MATERIAŁY ARCHIWALNE CAW DOTYCZĄCE STANÓW LICZEBNYCH WOJSKA W LATACH Zarys organizacyjno-prawny

Transkrypt

1 Kazimierz Bar MATERIAŁY ARCHIWALNE CAW DOTYCZĄCE STANÓW LICZEBNYCH WOJSKA W LATACH Zarys organizacyjno-prawny W związku z dekretem Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego z dnia 12 października 1918 roku 1 o przejściu władzy zwierzchniej nad wojskiem polskim w ręce Rady Regencyjnej, przystąpiono do formowania narodowej armii regularnej. Na podstawie tymczasowej ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej z dnia 27 października 1918 roku 2 przystąpiono do powoływania obywateli Państwa Polskiego do służby wojskowej. Obowiązek służby w wojsku stałym rozpoczynał się 1 stycznia danego roku kalendarzowego, w którym poborowy kończył 20 rok życia. W ślad za tymczasową ustawą o powszechnym obowiązku służby wojskowej w celu powiększenia siły zbrojnej dla obrony granic Polskiej Republiki Ludowej, dekretem z dnia 15 stycznia 1919 roku zarządzono obowiązkowy, częściowy pobór regularny rocznika Następnie ustawą z dnia 7 marca 1919 roku 4 ustalono pobór roczników 1896, 1897, 1898, 1899, 1900 i 1901 na całym obszarze ziem polskich, na których pobór tych roczników nie był dokonywany przez władze polskie. 1 Dziennik Praw Królestwa Polskiego nr 13 z r., p. 27 i zmiany w dekrecie z r., Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 8, p Dziennik Praw Królestwa Polskiego nr 13 z r., p Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 7 z r., p Tamże, nr 22 z r.

2 Postanowienia ustawy nie naruszały dotychczasowych zarządzeń poborowych obowiązujących w całym Państwie. W miarę wprowadzania jej w życie roczniki nią nie objęte miały być stopniowo zwalniane z czynnej służby wojskowej. W maju 1919 roku popisowym roczników 1896, 1897, 1898 i 1899, którzy zostali powołani na obszarze Generalnego Okręgu Krakowskiego do czynnej służby wojskowej na okres 4 miesięcy, przedłużono pierwotny czas służby o 3 miesiące 5, a następnie bezterminowo do czasu ogłoszenia w Wojsku Polskim powszechnej demobilizacji 6. Poza normalnym poborem zgodnie z ustawą z dnia 2 sierpnia 1919 roku każdy pracownik kolei, żeglugi parowej, poczty, telegrafu, telefonu itp. aż do 50 roku życia o ile w myśl obowiązujących ustaw nie podlegał obowiązkowi czynnej służby wojskowej był odpowiednio do swoich kwalifikacji i specjalności powoływany do obsługi komunikacji wojskowej i łączności armii 7. W czerwcu 1923 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych wydane w porozumieniu z ministrem spraw wewnętrznych w przedmiocie powołania mężczyzn rocznika 1902 do czynnej służby wojskowej 8. Zezwolono także na ochotnicze zgłaszanie się z całego terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do służby w wojsku stałym mężczyzn urodzonych w latach W maju 1924 roku wydana została ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej 9, zgodnie z którą wiek poborowy rozpoczynał się z dniem 1 stycznia tego roku, w którym zobowiązany do służby wojskowej mężczyzna kończył 21 rok życia i trwał do końca roku kalendarzowego, w którym kończył 23 lata. Czas trwania służby wojskowej w wojsku stałym zgodnie z ustawą był następujący: we wszystkich rodzajach służby wojskowej, z wyjątkiem jazdy i artylerii konnej 2 lata; w jeździe (kawaleria) i artylerii konnej 2 lata i 1 miesiąc; w rezerwie do końca roku kalendarzowego, w którym rezerwista kończył 40 rok życia; 5 Ustawa z dnia r., Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 23, z r., p Ustawa z dnia r., Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 2, z r., p Dziennik Ustaw R.P. nr 65 z r., p. 326 i nr 67 z r., p Dziennik Ustaw R.P. nr 69 z r., p Dziennik Ustaw R.P. nr 61 z r., p. 609.

