DEKRET ARCHIWALNY PO ODZYSKANIU NIEPODLEGŁOŚCI. Początki ustawodawstwa archiwalnego

Transkrypt

1 Bolesław Woszczyński DEKRET ARCHIWALNY PO ODZYSKANIU NIEPODLEGŁOŚCI Początki ustawodawstwa archiwalnego Prace związane z organizacją służby archiwalnej sięgają jeszcze okresu przed odzyskaniem niepodległości. Z chwilą powołania w 1917 roku Tymczasowej Rady Stanu, w jej składzie utworzony został Departament Spraw Politycznych, który ustanowił specjalną komisję, polecając jej zajęcie się sprawami archiwalnymi. Pod przewodnictwem Marcelego Handelsmana przystąpiono do opracowania projektu ustawy archiwalnej. W rozważaniach sformułowanych w pierwszym projekcie uwzględniono porządek organizacyjny polskiej służby archiwalnej. Przewidywano powołanie archiwów centralnych, a także utworzenie sieci archiwów terenowych 1. Ostatecznie działalność komisji zaowocowała przygotowaniem reskryptu o archiwach państwowych, który przyjęty został i ogłoszony przez Radę Regencyjną w dniu 31 lipca 1918 roku 2. Wówczas to jego znaczenie miało charakter ramowy, niestety, nie zapoczątkował on pracy nad budowa struktury organizacyjnej archiwów. Postanowienia reskryptu, co należy jednak podkreślić, stanowiły podstawę tworzenia polskiego ustawodawstwa archiwalnego. Nastąpiło to już w niedługim odstępie czasu. 1 Szczegóły z tym związane omawia A. T o m c z a k, Zarys dziejów archiwów polskich, wyd. 2, Toruń 1982, s Monitor Polski nr 116, 1918 rok.

2 Z chwilą odzyskania niepodległości w listopadzie 1918 roku, wykorzystując wcześniej przygotowane akty normatywne dotyczące problematyki archiwalnej, przystąpiono do intensywnej pracy w zespołach i komisjach. Funkcjonujący Wydział Archiwów Państwowych 3 w ramach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, rozpoczął działalność legislacyjną. Równocześnie przystąpiono do przejmowania akt pod nadzór państwowy; ważnym stały się sprawy rewindykacyjne. Aby sprostać wymogom stawianym już w początkowym okresie niepodległości, należało wiec podjąć problematykę ustawodawstwa archiwalnego. Dążąc do szybkiego uregulowania zasad funkcjonowania polskiej służby archiwalnej wystąpiono z propozycją przyjęcia za podstawę reskrypt wcześniej ogłoszony przez Radę Regencyjną. Naniesiono wiec, w ramach Wydziału Archiwów Państwowych, drobne uzupełnienia i poprawki wynikające już z zaistniałej sytuacji politycznospołecznej. Wkrótce tekst przesłany został do kancelarii Naczelnika Państwa. Pierwszy dekret archiwalny Dnia 7 lutego 1919 roku Józef Piłsudski podpisał dekret o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami. Pod tekstem złożyli też podpisy Prezydent Ministrów Ignacy J. Paderewski oraz Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Jan Łukasiewicz 4. Ten akt ustawodawczy o służbie archiwalnej wydany już w Polsce niepodległej nie miał szerokiego zasięgu w momencie ogłoszenia. Najwcześniej zaczął obowiązywać na terenie byłej okupacji austriackiej. Objecie problematyki archiwalnej w innych dzielnicach nastąpiło później. Od października 1919 roku obowiązywał w byłej Galicji. Na terenie Poznańskiego znaczenie dekretu ważne było od 1 stycznia 1922 roku. Wileńszczyzna objęta została 3 Jak zaznacza J. Tomczak był to pierwszy polski urząd do spraw archiwalnych, kierujący praca wszystkich archiwów państwowych. Rzut oka na dzieje archiwów polskich i na ich aktualne zadania, Archeion t. 43, 1966, s Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 14, poz. 182, 1919 rok. Por. też.: Pierwsze akty o organizacji polskich archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami z 31 lipca 1918 roku i 7 lutego 1919 roku (oprac. M. M o t a s), Archeion t. 50, 1968, s. 27 i nast.

