UWAGI NA TEMAT MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH DO DZIEJÓW FORMOWANIA ARMII POLSKIEJ W ZSRR (kwiecień lipiec 1944)

Transkrypt

1 Roman Leszek Polkowski UWAGI NA TEMAT MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH DO DZIEJÓW FORMOWANIA ARMII POLSKIEJ W ZSRR (kwiecień lipiec 1944) Omówienie źródeł archiwalnych poprzedzić należy kilkoma uwagami na temat literatury związanej z tematem. Będzie to pożyteczne dla badaczy odwiedzających pracownie archiwalne, a szczególnie zaś dla tych, którzy po raz pierwszy przystępują do poszukiwań źródłowych. Proces rozwoju Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, jaki nastąpił w wyniku wyzwolenia ziem zachodniej Białorusi i Ukrainy, nie spotkał się dotychczas z większym zainteresowaniem wśród badaczy. A przecież w tym okresie wystąpiło w kształtowaniu PSZ w ZSRR szereg specyficznych, niepowtarzalnych form organizacyjnych i rozwiązań kompetencyjnych. Siłą rzeczy proces ten stanowi wdzięczny, acz trudny temat badań. Komplikacje dotyczące organizacji i zakresu działania, wynikały w tym czasie z dwoistego charakteru Armii Polskiej w ZSRR. Stanowiła ona bowiem całość PSZ na terenie ZSRR, była także armią polową. Prace, które ukazały się dotychczas, w większości przypadków tylko nawiązują do zagadnienia. Dotyczy to zarówno większych opracowań książkowych, jak też dość licznych artykułów ogłoszonych na łamach czasopism wojskowohistorycznych. Jakkolwiek oparte są one na bazie źródłowej, to wydaje się jednak, że nie została ona wykorzystana do końca. Tak np. praca Wacława Jurgielewicza pt. Organizacja ludowego Wojska Polskiego, która ukazała się w 1969 roku poświęcona jest okresowi późniejszemu i

2 tylko fragmentarycznie wspomina o formowaniu Armii Polskiej w ZSRR. Inna praca, Fryderyka Zbiniewicza, zatytułowana Armia Polska w ZSRR z 1963 roku, związana jest głównie z problematyką pracy politycznej i sprawom organizacyjnym poświęca mało uwagi. Pozostają więc artykuły. Jest ich sporo, ale siłą rzeczy nie mogą one obejmować całości zagadnienia. Wiele z nich, przez swoje skrótowe często ujęcie, nie wnosi nowych elementów do poznania dziejów Armii Polskiej w ZSRR, które, aczkolwiek krótkie, są bardzo interesujące 1. * Przebieg wydarzeń związanych z rozwojem Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, ma wyraźne odbicie w bazie źródłowej Centralnego Archiwum Wojskowego. W pierwszych miesiącach 1944 roku, w wyniku zwycięskich działań Armii Czerwonej na południowym skrzydle frontu, wyzwolone zostały ziemie Ukrainy Prawobrzeżnej, część Wołynia, nieco zaś później część byłego województwa tarnopolskiego oraz Pokucia. Tereny te, zamieszkałe licznie przez ludność polską, mogły stać się źródłem dla uzupełnienia już istniejących w ZSRR jednostek polskich, a także dla formowania nowych. Wychodząc z tego założenia, Związek Patriotów Polskich zwrócił się do rządu radzieckiego z prośbą o zezwolenie na formowanie i pomoc w organizacji nowych oddziałów polskich. Atutem były tu pomyślne wyniki dotychczasowych formowań na rzecz 1 KPSZ. Wynik rozmów polsko-radzieckich w tej kwestii był pozytywny. W marcu 1944 roku uzgodniono ostatecznie plan przekształcenia 1 KPSZ w Armię Polską w ZSRR, wykraczającą rozmiarami i zakresem działania poza typową dla organizacji sił zbrojnych ZSRR armię (szkoły oficerskie, jednostki zapasowe, Sztab partyzancki itp.) 2. 1 Pełny zestaw bibliografii tego tematu podają Z. U r b a ń s k a i W. S a d u r s k a, Prace monograficzne i studia poświęcone organizacji i działaniom bojowym LWP w latach Zeszyty Naukowe WAP seria historyczna nr 19 (56), 1968, s Plan ten realizowany był od kwietnia 1944 r. na podstawie serii rozkazów organizacyjnych dowództwa 1 AP w ZSRR. Zachowały się one w zespołach 1 AWP (III-4) oraz Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień (III-368).

