wydziały), instytucje wchłonięte przez Sztab oraz jednostki mu podległe. Wśród akt Sztabu zainteresowaniem cieszą się głównie rozkazy i zarządzenia organizacyjne, kolekcja etatów, akta Wydziału Operacyjnego i Wydziału Wojskowych Spraw Zagranicznych. Wiele miejsca w zespole zajmują materiały o charakterze studiów teoretycznych nad rozwojem sił zbrojnych, dowodzeniem, wypracowaniem doktryny wojennej i planami obrony państwa. Odzwierciedleniem działalności aparatu polityczno-wychowawczego są akta Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego (896 j.a.). Wśród akt tego zespołu zwracają uwagę materiały dotyczące głównie uczestnictwa wojska w działaniach propagandowych, szkolenia i umacniania dyscypliny, a także archiwalia wojskowej służby sprawiedliwości analizy przestępczości i naruszania dyscypliny; sprawozdania przedstawiające nastroje w wojsku i wśród ludności cywilnej. Organizacją zaplecza wojska zajmowało się Główne Kwatermistrzostwo, a jego działalność odzwierciedlają archiwalia zebrane w grupie 12 zespołów akt III Wiceministerstwa Obrony Narodowej 35 z lat 1945 1949 (1.396 j.a.). Wśród zachowanych akt znajdują się te będące odbiciem działalności poszczególnych służb kwatermistrzowskich: Organizacji i Planowania, Intendentury (później Żywnościowej i Mundurowo-Taborowej), Kwaterunkowej, Budowlanej, Finansowo-Budżetowej, Zdrowia, Weterynaryjnej i MPS 36. Polityka personalna Wojska Polskiego, administrowanie stanem osobowym oficerów, realizacja planu rozwoju sił zbrojnych w zakresie personalnym, plany mobilizacji kadry dowódczej te wszystkie problemy należały do kompetencji Departamentu Personalnego MON i znalazły odbicie w aktach zespołu tej instytucji (1.060 j.a.). Uzupełnieniem tych akt jest zgromadzona w CAW kartoteka personalna 34 Charakterystykę tych akt zawiera artykuł J. S z o s t a k a, Archiwalia Gabinetu Ministra Obrony Narodowej 1944 1949, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 13 14, 1985, s. 111 122. 35 Pod tą nazwą funkcjonowało Główne Kwatermistrzostwo WP w latach 1945 1949. 36 Akta te omówił A. K a s z l e j, Zasób i stan opracowania zespołów akt centralnych instytucji kwatermistrzowskich LWP z lat 1945 1949 przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 12, 1983, s. 87 92.

oficerów i podoficerów w ilości ok. 150.000 teczek. W CAW zgromadzono bardzo wiele materiałów do dziejów szkolnictwa wojskowego po II wojnie światowej. Są to przede wszystkim archiwalia znajdujące się w zespołach instytucji organizujących i kierujących szkoleniem, jak również kształcących oficerów i podoficerów. Należą do nich m.in. akta Akademii Sztabu Generalnego, oficerskich szkół piechoty, artylerii, lotnictwa, politycznych, łączności, medycznych, służby tyłów, a także poligonów i obozów ćwiczeń. Dzieje życia naukowego w Wojsku Polskim zawarte są w aktach wojskowych placówek naukowych: Wojskowego Instytutu Technicznego, Biura Historycznego (później Wojskowego Instytutu Historycznego) i Wojskowego Instytutu Geograficznego. Bardzo bogato reprezentowane są w CAW materiały i dokumenty przydatne badaczom dziejów rodzajów wojsk i broni. Zachowały się akta b. Dowództwa Wojsk Lądowych (późniejszego Głównego Inspektoratu Wyszkolenia Bojowego), Głównego Inspektoratu Artylerii, Głównego Inspektoratu Broni Pancernej, Głównego Inspektoratu Łączności, Głównego Inspektoratu Inżynierii i Saperów, Deparlamentu Wojsk Obrony Pogranicza, Departamentu Wyszkolenia Bojowego, Departamentu Uzbrojenia, Departamentu Poboru i Uzupełnień, Departamentu Piechoty