3 w styczniu 1923 roku, zaś Pomorze 1 stycznia 1924 roku 5. Ukazanie się pierwszego aktu ustawodawczego miało ważne znaczenie dla początków tworzenia struktury służby archiwalnej. Dekret o organizacji archiwów składał się z 10 rozdziałów obejmujących 46 artykułów. Władze, zwierzchnia nad archiwami państwowymi pełnił Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego za pośrednictwem podległego mu bezpośrednio Wydziału Archiwów Państwowych. W pierwszym rozdziale regulowane były zadania stojące przed służbą archiwalną, sprawy opieki nad materiałami historycznymi, zagadnienia rewidynkacyjne oraz związane z ratowaniem istniejących w kraju zabytków archiwalnych. W dziewięciu artykułach rozdziału drugiego zawarta została problematyka dotycząca już samego funkcjonowania archiwów państwowych. Placówki te otrzymały prawo przechowywania akt i dokumentów związanych z działalnością organów państwa polskiego, władz kościelnych, wyznaniowych, instytucji oraz korporacji publicznych i prywatnych. Archiwa zostały upoważnione do gromadzenia i przechowywania wszelkiego rodzaju zabytków rękopiśmiennych dotyczących dziejów państwa i narodu polskiego. W świetle zapisów tego aktu ustawodawczego archiwa mogły prowadzić działalność wydawniczą w zakresie problematyki archiwalnej, dokonywały wszelkiego rodzaju kwerendy i poszukiwania archiwalne, udostępniały do badań naukowych urzędnikom państwowym potrzebnych im materiałów. Archiwa państwowe mogły rozwijać (wespół z innymi zainteresowanymi placówkami) prace naukowe, a także udostępniać zasób źródłowy drogą publikacji. Kilka artykułów dekretu traktowało o problematyce personalnej archiwów państwowych. Całokształtem spraw placówki kierował dyrektor, zaś personel urzędniczy składał się z archiwistów, asystentów i praktykantów oraz urzędników kancelaryjnych. Wymaga podkreślenia fakt, że urzędników archiwów państwowych powoływał minister WRiOP, zgodnie z obowiązującą w okresie międzywojennym pragmatyka służbowa. Powyższe sprawy rozstrzygała specjalna komisja kwalifikacyjna, działająca przy Wydziale Archiwów Państwowych. 1927, s A. R y b a r s k i, Centralny Zarząd Archiwów w Odrodzonej Rzeczypospolitej, Archeion t. 1,

4 Dekret stanowił też o powołaniu Rady Archiwalnej. Jej zadaniem było: rozpatrywanie regulaminów, instrukcji i przepisów archiwalnych oraz planów wydawniczych, a także opracowywanie wniosków dotyczących zabezpieczania archiwaliów przechowywanych w placówkach podległych Wydziałowi oraz funkcjonujących w ramach resortów urzędów państwowych. Na zadanie Ministerstwa WRiOP Rada służyła pomocą w dziedzinie opieki nad przekazami źródłowymi znajdującymi się poza archiwami państwowymi oraz przy rewindykacji archiwaliów należących do Państwa Polskiego. Końcowe artykuły wprowadzonego dekretu dotyczyły bezpośrednio już samej sieci archiwów państwowych. Zgodnie z ustaleniami ustanowione zostały wówczas placówki o charakterze centralnym w Warszawie. Wymienione zostały archiwa miejscowe w Lublinie, Piotrkowie i Płocku oraz Archiwum Państwowe we Lwowie. Ustalono, że dalszy rozwój sieci archiwalnej regulowany będzie na mocy rozporządzeń Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Ukazanie się dekretu archiwalnego już w pierwszych miesiącach odbudowującego się, po latach niewoli, państwa polskiego miało ważne znaczenie. Ten akt ustawodawczy, podpisany przez Naczelnika Państwa, był potwierdzeniem przez władze II Rzeczypospolitej znaczenia dokumentu, na mocy którego zapoczątkowano wszechstronną funkcjonalność polskiej służby archiwalnej. Zapisy dekretu uzupełniono później rozporządzeniami oraz odpowiednimi przepisami o charakterze organizacyjnym, a także metodyczno-szkoleniowym. Uregulowano szczegółowo zasady udostępniania akt. Odpowiednie ustalenia dotyczyły tworzenia struktury wewnętrznej archiwów, a także organizacji biurowości 6. Wiele uwagi poświęcono sprawom podnoszenia kwalifikacji pracowników zatrudnionych w placówkach, powołanych na podstawie pierwszego dekretu archiwalnego. 6 Kilka regulaminów archiwalnych ogłoszono drukiem. Por. Teki Archiwalne t. 13, Ponadto: M. M o t a s, O przepisach archiwalnych w Polsce międzywojennej ( ) Archeion t. 48, 1968, s

