ARCHIWALIA GŁÓWNEGO ZARZĄDU INFORMACJI MON

Transkrypt

1 Wanda Roman ARCHIWALIA GŁÓWNEGO ZARZĄDU INFORMACJI MON Dnia 30 września 1944 roku Naczelnego Dowódca Wojska Polskiego, gen. Michał Rola-Żymierski podpisał rozkaz i ustawę o Zarządzie Informacji Naczelnego Dowództwa WP i jego organach 1. Powstał on na bazie istniejących od chwili powstania polskich jednostek w ZSRR, komórek informacyjnych 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, 1 Korpusu PSZ w ZSRR i 1 Armii Polskiej w ZSRR. Zarząd Informacji był samodzielną komórką podległą Naczelnemu Dowódcy WP, chociaż w rzeczywistości o wszystkich przedsięwzięciach szef Zarządu meldował zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR, gen. I. Sierowi. Do ścisłej współpracy z organami radzieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz obligowała wspomniała ustawa o Zarządzie Informacji 2. Struktura i zadania Zarządu były zbliżone właśnie do radzieckiego odpowiednika tego organu Smiersz 3. W pierwszym etacie Zarządu znalazły się następujące komórki organizacyjne: oddział I przeznaczony do organizacji pracy agenturalno-operacyjnej w organach sztabu NDWP; oddział II do walki z agenturą nieprzyjaciela oraz przesłuchiwania jeńców; 1 CAW, spis 1812/92, t Tamże, rozdz. VII. 3 Szczegółowo o strukturze i zadaniach Zarządu patrz: J. P o k s i ń s k i, TUN (Tatar, Utnik, Nowicki), Warszawa 1992; Z. P a l s k i, Organa Informacji w latach [w:] Stalinizm w Wojsku Polskim , Materiały sesji popularnonaukowej, Piła 1990; W. T k a c z e w, Powstanie i działalność organów informacji Wojtka Polskiego w l : kontrwywiad wojskowy, Warszawa 1994.

2 oddział III do kierowania pracą podległych organów informacji na szczeblu frontu, armii, korpusu i okręgów wojskowych; oddział IV śledczy; oddział V dokonujący obserwacji, rewizji i aresztowań; oddział VI do spraw personalnych; oddział VII zajmujący się ewidencją operacyjną i statystyką; oddział VII do spraw szyfrów i łączności. W składzie Zarządu znajdowało się ponadto kierownictwo, sekretariat, grupa finansowa, oddział administracyjno-gospodarczy i więzienie polowe 4. Stan osobowy Zarządu wynosił 156 oficerów, podoficerów i szeregowych. Pierwszym szefem Zarządu Informacji był oficer radziecki, płk Piotr Kożuszko. Struktura organów informacji obejmowała zarząd informacji frontu oraz wydziały informacji armii, okręgów, korpusów, dywizji, brygad i pułków zapasowych. Zarząd Informacji WP przemianowano w październiku 1944 roku na Kierownictwo Informacji WP, a od marca 1945 roku obowiązywała nazwa Główny Zarząd Informacji WP (później MON). W okresie wielokrotnie dokonywano zmian organizacyjnych w etacie GZI. Kolejno obowiązujące etaty nr: Z-8/15, 32/1, 32/20, 32/37, 32/58, 32/80, 32/107, 32/137 i 035/1 w zasadzie nie zmieniały radykalnie struktury Zarządu. Można zauważyć jej doskonalenie, dostosowywanie do wykonywania bieżących zadań poprzez tworzenie nowych komórek i znaczne zwiększanie stanu osobowego. W 1945 roku w GZI pracowało 288 osób, w wojskowych i 32 pracowników kontraktowych. Kolejna reorganizacja struktury GZI w 1946 roku przyniosła zmniejszenie liczby stanowisk oficerskich do 242 (w tym trzech generałów szef i jego zastępcy) i 42 pracowników kontraktowych, ale wiązała się ze zmianami strukturalnymi. Do etatu włączono Wydział Informacji; Departamentu WOP oraz Biuro Studiów. Biuro Studiów miało służyć koordynacji pracy poszczególnych działów i odcinków służby informacyjnej, zestawieniu wyników pracy operacyjnej i 4 Wewnętrzne więzienie polowe GZI sformowano rozkazem organizacyjnym NDWP nr 0149/org. z roku. CAW, IV.501.1/A.141, k. 319.