i Kawalerii, Szefostwa Wojsk Chemicznych, Dowództwa Wojsk Lotniczych 37. Do badań nad dziejami poszczególnych związków taktycznych i jednostek, szczególne znaczenie mają materiały źródłowe zawarte w aktach wytworzonych przez ich kancelarie. W CAW akta te stanowią jeden z najliczniejszych działów. Wśród nich należy wyróżnić akta dowództw korpusów, dywizji 38, brygad, pułków, batalionów, kompanii i plutonów wszystkich rodzajów wojsk piechoty, artylerii, broni pancernych, lotnictwa, saperów, OPK, łączności. Bogate i różnorodne materiały do powojennych dziejów Wojska Polskiego zawierają akta zespołów dowództw okręgów wojskowych. Znajdują się tam przekazy 37 Zawartość ostatniego z wymienionych zespołów akt przedstawił J. S z o s t a k, Archiwalia Dowództwa Wojsk Lotniczych 1945 l949, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 11, 1981, s. 97 105. 38 Akta dowództw 1 i 2 dywizji scharakteryzowała W. H i l e r: Zespół akt dowództwa 1 Warszawskiej Dywizji Piechoty 1945 1949, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 12, 1983, s. 93 95; Zespół akt dowództwa 2 Warszawskiej Dywizji Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego 1945 1949, Biuletyn... nr 13 14, s. 136 139.

źródłowe dotyczące spraw organizacyjnych, mobilizacyjnych, operacyjnych, szkoleniowych, politycznych, inżynieryjno-saperskich, kwatermistrzowskich i personalnych 39. Opracowywanie zasobu aktowego Centralnego Archiwum Wojskowego trwa nieprzerwanie od początku jego istnienia. W latach czterdziestych i pierwszej połowie lat pięćdziesiątych więcej czasu pochłaniały prace porządkowe, a właściwe opracowanie zespołów akt rozpoczęto w drugiej połowie pięćdziesiątych. Stan opracowania akt w CAW jest zróżnicowany. Akta w pełni opracowane to zespoły z okresu I wojny światowej, powstań śląskich, wojny obronnej 1939 roku, ruchu oporu oraz ludowego Wojska Polskiego z lat 1943 1945. W dużym stopniu opracowane są zespoły z okresu międzywojennego; trwają prace nad aktami Sztabu Generalnego i Głównego, Wojskowego Biura Historycznego oraz dowództw frontów i armii z lat 1919 1921. Z okresu powojennego, z lat 1946 1949, opracowano 71 zespołów akt, w tym najwyższych władz wojskowych Gabinetu Ministra ON, Sztabu Generalnego WP, departamentów MON, dowództw rodzajów wojsk i okręgów wojskowych. Większość opracowanych zespołów posiada inwentarze książkowe. Akta LWP z lat 1943 45 mają inwentarze drukowane. W wydziale informacji naukowej CAW zgromadzono ponad milion trzysta tysięcy kart informacyjnych, które odzwierciedlają zawartość akt i ułatwiają odnalezienie poszczególnych dokumentów znajdujących się w zespołach, kolekcjach i zbiorach specjalnych. Opracowane materiały archiwalne udostępniane są w pracowni naukowej CAW, z której od 1965 roku skorzystały 6.884 osoby (z tego 2.584 w ostatnim pięcioleciu) i którym wypożyczono 233.536 teczek akt. Baza źródłowa CAW służy do powstawania różnego rodzaju prac naukowych dotyczących historii wojen i wojskowości, zagadnień społecznych, gospodarczych i kulturalnych. W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie badaczy problematyką historii wojskowej, a szczególnie biografistyką, w której wykorzystuje się bogate zbiory akt personalnych i 39 Archiwalia dwóch dowództw okręgów wojskowych omówili: St. S o k ó ł, Zawartość aktowa zespołu Dowództwa Okręgu Wojskowego nr VI 1945 1946, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 13 14, 1985, s. 123 129 i Cz. T o k a r z, Zespół akt Dowództwa Okręgu Wojskowego nr VII 1945 1949, tamże, s. 130 135.

