CHARAKTERYSTYKA AKT SZPITALI WOJSKOWYCH Z LAT

Transkrypt

1 Czesław Tokarz CHARAKTERYSTYKA AKT SZPITALI WOJSKOWYCH Z LAT Jednym z istotnych działów pracy kwatermistrzostwa ludowego Wojska Polskiego, w okresie wojny, była działalność wojskowej służby zdrowia. Znalazła ona swoje odbicie w aktach Zarządu Sanitarnego, gdzie zgrupowano większość materiałów o charakterze generalnym oraz sprawozdania szczegółowe punktów ewakuacyjnych i jednostek sanitarnych armii 1. Bardziej zwarte materiały zachowały się również w zespołach akt dowództw armii i punktów przesyłkowych. Na tych materiałach siłą faktu, koncentrowała się dotąd uwaga badaczy. Zespoły szpitali wojskowych z okresu wojny, zawierają materiały szczegółowe, obrazujące działalność służby zdrowia na niższy szczeblach organizacyjnych. Akta te w mniejszym stopniu wykorzystywane w pracach badawczych posiadają również wartość poznawczą. * * * 1 Zagadnienie to szerzej omawia w niniejszym biuletynie A. G ą s i o r o w s k a, Źródła archiwalne do poznania działalności Zarządu Sanitarnego Głównego Kwatermistrzostwa WP , s Por. także: W. K u l i ń s k i, Zarys i struktura organizacyjna tyłów ludowego Wojska Polskiego w latach , Myśl Wojskowa nr 10, 1960.

2 Na zasób aktowy szpitali LWP z lat składa się grupa zespołów szpitali polskich oraz szpitali radzieckich przydzielonych czasowo do LWP 2. Początki szpitalnictwa LWP sięgają drugiej połowy 1943 roku, kiedy to powołane zostały dwa szpitale chirurgiczne nr 1 i nr 2. Sformowano je w Sielcach dla potrzeb 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR 3. Dalsze szpitale powstawały sukcesywnie w roku 1944, w miarę rozbudowy tworzonej od kwietnia do lipca, Armii Polskiej w ZSRR 4. Następna grupa szpitali wojskowych ewakuacyjnych została sformowana w sierpniu 1944 roku po powstaniu Wojska Polskiego i wprowadzeniu wówczas dla NDWP etatu Dowództwa Frontu 5. Organizacyjnie szpitale zostały podporządkowane 8 zarządowi ewakuacyjnemu, zwanemu także frontowym punktem ewakuacyjnym 6. Również od sierpnia tegoż roku zaczęły funkcjonować szpitale formującej się 2 armii WP 7. W roku 1944 w dwóch rzutach skierowano dla potrzeb LWP wiele szpitali radzieckich 8. Z początkiem 1945 roku Zarządowi Sanitarnemu zwanemu powszechnie Departamentem Służby Zdrowia WP podlegało 13 ruchomych polowych szpitali chirurgicznych, 1 szpital terapeutyczny, 3 polowe szpitale chorób zakaźnych, 5 szpitali lekko rannych, 2 szpitale chorób wewnętrznych, 9 polowych szpitali ewakuacyjnych oraz 28 szpitali radzieckich różnych specjalności, czasowo oddanych do dyspozycji LWP 9. Ponadto szefowie służby zdrowia armii dysponowali najrozmaitszymi zakładami o charakterze sanitarnym, jak: kompanie pogotowia chirurgicznego, kompanie sanitarne, laboratoria i oddziały dezynfekcyjne. 2 Wszystkie te zespoły zostały ujęte w Inwentarzu akt ludowego Wojska Polskiego z lat , cz. 5, zeszyt 1 i 2 (maszynopis). 3 Por. rozkaz organizacyjny dowódcy 1 KPSZ nr 1 z dnia r. Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach , t. 1, Warszawa 1958, s Patrz: inwentarz akt dowództwa 1 AWP. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat , część 1. Warszawa 1961, s Organizacja i działania bojowe..., s Tamże, s Patrz: inwentarz akt dowództwa 2 AWP. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego..., część 1, s Pierwsza grupa obejmowała siedem szpitali różnych specjalności skierowanych do 1 AWP w połowie roku 1944 na podstawie zarządzenia Głównego Zarządu Sanitarnego Armii Radzieckiej. CAW, III-4-800, k. 55. Następna grupa obejmująca polowe szpitale chirurgiczne i ewakuacyjne, włączona została w skład LWP w październiku 1944 r. Por. rozkaz NDWP nr 78/org. z dnia r. CAW, III-1-303, k Wyliczenia dokonano na podstawie archiwaliów dotyczących służby zdrowia (etaty, sprawozdania, rozkazy organizacyjne).