5 Dekret i wojskowa służba archiwalna Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości tworzone były podstawy organizacji również wojskowej służby archiwalnej. Ważna w tym funkcję odegrała Komisja Wojskowa Tymczasowej Rady Stanu 7. W ramach działającego tam Wydziału Spraw Ogólnych i Przygotowawczych już w początkach 1918 roku opracowany został tymczasowy statut Archiwum Wojskowego. Rozwijana była działalność pod kątem możliwości szybkiego ustanowienia sieci placówek instytucji i jednostek militarnych z chwilą odzyskania niepodległości. Ukazanie się pierwszego dekretu archiwalnego odegrało ważną rolę w całokształcie tworzenia archiwów polskich. Tak się jednak złożyło, że przez kilka lat istniały dwa archiwa o nazwie wojskowe. Władze naczelne sił zbrojnych powołały Centralne Archiwum Wojskowe. Zgodnie z dekretem Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919 roku utworzone zostało też Archiwum Wojskowe podległe Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zadaniem jego było przechowywanie akt wojskowych władz zaborczych, a także wojskowych władz okupacyjnych niemieckich i austriackich z okresu wojny światowej W pierwszych latach istnienia obowiązywała nazwa: Archiwum Austriackie Pookupacyjne, a także Archiwum Aktów Okupacyjnych Niemieckich i Austriackich 8. Powyższy problem był omawiany przez Radę Archiwalną, powołaną na podstawie dekretu z lutego 1919 roku. Do szerokiej dyskusji włączyły się władze wojskowe. Członkiem gremium obradującego pod przewodnictwem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego był dyrektor Centralnego Archiwum Wojskowego 9. Sprawa czekała na swoje rozwiązanie. W istniejącej sytuacji, kiedy resort spraw wojskowych gromadził i powiększał swój zasób archiwalny, należało doprowadzić do ostatecznego uregulowania problemu. Ostatecznie 3 czerwca Działalność omawia W. G i e r o w s k i, Królewsko-polska Komisja Wojskowa, Niepodległość t. 4, A. T o m c z a k, Zarys dziejów..., s. 176, 178 i 219. Problem ten szczegółowo omawiają: J. S t o j a n o w s k i, Archiwum Wojskowe w Warszawie w latach Archeion t. 2, 1927, s ; B. W o s z c z y ń s k i, Archiwum Wojskowe po odzyskaniu niepodległości ( ), Archeion t. 50, 1968, s. 40 i nast.; W. W y s o c k i, Archiwum Wojskowe Dzieje i działalność, Teki Archiwalne t. 2 (24), 1997, s Protokoły posiedzeń Rady Archiwalnej ogłoszono drukiem w Tekach Archiwalnych t. 13, 1971.

6 roku ukazało się zarządzenie Ministra WRiOP, na podstawie którego zrezygnowano z utrzymania w służbie cywilnej własnego archiwum gromadzącego akta wojskowe. Wkrótce, bo 1 lipca tegoż roku, zaczęło funkcjonować Archiwum Akt Nowych, którego zasób stanowiły akta pookupacyjne z lat oraz wytworzone przez centralne urzędy państwa polskiego. Odtąd też wojskowa służba archiwalna nawiązała ścisłe kontakty z tym archiwum państwowym. Należy podkreślić, że służba wojskowa przywiązywała szczególną uwagę do współpracy z naczelną, władzą archiwów cywilnych oraz działającymi w terenie archiwami państwowymi. Czyniono wszystko, aby zacieśniała się ścisła więź pomiędzy pracownikami archiwów na każdym szczeblu zarządzania. Dokonywana była wymiana doświadczeń, a Rada Archiwalna wielokrotnie omawiała problematykę, dotyczącą archiwistyki wojskowej. Rozważano sprawy właściwego rozmieszczania zasobu aktowego i jego zabezpieczenia. Interesowano się samą organizacją wojskowej służby archiwalnej oraz możliwościami przemieszczania materiałów źródłowych z archiwów cywilnych podległych Wydziałowi Archiwów Państwowych. Warto też zasygnalizować, że utworzony w archiwach cywilnych urząd archiwistów objazdowych (na podstawie art. 28 dekretu z 1919 roku) miał zastosowanie również i w praktyce wojskowej służby archiwalnej. Uwagi końcowe Pierwszy dekret archiwalny po odzyskaniu niepodległości wprowadził model scentralizowanej służby archiwalnej. W istniejących wówczas warunkach było to właściwe rozwiązanie. Doświadczenia Wydziału Archiwów Państwowych w tym zakresie wykorzystała też wojskowa służba archiwalna. W okresie międzywojennym były podejmowane próby opracowania projektu ustawy archiwalnej. Problem ten omawiany był w ramach Rady Archiwalnej, a wypowiadali się również przedstawiciele sił zbrojnych. Na porządku obrad stawała też sprawa podporządkowania problematyki archiwalnej Radzie Ministrów. Wszelkie działania zmierzały do podniesienia rangi placówek zabezpieczających dobra kultury

7 narodowej. Takie było też dążenie kierownictwa wojskowej służby archiwalnej. Dekret o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami z 7 lutego 1919 roku przetrwał długie lata. Nie zmieniło się podporządkowanie służby archiwalnej: archiwa II Rzeczypospolitej działały w ramach resortu oświaty. Jak zauważono w opracowaniach była to jednak reguła niemal we wszystkich archiwach europejskich 10. Tworzona wojskowa służba archiwalna po odzyskaniu niepodległości nie dysponowała dużym doświadczeniem. W zasadzie trzeba było organizować wszystko od podstaw. Wydawano odpowiednie przepisy i ustalenia metodyczno-szkoleniowe. Powoływano nowa strukturę sieci archiwalnej, korzystając z tych przepisów i wskazówek metodycznych, które oparte były na pierwszym dekrecie archiwalnym wprowadzonym 7 lutego 1919 roku. 10 Pisze o tym T. M e n c e l, Dekret o archiwach i opiece nad archiwaliami z 7 lutego 1919 roku na tle ówczesnego ustawodawstwa archiwalnego w Europie [w:] Sześćdziesięciolecie polskich archiwów państwowych, Warszawa 1981, s. 36.