3 W celu zbliżenia istniejących już jednostek polskich do terenu planowanej eksploatacji mobilizacyjnej, postanowiono oddziały stacjonujące na Smoleńszczyźnie oraz 3 dywizję piechoty znajdującą się jeszcze w Siedlcach, przenieść na Ukrainę Prawobrzeżną do rejonu Żytomierza, gdzie planowano sformowanie dowództwa armii, korpusu pancernego i dywizji lotniczej oraz niektórych jednostek obsługi. Zasadnicze jednak formowania dla potrzeb armii miały się odbywać w specjalnie zorganizowanym ośrodku w Sumach, na terenie Charkowskiego Okręgu Wojennego. 3 W ośrodku tym, w oparciu o zorganizowany jeszcze w Sielcach nad Oką 1 zapasowy pułk piechoty, zaczęła działać komisja poborowo-ewidencyjna, przez którą według najnowszych, ale nie ostatecznych jeszcze obliczeń przeszło około 70 tysięcy ludzi. W okresie od 1 kwietnia 1944 roku począwszy, z ważniejszych jednostek sformowano: 4 dywizję piechoty, 1 brygadę kawalerii, 2 i 3 brygady artylerii haubic, 1 brygadę saperów, 14 pułk artylerii przeciwlotniczej, 6 batalion pontonowomostowy i 7 samodzielny batalion saperów. Drugi etap formowań rozpoczął się po 7 maja 1944 roku. Wówczas to zorganizowano 1 dywizję artylerii przeciwlotniczej, 4 brygadę artylerii przeciwpancernej, 5 brygadę artylerii ciężkiej, 1 pułk moździerzy, jednostki chemiczne, zapasowe i obsługi 4. Trzecim etapem działalności organizacyjnej na rzecz Armii Polskiej w ZSRR, były czynności podjęte po przeniesieniu ośrodka formowania z Sum do rejonu Żytomierza, w połowie czerwca 1944 roku. Rozpoczęto tam tworzenie dwóch dowództw korpusów armijnych, 5 i 6 dywizji piechoty, 1 korpusu pancernego oraz jego jednostek. Oddzielny nurt organizacyjny w tym okresie, to rozwój szkolnictwa wojskowego, którego zadaniem było prowadzenie skróconego szkolenia oficerów niższych szczebli dla formowanych oddziałów. Szkoła Riazańska została rozwinięta w Centrum Wyszkolenia Armii, składającego się z Wyższej Szkoły Oficerów i Centralnej Szkoły Podchorążych. Ta ostatnia, w toku dalszego rozwoju, miała 3 Mówią o tym: rozkaz dowódcy Charkowskiego Okręgu Wojennego nr z dnia r. (III-189-1, k. 99) oraz wytyczne dowódcy 1 AP z dnia r. (III-4-855, k ). 4 Sformowanie tych jednostek było potwierdzane kolejno serią rozkazów organizacyjnych 1 AP. Por. zespół akt 1 AWP (III-4) i SMiU (III-368).

4 podzielić się na szkoły podchorążych różnych specjalności. W Łucku utworzono Kursy Chorążych, zaś w Żytomierzu Szkołę Oficerów Pol.-Wych. Przystąpiono także do organizowania 1 Oficerskiej Szkoły Artylerii 5. Wszystkimi tymi pracami kierowała specjalnie powołana instytucja Główny Sztab Formowania AP w ZSRR. Obecnie, ze względu na fakt niedostatecznego jeszcze przebadania akt tej instytucji, brak podstaw dla kategorycznych stwierdzeń co do jej funkcjonowania. Jednak już teraz, bez obawy popełnienia omyłki stwierdzić można, że rola Głównego Sztabu Formowania była w dotychczasowym piśmiennictwie nie doceniana, zaś jej miejsce w schemacie organizacyjnym AP w ZSRR określane nieściśle. Wpływ na to, sądzić można, miały mało precyzyjne formułowania nazw instytucji, poczytywane niekiedy za wprowadzenie zmian organizacyjnych, czy też kompetencyjnych. W każdym razie jest pewnym, że w najbliższym czasie będzie konieczne ponowne, wnikliwe zbadanie materiałów źródłowych zgromadzonych w CAW, dotyczących roli Głównego Sztabu Formowania AP w ZSRR oraz procesu przerodzenia się 1 korpusu w Armię Polską w ZSRR. Dotychczasowa bowiem wiedza o tym zjawisku, w zasadzie oparta jest na materiałach typu normatywnego (rozkazy, wytyczne), mających wielokroć charakter planów, bądź dokumentów sankcjonujących ex post istniejący już stan rzeczy. Z tego względu pojawiają się w nich pozorne sprzeczności, czy niezbyt dokładne sformułowania nazw jednostek i instytucji, co przy nie dość wnikliwej krytyce tych źródeł może wprowadzić badacza w błąd. * Materiały archiwalne dotyczące procesu kształtowania Armii Polskiej w ZSRR rozproszone są w licznych zespołach. W grę wchodzą tu obok wielkich pod względem objętości zespołów takich jak: dowództwo 1 AWP, SMiU zawierające akta GSF AP w ZSRR, czy też Główne Kwatermistrzostwo, które odziedziczyło 5 O rozwoju szkolnictwa wojskowego LWP pisze J. M a l c z e w s k i w referacie materiałowym pt. Szkolnictwo wojskowe LWP w okresie wojny (maszynopis). Archiwalia zgromadzone w CAW omawia Cz. T o k a r z, Zawartość aktowa zespołów szkół oficerskich ludowego Wojska Polskiego , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s