3 doświadczeń poszczególnych wydziałów 5. Następna reorganizacja miała miejsce w 1948 roku, struktura organizacyjna nie uległa większym zmianom, ale stan osobowy GZI wzrósł do 316 wojskowych i 75 pracowników kontraktowych. W tym samym roku do etatu GZI włączono archiwum jako samodzielną komórkę w Wydziale Ogólnym 6, a w roku następnym sformowano Wydział Wojskowy przy Głównym Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (ośmioosobowy) oraz włączono do etatu GZI 7. Kolejno wprowadzane etaty przynosiły w zasadzie tylko zwiększenie stanu osobowego z 325 wojskowych i 63 kontraktowych do 333 wojskowych i 84 kontraktowych w etacie nr 32/58 z listopada 1949 roku, 348 wojskowych i 124 kontraktowych w 1951 roku i 418 wojskowych (8 generałów) i 141 pracowników kontraktowych w 1952 roku 8. W tym samym 1952 roku podniesiono rangę oddziałów zmieniając je na zarządy i rozbudowano strukturę organizacyjną do piętnastu podstawowych komórek. Takie zmiany w GZI były związane niewątpliwie ze wzrostem znaczenia tej instytucji w życiu kraju, nasileniem procesów politycznych, dążeniem do kontroli wszystkich dziedzin życia państwowego i prywatnego. Uchwałą Rady Ministrów PRL nr 683/55 z dnia 3 września 1955 roku wojskowe organy bezpieczeństwa włączono do Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego celem dalszego usprawnienia walki z wrogami ustroju ludowodemokratycznego PRL i ochrony Ludowego Wojska Polskimi, poprzez ujednolicenie kierownictwa i lepszą koordynację wysiłków organów bezpieczeństwa publicznego i wojskowych organów bezpieczeństwa Nowy etat GZI o znacznie zmniejszonym stanie osobowym (do 268 wojskowych i 39 pracowników kontraktowych) zatwierdził zastępca przewodniczącego Komitetu Publicznego 10. Główny Zarząd Informacji kierował siecią swoich komórek terenowych. Rozkazem NDWP nr 85/org. z dnia roku sformowano oddziały informacji 5 Rozkaz organizacyjny szefa GZI nr 082 z roku. CAW, spis 1780/90, t. 8. k CAW, IV.501.1/A.164. k Rozkaz MON nr 0191/org. z roku. CAW. IV.501.1/A.173, k CAW, spis 1544/73/1387, 1728, CAW, spis 1780/90/48, k CAW, spis 1544/73/3159.