3 W pierwszych miesiącach 1945 roku, na wyzwolonych terenach Polski, przystąpiono do formowania szpitali okręgowych i garnizonowych, które powstawały, częściowo, na bazie reorganizowanych szpitali armijnych. Sprawy te zostały ostatecznie unormowane w jesieni 1945 roku, kiedy to jednostki LWP przechodziły na etaty pokojowe. Większość szpitali dostosowano do warunków czasu pokojowego, bądź też rozformowano 10. * Zachowane akta zespołów szpitali, przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym, stanowią bogate źródło do poznania pracy, wojskowej służby medycznej, w latach Ukazują trudności, z jakimi borykano się w okresie jej organizowania, przedstawiają specyfikę lecznictwa w okresie wojny, pozwalają na analizę przypadków chorób i zranień. Na podkreślenie zasługuje fakt, że archiwalia te pośrednio dają wyobrażenie o wielkości pomocy udzielonej przez Związek Radziecki dla wojskowej służby zdrowia, wyrażającej się w skierowaniu do LWP personelu medycznego i niemalże pełnego wyposażenia w sprzęt sanitarny. Akta zespołów szpitali wojskowych, z lat , podzielić można na dwie zasadnicze grupy: I materiały pochodzące z wyższych szczebli organizacyjnych oraz II akta o charakterze medycznym. Grupa pierwsza obejmuje akta wytworzone przez Sztab Główny WP, Departament Służby Zdrowia i dowództwa armii. Są to przede wszystkim materiały organizacyjne, odnoszące się do całego wojska, bądź poszczególnych jednostek. Na uwagę zasługują więc rozkazy, plany, etaty oraz z tym związana korespondencja. Rozkazy organizacyjne stanowiły podstawę do formowania jednostek i oddziałów bojowych oraz pionu kwatermistrzowskiego, w tym również placówek lecznictwa wojskowego 11. Na treść ich składała się: nazwa i rodzaj jednostki 10 Sprawy te regulowały rozkazy NDWP nr 30/org. z dnia r. i nr 0233/org. z dnia r. CAW, III , k. 42 i Informacje o aktach do organizacji poszczególnych szpitali zawarte są we wstępach do każdego zespołu. Patrz: Inwentarz akt LWP z lat , część 5, zeszyt 1 i 2.