5 dokumentację Szefostwa Materiałowo-Technicznego Zaopatrzenia AP w ZSRR w zasadzie zespoły wszystkich, przynajmniej ważniejszych jednostek i instytucji formowanych w okresie od 1 kwietnia do 21 lipca 1944 roku. Wiele interesujących badacza źródeł związanych z tematem, ogłoszonych zostało drukiem w specjalnym wydawnictwie pt. Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach Jest to chyba jedyne zakrojone na większą skalę, wydawnictwo (ogółem 4 tomy) źródeł do dziejów LWP. Tom pierwszy wydawnictwa poświęcony problemom organizacyjnym, zawiera wiele podstawowych materiałów naświetlających przebieg powstawania Polskich Sił Zbrojnych na terenie ZSRR. Ukazanie się tego tomu, było w swoim czasie znacznym osiągnięciem wobec dużych potrzeb badawczych, jakie zarysowały się w końcu lat pięćdziesiątych. Teraz, po kilkunastu latach, widać wyraźnie, że jak każda zresztą tego typu pionierska w pewnym sensie praca była ona niedoskonała. Główny jej mankament, to oparcie się na zasobach jednego tylko archiwum z pominięciem innych materiałów znajdujących się w kraju (np. akta Związku Patriotów Polskich, Gwardii Ludowej i Armii Ludowej) oraz w Związku Radzieckim. Uwagi dotyczą też samego doboru materiałów. Zakreślone z góry rozmiary edycji zmusiły wydawców do umieszczenia w tomie głównie normatywów (rozkazów organizacyjnych oraz instrukcji) pozostawiając niewiele miejsca dla źródeł innego typu. Zabrakło więc tam przede wszystkim materiałów najważniejszych, najlepiej oddających stan faktyczny i przebieg wypadków akt typu sprawozdawczego i korespondencji z najwyższego szczebla. Omawiany tom stał się w efekcie zbiorem, a właściwie wyborem zaledwie rozkazów organizacyjnych, bardzo pomocnym w wielu pracach, ale niewystarczającym. Zaznaczyć wypada i to, że zabrakło również merytorycznych wyjaśnień co do treści dokumentów, które jako powstałe w nerwowej wojennej atmosferze zawierają wiele nieścisłości, a nawet wyraźnych błędów w nazwach, datach, terminach itp. Pominięcie odpowiednich wyjaśnień i sprostowań prowadzić może w efekcie do

6 popełniania poważnych pomyłek przez osoby mniej doświadczone w prowadzeniu poszukiwań archiwalnych 6. Jeżeli chodzi o formowanie AP w ZSRR w okresie kwiecień lipiec 1944 roku to wspomniane już wydawnictwo zawiera w zasadzie komplet normatywów, ale tych tylko, które powstały w kancelariach instytucji i jednostek Polskich Sił Zbrojnych. Brak jednak rozkazu dowódcy Charkowskiego Okręgu Wojennego nr 0229 z dnia 24 marca 1944 roku 7, na podstawie którego opracowany został ogólnie znany rozkaz dowódcy AP w ZSRR, mający charakter planu rozwoju 1 KPSZ w armię i uważany powszechnie za początek jej istnienia 8. Obok licznych rozkazów organizacyjnych Dowództwa Armii i Głównego Sztabu Formowania nakazujących organizowanie nowych jednostek, bądź stwierdzających ich rzeczywiste powstanie na uwagę zasługują trzy przekazy źródłowe innego nieco typu. Są to: wytyczne dowódcy Armii Polskiej w ZSRR w sprawie trybu przeformowania 1 KPSZ na armię 9 ; instrukcja określająca kompetencje i organizację Głównego Sztabu Formowania AP w ZSRR z czerwca 1944 roku 10 oraz podobna instrukcja dotycząca Dowództwa Formowania AP w ZSRR, instytucji wbrew temu, co sugeruje nazwa podlegającej Głównemu Sztabowi Formowania 11. Wszystkie materiały organizacyjne dotyczące formowania Armii Polskiej w ZSRR, opublikowane drukiem, pochodzą z dwóch zespołów akt: 1 armii Wojska Polskiego, która odziedziczyła czynnie akta dowództwa Armii Polskiej w ZSRR oraz Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień spadkobiercy akt Głównego Sztabu Formowania AP w ZSRR. Dla badającego zagadnienie, wymienione zespoły akt są niewątpliwie najważniejsze, gdyż zawierają najwięcej istotnych źródeł. 6 Należy stwierdzić, że wiele rozkazów przekazanych w oryginalnym brzmieniu bez żadnych objaśnień i przypisów sugeruje, jakoby wszystkie omówione w nich sprawy organizacyjne były ściśle i w terminie określonym przez wystawcę wykonane. Rzeczywistość czasami odbiegała od założeń, o czym może przekonać się każdy wnikliwie studiujący inne źródła archiwalne z lat Por. CAW, III-139-1, k Rozkaz organizacyjny dowódcy 1 armii nr 1 z kwietnia 1944 r. Patrz: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach , t. 1, Warszawa 1958, s Wytyczne dowódcy AP w ZSRR z dnia r. CAW, III-4-855, k oraz Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s Instrukcja z czerwca 1944 r. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s Zakres działalności Dowództwa Formowania i Uzupełnienia Armii Polskiej w ZSRR z czerwca 1945 r. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s