odznaczeniowych. Źródła archiwalne CAW pomocne są także przy tworzeniu sal tradycji, nadawaniu imion szkołom czy jednostkom wojskowym. Korzystającym z pracowni naukowej sporządza się kserokopie, fotokopie i mikrofilmy. Wśród użytkowników ogromnym zainteresowaniem cieszy się kolekcja fotografii. W jednym tylko 1990 roku udostępniono 140.000 zdjęć i 50 albumów. Udostępnianie źródeł archiwalnych odbywa się także przez wydawanie różnego rodzaju zaświadczeń, odpisów, wypisów i wyciągów z akt na potrzeby osób (zamieszkałych w kraju i zagranicą), a także dla instytucji i organizacji społecznoopiekuńczych 40. W ciągu minionych 45 lat CAW załatwiło około 550.000 podań dotyczących służby lub pracy w Wojsku Polskim. Równolegle z powyższą działalnością Centralne Archiwum Wojskowe prowadziło działalność naukowo-wydawniczą i popularyzatorską, polegającą na prezentowaniu materiałów archiwalnych szerokim kręgom odbiorców 41. Różną formę przybierały działania mające na celu szerzenie wiedzy o zasobie CAW i archiwistyce wojskowej. Już w 1954 roku opublikowano w formie broszury zbiór wykładów wygłoszonych na szkoleniach pracowników wojskowej służby archiwalnej pt. Wybrane zagadnienia z archiwistyki wojskowej. W roku 1956 wydano nową Instrukcję o postępowaniu z wojskowymi materiałami archiwalnymi, która zastąpiła poprzednią z 1948 roku. Następne instrukcje zostały opracowane w 1966 i 1989 roku. Na połowę lat pięćdziesiątych przypadło zakończenie prac porządkowoinwentaryzacyjnych oraz przybycie do pracy w CAW pracowników z wykształceniem historycznym i tym samym powstała możliwość intensywnego prowadzenia działalności naukowo-wydawniczej. W 1956 roku w CAW zastała powołana Komisja Metodyczna, która zajmowała się opiniowaniem prac naukowo-archiwalnych i wydawniczych. W tym samym roku podjęto prace przygotowawcze nad wydaniem źródeł do dziejów powstań 40 Szerzej o tych sprawach patrz: H. F a b i j a ń s k i, Działalność Centralnego Archiwum Wojskowego w zakresie wydawania poświadczeń służby i pracy w wojsku, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 13 14, 1985, s. 140 155. 41 O działalności naukowo-wydawniczej pisał W. R o m a n o w s k i, Działalność naukowowydawniczą Archiwum (w:) Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967.