4 formowanej, zreorganizowanej lub rozformowanej; numer etatu, według którego miano jednostkę formować względnie reorganizować 12. Z aktami dotyczącymi spraw organizacyjnych szpitali wiążą się meldunki bojowe. Źródła te pozwalają badaczowi odtworzyć stan organizacyjny jednostki. Podobne dane zawierają sprawozdania o stanie bojowym, które sporządzano w odstępach miesięcznych. W zespołach szpitali wojskowych zachowały się też archiwalia o nieco innym charakterze. Są to głównie akta, dotyczące spraw personalnych, kancelaryjnych, polityczno-wychowawczych, kwatermistrzowskich. Wymienić tu należy rozkazy o naznaczeniach i zwolnieniach oficerów, oficerów lekarzy, podoficerów i szeregowców, wchodzących w skład obsługi szpitali. Tego rodzaju materiały oraz stosunkowo licznie występujące rozkazy nominacyjne, a także księgi ewidencji personalnej wraz ze skorowidzami do ewidencji oficerów podoficerów i szeregowców oraz personelu pomocniczego pozwalają badaczowi na ustalenie obsady szpitali wojskowych oraz zapoznanie się z polityką kadrową i przekrojem demograficznym ich stanu osobowego w czasie wojny 13. Wśród akt o charakterze kancelaryjnym, do najciekawszych należą rozkazy dzienne, regulujące życie wewnętrzne jednostki. Na ich podstawie ustalić można datę przybycia i ubycia personelu szpitalnego, fakty wyróżnienia czy też ukarania. Ponadto w rozkazach tych notowano m.in. nazwiska rannych skierowanych na leczenie lub zmarłych. Do akt kancelaryjnych zaliczyć należy także rozkazy okolicznościowe wyższych dowództw i własne, które ukazywały się z okazji ważniejszych wydarzeń, zachodzących na froncie lub w życiu narodu 14. W omawianej grupie archiwaliów znajdowały się ponadto dokumenty regulujące wewnętrzny obieg pism, dzienniki podawcze oraz protokoły zniszczenia akt w kancelariach szpitali Większość jednostek LWP, nie wyłączając szpitali wojskowych, formowano w oparciu o etaty radzieckie. Stąd też często dokumenty te sporządzane były w języku rosyjskim. W zespołach archiwalnych zachowały się również i w tłumaczeniu na język polski. 13 Materiały tego typu zachowały się w większości zespołów. Por. m.in. III ; III-547-4, 5, 6, 7; III , 14; III Materiały te nie przedstawiają większej wartości dla historii jednostki, gdyż nie informują o jej życiu, a jedynie odnoszą się do faktów raczej ogólnych. 15 W latach niszczenia akt dokonywano niekiedy w kancelariach jednostek z różnych przyczyn, jak: okrążenie przez nieprzyjaciela, rozformowanie względnie reorganizacja jednostki itp.

5 Akta o charakterze politycznym w omawianych zespołach zachowały się w stosunkowo małej ilości. Oprócz zarządzeń, dyrektyw i wytycznych władz zwierzchnich, w niektórych zespołach występują również meldunki i sprawozdania z pracy pol.-wych. i kulturalnej na terenie poszczególnych szpitali oraz kroniki i historie szpitali 16. Mimo szczupłości wymienionych materiałów, zachowane kroniki i historie pozwalają niekiedy badaczowi na odtworzenie działalności danego szpitala. Są cennym uzupełnieniem źródeł o charakterze organizacyjnym, których stan ilościowy również nie jest zadowalający. W zespołach szpitali radzieckich, operacyjnie podporządkowanych 1 AWP, materiały tego typu występują bardzo rzadko. Prawdopodobnie sporządzano je także w okresie wojny, lecz do Centralnego Archiwum Wojskowego nie trafiły i są przechowywane w odpowiednich archiwach ZSRR. Natomiast w tych zespołach akt szpitali radzieckich, które znajdują się w CAW, przeważają liczebnie akta o charakterze personalnym oraz medycznym. We wszystkich zgromadzonych w CAW zespołach akt szpitali wojskowych, reprezentowane są materiały typu kwatermistrzowskiego 17. Akta te, obok materiałów o charakterze czysto medycznym, zachowały się stosunkowo najpełniej. Są to przede wszystkim rozkazy oraz zarządzenia Głównego Kwatermistrzostwa i samej służby zdrowia, plany zaopatrzenia, sprawozdania materiałowe, faktury magazynowe i obszerna korespondencja z tym związana 18. Akta te dotyczą spraw intendentury, transportu oraz gospodarki finansowej. Obok rozkazów, zarządzeń, wytycznych wojskowych organów finansowych i sprawozdań finansowych szpitali, występują także listy płacy oficerów, podoficerów i chorych, przebywających na leczeniu oraz personelu medycznego. Są również wykazy subkrybentów pożyczek państwowych, atestaty pieniężne, wykazy książeczek rozrachunkowych oficerów i korespondencja 19. Wymienione materiały są cennym uzupełnieniem do akt o charakterze personalnym. Pozwalają one bowiem zwłaszcza akta o charakterze finansowym na odtworzenie obsady personalnej szpitali, w razie braku odpowiedniej ewidencji. 16 CAW, III-547-1; III i sporadycznie w innych zespołach. 17 Wiąże się to ze specyfiką tych placówek znajdujących się w pionie służby kwatermistrzowskiej. 18 Wiele tego typu archiwaliów (faktury magazynowe, kwity i rachunki, korespondencja manipulacyjna) w trakcie opracowywania zespołów wydzielono do zniszczenia, jako oczywistą makulaturę. 19 Por. Inwentarz akt LWP..., część 5, zeszyt 1 i 2.