7 W dalszej kolejności, wśród interesujących materiałów, umieścić należy akta Głównego Kwatermistrzostwa WP, które zawierają dokumentację wytworzoną przez tzw. Urząd Materiałowo-Technicznego Zaopatrzenia AP w ZSRR. Ponadto wymienić można zespół akt Oddziału Personalnego WP zawierający dużą ilość archiwaliów o charakterze wskazanym przez samą jego nazwę. Jeżeli chodzi o jednostki szczebla niższego, to stosunkowo najwięcej interesujących materiałów znajdzie badacz w zespołach 1 brygady kawalerii, 4 dywizji piechoty, 1 brygady saperów czy wreszcie 1 korpusu pancernego. Występują tam archiwalia typu ogólnego, naświetlające w jakimś sensie całość zagadnienia. Każdy bowiem z tych zespołów zawiera materiały ważne dla dziejów jego twórcy, a tym samym dla jakiegoś fragmentu historii tego złożonego zjawiska, jakim był rozwój Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Pominięcie więc ich w badaniach jest niemożliwe. Omówienie wszystkich tych zespołów jest oczywiście w obecnej chwili trudne; będzie mógł tego dokonać jedynie ten, kto podejmie się zgłębienia całości zagadnienia. Pomocą w szczegółowych poszukiwaniach prowadzonych w Centralnym Archiwum Wojskowym będzie inwentarz drukowany 12. Niemniej jednak wskazać można zainteresowanym niektóre typy materiałów występujących w omówionych wyżej zespołach. Według wszelkiego prawdopodobieństwa archiwalia te będą miały znaczenie zasadnicze, a wcześniejsze ich poznanie ułatwi prowadzenie badań. Będą to więc przede wszystkim materiały organizacyjne, jak: rozkazy, instrukcje, sprawozdania z wykonania przedsięwzięć organizacyjnych, meldunki statystyczne ilustrujące stopień zaawansowania formowań oraz niedoceniana częstokroć korespondencja. Na uwagę zasługują materiały aparatu polityczno-wychowawczego obrazujące głównie oblicze polityczne wojska, nastroje, sytuację materialną oraz szeroki wachlarz innych zagadnień. W grupie tej uwzględnić należy instrukcje i wytyczne, a także liczne meldunki z różnych szczebli, obejmujące krótsze lub też dłuższe okresy czasu (od dziennych do miesięcznych). 12 Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat Część 1 i 2, Warszawa 1961; część 3, Warszawa 1969; część 4, Warszawa 1970.

8 Nie bez znaczenia będą także materiały typu bojowego, szczególnie dotyczące przemarszów i zmian miejsc postoju. Wreszcie wymienić należy wszelkiego rodzaju materiały personalne dotyczące oficerów oraz bardzo licznie zachowane akta obrazujące funkcjonowanie aparatu zaopatrzenia. Badaczy zainteresować może także udostępniona ostatnio w CAW kartoteka personalna poborowych, którzy wstąpili do WP w Sielcach, Sumach i Żytomierzu. Ten, z pozoru skromny materiał, maże być wykorzystany przez historyków, oczywiście, przy dużym nakładzie pracy. Kartoteka ta, licząca około 80 tysięcy kart ewidencyjnych, posłużyć może dla określenia składu narodowościowego, społecznego, stopnia wykształcenia, wieku i struktury zawodowej żołnierzy Armii Polskiej w ZSRR. * * * Centralne Archiwum Wojskowe dysponuje inwentarzami wszystkich zespołów archiwalnych, o których była mowa wyżej. Większość z nich to inwentarze drukowane. Droga dla korzystających jest więc otwarta, a istniejące pomoce naukowe pozwalają na wnikliwe zbadanie tego ciekawego problemu jakim jest geneza i rozwój Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, w okresie drugiej wojny światowej.