śląskich we współpracy z Zakładem Historii Śląska PAN i Śląskim Instytutem Naukowym w Katowicach. Ukazywały się one drukiem kolejno w latach: t. 1 1963 rok, t. 2 1970 rok, t. 3 1973 rok. W 1957 roku zainicjowano kolejne duże przedsięwzięcie związane z wydaniem źródeł dotyczących organizacji i działalności ludowego Wojska Polskiego w czasie II wojny światowej. Pracownicy CAW dokonali wyboru i opracowania 2.735 dokumentów, które ukazały się drukiem w czterech tomach pt. Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 1945. Wybór materiałów źródłowych. Tomy ukazywały się w latach 1958 1963. Pierwszy informator o zasobie CAW ukazał się w 1959 roku nakładem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i CAW był to Archiwalny Biuletyn Informacyjny i zawierał dane o zawartości i wielkości zespołów archiwalnych z lat 1914 1939. Również w 1959 roku dzięki staraniom pracowników archiwum ukazały się Wytyczne o brakowaniu akt w archiwach wojskowych, będące dużym ułatwieniem w pracach bieżących nad aktami. W 1961 roku wydano drukiem efekt kilkuletniej pracy archiwistów wojskowych inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat 1943 1945 (2 części). Jego uzupełnieniem były: część 3 wydana w 1969 roku i część 4 wydana w 1970 roku. W 1967 roku ukazała się publikacja pt. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, będąca zbiorem artykułów na temat dziejów i organizacji archiwum, teorii i metodyki archiwalnej oraz zawartości niektórych zespołów akt. W roku 1969 rozpoczęto wydawanie Biuletynu Wojskowej Służby Archiwalnej. Na łamach biuletynu aż do 1985 roku ukazywały się artykuły dotyczące teorii archiwalnej z uwzględnieniem akt wojskowych oraz omawiające zawartość opracowywanych zespołów akt. W Centralnym Archiwum Wojskowym opracowano także Księgę Poległych na Polu Chwały to cenne wydawnictwo ukazało się w 1974 roku. Pracownicy archiwum opublikowali wiele artykułów w czasopismach takich jak: Wojskowy Przegląd Historyczny, Myśl Wojskowa, Zeszyty Naukowe WAP,

Studia i Materiały do Historii Wojskowości, Najnowsze Dzieje Polski, Archeion, Wojsko Ludowe, Żołnierz Polski. Archiwiści wojskowi wnieśli również swój wkład w przygotowania informatorów tematycznych: Komunistyczna Partia Polski, Informator o materiałach archiwalnych z lat 1918 1939 przechowywanych w archiwach polskich, Warszawa 1970; Rady Narodowe w latach 1944 1950. Informator o materiałach źródłowych przechowywanych w archiwach PRL, Warszawa 1969; Ziemie Zachodnie i Północne w latach 1945 1949. Informator o materiałach archiwalnych, Warszawa 1976; Dzieje Poznania i województwa poznańskiego. Informator o materiałach archiwalnych, Warszawa 1972. Przedstawiciele CAW brali udział w kongresach, zjazdach, sympozjach, konferencjach i sesjach naukowych. Wymienić należy m.in. Międzynarodowy Kongres Historyków w Moskwie w 1970 roku; Międzynarodowy Kongres Archiwistów w 1972 roku; Konferencję Naukowo-Archiwalną, państw stron Układu Warszawskiego w 1977 roku; powszechne zjazdy historyków polskich; sympozja i konferencje organizowane przez Wojskowy Instytut Historyczny; ogólnopolskie sympozja historyków powstania wielkopolskiego w Kościanie; sesje naukowe organizowane przez Polską Akademię Nauk. W sesjach tych pracownicy CAW brali czynny udział wygłaszając referaty i komunikaty naukowe przede wszystkim na temat zasobu aktowego archiwum. Działalność naukowo-popularyzatorska archiwum jest realizowana poprzez organizację wystaw i pokazów materiałów archiwalnych. Od początku istnienia instytucji było ich wiele, a wymienić należy m.in.: udział w wystawie zorganizowanej przez NDAP, poświęconej XV-leciu PRL; organizacja wystawy w Siekierkach nad Odrą przedstawiającej forsowanie Odry w 1945 roku;, organizacja wystawy w Zgorzelcu dotyczącej działań bojowych 2 AWP; udział w wystawie zorganizowanej przez PAN pt. Wojsko Polskie publikacje i dokumenty ; zorganizowanie wystawy z okazji 70 rocznicy Odzyskania Niepodległości. W ciągu 45-ciu lat istnienia CAW największy wkład w jego rozwój wnieśli: pierwszy organizator i szef placówki w Oliwie ppłk dr Roch Morcinek oraz płk Leszek Lewandowicz, który był pracownikiem CAW od 1946 roku, a w latach 1955

1975 piastował stanowisko szefa.