4 przy dowództwach okręgów wojskowych 11. Ponadto oddziały informacji działały przy Dowództwie Marynarki Wojennej i Dowództwie Wojsk Lotniczych, przy Dowództwach garnizonów w Warszawie, Modlinie, Toruniu, Gdańsku, Lubinie i Poznaniu, przy dowództwach dywizji, szkołach oficerskich oraz przy jednostkach Wojsk Ochrony Pogranicza. Na niższym szczeblu formowano sekcje informacji lub tworzono stanowisko oficera informacyjnego. W 1949 roku sformowano Wydział Informacji przy Komendzie Głównej PO Służba Polsce i komendach wojewódzkich 12. W końcu lat czterdziestych podniesiono rangę oddziałów informacji przemianowując je na zarządy. Rozkazem NDWP ar 11/org. z dnia roku zorganizowano przy GZI stały kursy w celu szkolenia oficerów służby informacyjnej 13, które na mocy rozkazu NDWP nr 0186/org. z dnia roku przekształcono w Szkołę Oficerów Informacyjnych (nazwana później Oficerską Szkołą Informacji) na samodzielnym etacie nr 20/ Oficerska Szkołą Informacji w 1951 roku zatrudniała 200 wojskowych i 95 pracowników kontraktowych oraz kształciła 60 słuchaczy i 600 podchorążych 15. W 1955 roku Oficerska Szkoła Informacji otrzymała nazwę Kurs Doskonalenia Oficerów Informacji 16. Od 1947 roku GZI podlegało Centralne Archiwum Wojskowe w Oliwie k. Gdańska. Zostało zlikwidowane w 1949 roku (oficjalne rozformowanie nastąpiło dopiero rozkazem MON nr 01/org. z dnia roku 17 ) i cały zasób przeniesiono do Wesołej k. Warszawy (mieściła się tam Oficerska Szkoła Informacji, później przygotowano baraki na akta). Rozkazem MON nr 0221/org. z dnia roku sformowano Archiwum Wojska Polskiego z miejscem formowania i postoju w Wesołej oraz podporządkowaniem szefowi GZI 18. Archiwum w Wesołej było aż do 11 CAW, IV.501.1/A.141, k W 1945 roku było ich sześć, w 1946 siedem; w 1946 roku rozformowano oddział informacji przy DOW VI, w 1949 roku okręgowe zarządy informacji nr 3 i 7, w 1953 roku nr Rozkaz MON nr 0132/org. z roku CAW, IV.501.1/A.172, k CAW, IV.501.1/A.141, k Tamże, k CAW, spis 1545/73/36, k CAW, spis 1780/90/289, k CAW, spis 1545/73/36, k CAW, IV.501.1/A.174, k. 54.

5 1951 roku jedynym, centralnym archiwum Wojska Polskiego 19, zostało rozformowane rozkazem MON nr 0038 z roku 20. Zarządowi Informacji podległ również sformowany rozkazem NDWP nr 85/org. z dnia roku zgodnie z pkt. 3 Dekretu Krajowej Rady Narodowej z dnia roku obóz dla internowanych w Skrobowie k. Lubartowa 21. Główny Zarząd Informacji podlegał kolejno Naczelnemu Dowódcy WP, I Wiceministrowi ON i Ministrowi ON. Obowiązki szefa GZI pełnili kolejno: płk Piotr Kożuszko, płk Jan Rutkowski, płk Stefan Kuhl, płk Dymitr Wozniesienski, płk Karol Bąkowski i płk Aleksander Kokoszyn (ten ostatni od roku do roku jako szef WSW) 22. Na podstawie uchwały Rady Ministrów z dnia roku rozwiązano Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego, a jego kompetencje przejęły organa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 23. Na mocy zarządzenia nr 347 Prezesa Rady Ministrów z dnia roku włączono wojskowe organy bezpieczeństwa do Ministerstw: Obrony Narodowej i Spraw Wewnętrznych. Zakres działania wojskowych organów bezpieczeństwa mieli ustalić ministrowie Obrony Narodowej i Spraw Wewnętrznych 24. Na podstawie rozkaz MON nr 01/MON z dnia roku rozformowano Główny Zarząd Informacji (oraz jego zarządy, oddziały, wydziały i sekcje przy poszczególnych okręgach, instytucjach, związkach taktycznych i jednostkach), a w jego miejsce sformowano Szefostwo Wojskowej Służby Wewnętrznej oraz zarządy, oddziały i wydziały WSW 25. Zachowane archiwalia GZI w zasadzie odzwierciedlają wszystkie kierunki działalności organów informacji w Polsce począwszy od roku 1943, aż do przekształcenia ich w wojskową służbę wewnętrzną. Najstarsze akta dotyczące wypadki nadzwyczajnych zostały wytworzone w latach przez Oddział Informacji I Korpusu Sił Zbrojnych w ZSRR, na 19 Dnia roku sformowano CAW podległe szefowi Oddziału XI Sztabu Gen. WP. Od tego dnia Archiwum Wojska Polskiego w Wesołej zostało przemianowane na Archiwum GZI. 20 CAW, spis 1545/73/40, k CAW, spis 1778/90/1, k. 1; IV , k Ustalono na podstawie akt kancelaryjnych GZI i zachowanych teczek personalnych. 23 Rozkaz MSW nr 3/56 z roku. CAW, spis 1780/90/48, k CAW, spis 1780/90/47, k CAW, spis 1545/73/76, k. 33.