6 Druga zasadnicza grupa akt znajdujących się w zespołach szpitali wojskowych dotyczy bezpośredniej działalności medycznej. Najważniejsze i najliczniejsze źródła w tych zespołach to historie chorób 20. Są to obszerne opisy choroby mającej bezpośredni związek z działaniami bojowymi lub wykonywaniem obowiązków służbowych żołnierza. Do historii chorób dołączone są skierowania imienne. Akta te w większości ułożono w poszczególnych teczkach alfabetycznie (niejednokrotnie jednej tylko literze alfabetu odpowiada cała teczka historii chorób, obejmująca około 500 kart). Układ ten jest bardzo dogodny dla korzystających. Nie był jednak on w pełni przestrzegany w poszczególnych kancelariach szpitali i dlatego bardzo często dokumenty są przemieszane w teczkach, związanych w pliki. Inne dokumenty o podobnej wartości i przeznaczeniu to orzeczenia wojskowych komisji lekarskich: szpitalnych, garnizonowych, rejonowych i okręgowych. 21 Uzupełnienie tego typu materiału stanowią karty rejestracyjne chorych i skierowania do sanatoriów. Ponadto wymienić można księgi ambulatoryjne, rejestracji chorych poszczególnych oddziałów, operacyjne i badań rentgenologicznych oraz dzienniki analiz i przetaczania krwi czy płynów krwiozastępczych. Wreszcie na uwagę zasługują księgi pogrzebowe, w których zaznaczone są miejsca chowania chorych zmarłych w szpitalu. Wszystkie archiwalia tej grupy, a zwłaszcza historie chorób, orzeczenia lekarskie oraz sprawozdania służby sanitarnej są dla badacza szpitalnictwa wojskowego, niezwykle cennymi materiałami. Pozwalają bowiem szczegółowo zapoznać się z przypadkami chorób i zranień, występujących w okresie wojny, jak też ustalić przyczyny śmierci żołnierzy, leczonych w szpitalach. Na szczególną uwagę zasługują sprawozdania medyczne z ruchu rannych i chorych, występujące dość licznie w omawianych zespołach 22. Na ich podstawie badacz może ustalić częstotliwość występowania różnych rodzajów chorób i zranień z rozbiciem na poszczególne okresy działań bojowych. 20 Por. przede wszystkim zespoły od III-543 do III Tamże. Każde orzeczenie lekarskie zawiera informacje o wyniku badań, podstawie zwolnienia żołnierza z wojska, skierowaniu go do służby z ograniczeniem oraz inne wskazania. 22 Sprawozdania te były dwojakiego rodzaju: statystyczne i opisowe. Por. CAW, III do 38 oraz III do 43.

7 Materiały uzupełniające, w rodzaju dzienników analiz, przetaczania krwi czy płynów krwiozastępczych, stanowiące dokumentację o charakterze drugorzędnym, zaliczono do kategorii B krótkiego okresu przechowywania i wydzielono do zniszczenia. W wyjątkowych wypadkach, tylko część, pozostawiona została w zespołach dla celów kwerend osobowych 23. * Akta zespołów szpitali zostały pod względem archiwalnym uporządkowane i opracowane; otrzymały też inwentarze ciągłe (w maszynopisie). Nie umieszczono ich w inwentarzu drukowanym, wydanym przez Centralne Archiwum Wojskowe z uwagi na to, że akta tych zespołów mogą wzbudzić zainteresowanie jedynie wąskiego grona badaczy specjalistów służby medycznej. Zagadnieniom służby zdrowia w okresie wojny, poświęcono stosunkowo mało uwagi, a temat wydaje się być ciekawy i winien doczekać się szerszego i głębszego potraktowania Miało to szczególnie miejsce w tych zespołach, gdzie nie zachowały się historie chorób lub materiały innego typu pozwalające na stwierdzenie pobytu chorego w szpitalu. 24 Więcej uwagi tej problematyce poświęcił jedynie K. P ł o ń s k i, W Szeregach służby zdrowia 2 AWP, Warszawa Do opracowania tego tematu autor wykorzystał również dokumentację aktową zgromadzoną w Centralnym Archiwum Wojskowym.