6 bazie którego sformowano GZI. Wszystkie komórki organizacyjne GZI znajdują odzwierciedlenie w aktach i w tej kolejności zostają omówione. W pierwszej z nich kierownictwie znajdują się przede wszystkim rozkazy, dyrektywy i zarządzenia szefa GZI dotyczące całokształtu pracy organów informacji. I tak są tu rozkazy personalne, dyscyplinarne, dzienne oraz dotyczące spraw organizacyjnych, prowadzenia pracy agenturalno-operacyjnej, szkolenia, prowadzenia dokumentacji, kontroli i rozpracowywania osób podejrzanych. Na uwagę zasługują także zarządzenia szefa GZI dotyczące bieżącej pracy organów informacji: werbowania tzw. agentury, organizacji i pracy rezydentur, współpracy z organami bezpieczeństwa publicznego, personalne, dyscyplinarne, dzienne oraz dotyczące spraw organizacyjnych, prowadzenia pracy agenturalno-operacyjnej, szkolenia prowadzenia dokumentacji, kontroli i rozpracowania osób podejrzanych. W zespole znajdują się także dyrektywy dotyczące bieżącej działalności, szkolenia, pracy aresztów wewnętrznych, rozpracowywania żołnierzy powracających z Zachodu, kleru kandydatów do Akademii Sztabu Generalnego i poborowych oraz prowadzenia przesłuchań i utrzymania tajnych współpracowników. Wśród akt kierownictwa jest także uchwała Rady Ministrów z roku o włączeniu wojskowych organów bezpieczeństwa do Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego oraz rozkaz o rozwiązaniu Komitetu, a także wykazy dyslokacyjne organów informacji, instrukcje i schematy organizacyjne służby informacji, notatki dotyczące metod prowadzenia śledztw oraz współdziałania z kontrwywiadem Armii Radzieckiej. Na uwagę zasługują również materiały innego typu, takie jak uchwała Prezydium Rządu w sprawie organizacji i działalności Wojskowego Korpusu Górniczego, dokumentacja dotycząca likwidacji bandy Ognia (Józefa Kurasia) na Podhalu, stenogram z przesłuchania gen. bryg. Władysława Komara, imienny wykaz jeńców niemieckich zatrudnionych w GZI, materiały dotyczące referendum oraz analizy aresztowań i dezercji w WP. Wśród akt kierownictwa znajdują się dokumenty wykraczające poza okres istnienia GZI, jak np.. sprawozdanie z pracy Wojskowej Służby Informacyjnej w latach Wśród zachowanych dokumentów Oddziału Organizacyjnego o bardzo zróżnicowanym charakterze, znalazły się m.in. akta komórki inspekcji obrazujące metody kontroli organów informacji, liczne sprawozdania z pracy

7 kontrwywiadowczej, ustawa o Zarządzie Informacji i rozkaz o etacie, a także materiały dotyczące przestępstw i nadużyć dokonywanych przez pracowników organów informacji protokoły z odpraw. Inny rodzaj dokumentów w tej komórce to protokoły zdawczo-odbiorcze obowiązków szefa GZI, statuty oddziałów sekcji GZI, księga ewidencji szeregowych GZI oraz skorowidze. rejestry rozkazów i zarządzeń wydanych przez szefa GZI w latach Dość jednorodny materiał znajduje się w aktach Zarządu I. Przeważają tu plany i sprawozdania z pracy agenturalno-operacyjnej, a wśród nich m.in. informacje o nastrojach w związku z procesem Tatara, Utnika i Nowickiego (TUN). Bardzo zróżnicowany i bogaty materiał aktowy zachował się w archiwaliach Zarządu II. Większość dokumentów odzwierciedla pracę organów informacji, która w tym czasie polegała m.in. na rozpracowaniu działalności partii politycznych w wojsku, obserwacji osób podejrzanych najczęściej o szpiegostwo, czy to w okresie wojny czy po wojnie. Wielu z zachowanych dokumentów zarówno wytworzonych na szczeblu centralnym jak w okręgowych zarządach informacji, dotyczy bezpośrednio prowadzenia pracy agenturalno-operacyjnej: wprowadzenia agentów do jednostek wojskowych planów rozpracowań, dekonspiracji agentów. Gros materiału to akta sprawozdawcze z jednostek podległych. Na uwagę zasługują także meldunki specjalne o walkach i likwidacji różnych oddziałów zbrojnych; materiały dotyczące rozpracowywania b. członków Polskiej Armii Ludowej, b. więźniów oflagów, oficerów narodowości żydowskiej, oficerów-członków i sympatyków PPS, Ukraińców, b. oficerów Oddziału II Sztabu Generalnego WP sprzed 1939 roku oraz żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza. Wśród wielu meldunków napływających do GZI znajdują się także, które dotyczą oddźwięku wśród żołnierzy na różne wydarzenia w kraju i za granicą m.in. na proces TUN, śmierć Stalina czy wypadki poznańskie w 1956 roku. Bardzo licznie w tej komórce występują meldunki o wypadkach nadzwyczajnych w WP oraz wykazy osób będących obiektem zainteresowania informacji wojskowej. W tej grupie akt są również dokumenty w zasadzie nie związane bezpośrednio z zakresem zadań tego zarządu np.: wykazy więźniów więzienia karno-śledczego Warszawa Praga ze stycznia 1945 roku, plan sytuacyjny wału kazuńskiego, raporty kpt. J. Wójcika z uczestnictwa w Komisji do Badania

8 Zbrodni Niemieckich. Bardzo jednolity materiał aktowy należy do Zarządu III, który istniał do końca 1953 roku. Są to przede wszystkim sprawozdania, meldunki i informacje dotyczące aresztowań dokonywanych przez organa informacji, nastrojów wśród żołnierzy, a także szczegółowe meldunki o wypadkach nadzwyczajnych za 1952 rok. Akta Zarządu IV Śledczego to przede wszystkim analizy spraw śledczych oraz akta kontroli pracy jednostek podległych w zakresie aresztować i prowadzenia śledztw. Znajdują się tu także zarządzenia i instrukcje dotyczące prowadzenia śledztwa, przeprowadzania aresztowań, metod pracy śledczej, prowadzenia dokumentacji oraz zakresy obowiązków personelu śledczego, plany przedsięwzięć operacyjnych szczeblu centralnego i podległych jednostek, plany szkolenia oficerów śledczych. Wśród pozostałych materiałów znajdują się m.in. zobowiązania, do współpracy z organami informacji, informacje do ministra ON dotyczące aresztowań b. członków Armii Krajowej. Licznie zachowała się dokumentacja ewidencyjna spraw śledczych prowadzonych przez GZI i okręgowe zarządy informacji, księgi więzienia GZI, księgi ewidencyjne osób aresztowanych. Akta oddziału V to plany i sprawozdania z pracy operacyjnej tegoż oddziału oraz wydziałów V okręgowych zarządów informacji. Archiwalia Oddziału VII są bardzo zróżnicowane ze względu na szeroki zakres działania komórki. Oddział VII czyli wcześniejsze Biuro Studiów zorganizowano w celu koordynacji pracy poszczególnych oddziałów, gromadzenia wiadomości i opracowań, prowadzenia sprawozdawczości i studiów nad aktualnymi zagadnieniami z różnych dziedzin, projektowania programów szkolenia specjalnego pracowników. Zgromadzono tutaj przede wszystkim różnego rodzaju sprawozdania i meldunki: z pracy agenturalno-operacyjnej w jednostkach WP, o stanie moralnopolitycznym żołnierzy, o stanie sieci agenturalnej, z pracy GZI, ze szkolenia fachowego i ogólnego w WP, o nastrojach, wypowiedziach i rekcjach żołnierzy na wydarzenia polityczne w kraju i za granicą. Inne materiały archiwalne zasługują na uwagę to dziewięć tomów zawierających charakterystyki oficerów, na których zgromadzono materiały kompromitujące; wykazy imienne: b. członków AK służących w WP, oficerów przedwojennych powołanych do WP; komunikaty o wypadkach

9 nadzwyczajnych; wykazy stanu sieci agenturalnej; dziennik rejestracji kart daktyloskopijnych; centralny rejestr akt rozpracowania pojedynczego; zestawienia wyników głosowania do Sejmu Ustawodawczego. Wśród akt Oddziału VII znajdują się także dokumenty śledztwa w sprawie śmierci gen. Karola Świerczewskiego, materiały organizacyjne Ukraińskiej Powstańczej Armii, dokumentacja śledztwa w sprawie płk. Antoniego Tarnawy-Petrykowskiego, dokumenty Referatu Wojskowego PPS dzielnicy Warszawa-Targówek, dokumenty Kursów Handlowych Żeńskich w Warszawie z lat Wśród akt oddziału kadr oprócz typowych dokumentów personalnych rozkazów, projektów obsady etatowej, korespondencja znajduje się alfabetyczny wykaz oficerów radzieckich służących w organach informacji WP. Uzupełnieniem powyższych archiwaliów są akta wydziału finansów (listy płac za lata i wykazy depozytów odebranych osobom aresztowanym w latach ), akta oddziału zaopatrzenia (głównie dokumentacja techniczna budynków należących do GZI w Wesołej pod Warszawą) oraz akta archiwum GZI. Zachowało się również 25 jednostek archiwalnych z działalności obozu GZI dla internowanych w Skrobowie k. Lubartowa. Znajdują się tam m.in.: zarządzenie NDWP dotyczące utworzenia obozów dla internowanych, plan internowania oficerów i podoficerów WP b. członków AK, dokumentacja dotycząca ucieczki 48 więźniów z tego obozu, wykazy imienne internowanych i obsługi obozowej oraz szkic obozu. Zachowały się również nieliczne akta okręgowych zarządów informacji. Dokumentacja wytworzona na szczeblach zarządów jest w zasadzie odbiciem tej z GZI. I tak należą do niej: rozkazy i zarządzenia szefów zarządów, plany i sprawozdania z pracy agenturalno-operacyjnej i śledczej, informacje o osobach prowadzących wrogą działalność, protokoły przesłuchań, wykazy i księgi ewidencyjne aresztowanych oraz ewidencje prowadzonych spraw śledczych. Podobną dokumentację zgromadzono w aktach Zarządu Informacji Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Wojsk Ochrony Pogranicza. Do zespołu akt GZI należą także akta Oficerskiej Szkoły Informacji (głównie rozkazy dzienne, personalne, naznaczeniowe, wykazy ewidencyjne podchorążych i słuchaczy, listy płacy), 6 Samodzielnego Batalionu Informacyjnego, oddziałów informacji: GO Wisła,

10 Dowództwa II Korpusu Piechoty, 11 DP, 7 DP, 3 DP, 13 Brygady Artylerii Ciężkiej; wydziałów informacji WAT, Garnizonu Warszawa, 88 PAL; sekcji informacji Oficerskiej Szkoły Samochodowej, Wyższej Szkoły Piechoty. Akta GZI trafiły do CAW w latach z Archiwum Wojskowej Służby Wewnętrznej i Archiwum Zarządu II Sztabu Generalnego. Należy przypuszczać, że była to tylko część dokumentacji wytworzonej w GZI i jego podległych komórkach. Zewnętrzny wygląd teczek i pojedynczych dokumentów wskazuje na to, że przed przekazaniem ich do CAW zostały skrupulatnie przejrzane, wyjęto niektóre dokumenty, dokładnie skreślono wiele nazwisk i przenumerowano od nowa karty. Mimo to, akta, które trafiły do CAW, jeszcze przed zakończeniem opracowania cieszyły się ogromnym zainteresowaniem badaczy, zostały wykorzystywane do wielu ciekawych publikacji i w dalszym ciągu służą do odsłaniania tajemnic epoki stalinowskiej w Polsce.