3 w pospolitym ruszeniu do końca roku kalendarzowego, w którym zaliczony do pospolitego ruszenia kończył 50 rok życia (od 1938 roku 60 lat). Zasady służby wojskowej zawarte w ustawie z 1924 roku oraz jej nowelizacji w latach 1928 i , obowiązywały do kwietnia 1938 roku, kiedy to ustawą z dnia 9 kwietnia 1938 roku 11 dokonano ich modyfikacji. W ślad za ustawą wydano rozporządzenie ministrów: spraw wojskowych, spraw wewnętrznych i opieki społecznej z dnia 7 lutego 1939 roku w sprawie wykonania ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej Zawartość aktowa W materiałach archiwalnych Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego z lat znajduje się zbiór (kolekcja) stanów liczebnych wojska liczących 85 jednostek archiwalnych. Zawiera on dane dotyczące stanu ilościowego sił zbrojnych od marca 1918 roku do końca roku Zgromadzone w zbiorze raporty zmian stanu, zawierają informacje o liczbie oficerów, podoficerów i szeregowców. W raportach z listopada 1918 roku wykazany jest stan ilościowy garnizonów: Warszawa, Ostrów Mazowiecka, Mińsk Mazowiecki, twierdzy Dęblin, a także stan ludzi w zakładach karnych i szpitalach 13. Brak jest natomiast zestawień zbiorczych o stanie liczebnym całej siły zbrojnej w tym okresie. Na podstawie raportów stanu z grudnia 1918 roku można stwierdzić postępujące stopniowo zwiększanie stanów ilościowych w poszczególnych okręgach generalnych oraz na froncie 14. Materiały z 1919 roku zawierają dane o liczebności poszczególnych frontów, grup operacyjnych, dywizji i oddziałów wojskowych, przy czym występuje wyraźne rozróżnienie stanów liczebnych armii na froncie i w kraju. Przeważają jednak raporty 10 Dziennik Ustaw R.P. nr 46 z r., p. 458 oraz nr 60 z r., p Dziennik Ustaw R.P. nr 25 z r., p Tamże, nr 20 z r. 13 CAW, Naczelne Dowództwo WP Stany liczebne, t Tamże.

4 zmian stanu ilościowego ludzi, koni i sprzętu wojskowego 15. Brak jest natomiast zbiorczych zestawień stanu liczebnego armii. W okresie od kwietnia do czerwca 1919 roku przybyła z Francji do Polski Armia gen. Hallera, co wydatnie wpłynęło na wzrost liczebny wojska. Jak wykazują materiały archiwalne 1 Biura Sztabu Armii liczyła ona 7 lipca 1919 roku osób, w tym żołnierzy narodowości francuskiej. Kadrę stanowiło oficerów francuskich i polskich 16. Materiały te pozwalają ustalić także rozwój i wzrost szeregów armii oraz jej strukturę organizacyjną 17. W myśl rozkazu ministra spraw wojskowych z 1 września 1919 roku rozpoczęto reorganizację oddziałów przybyłych z Francji oraz zjednoczenie ich z polskimi siłami zbrojnymi 18. W połowie 1919 roku liczebność Wojska Polskiego zwiększyła się o podporządkowane Naczelnemu Dowództwu WP jednostki Armii Wielkopolskiej. W grudniu tegoż roku rozpoczął się proces scalania jej z armią utworzoną w kraju 19. W materiałach kolekcji stanów liczebnych Naczelnego Dowództwa WP z roku 1920 znajdują się wykazy stanu liczebnego ludzi, koni i sprzętu wojskowego na poszczególnych frontach, a także ogólne zestawienie stanu armii na pierwszy dzień każdego miesiąca 20. Ponadto jest w kolekcji kilka teczek zawierających tabele stanu liczebnego sił zbrojnych w kraju 21 z tym, że część tych materiałów dotyczy również wojska na froncie z wyszczególnieniem liczebności armii, dywizji, oraz pułków piechoty i jazdy. Materiały archiwalne z roku 1921 uwidaczniają oprócz zestawień stanów liczebnych poszczególnych armii również ogólne stany liczbowe wojska na froncie i w kraju 22. W 1921 roku pojawia się tendencja do zmniejszania liczby wojska, co znajduje odbicie aktach Komisji Oszczędnościowej Tamże, t. 1, 9, 28, CAW, I Tamże. 18 CAW, I Tamże. 20 CAW, Nacz. Dow. WP, Stany liczebne, t. 2; a także akta szefa Sztabu Gen., t. 67 oraz akta Oddz. I Szt. Gen., t CAW, Nacz. Dow. WP, Stany liczebne, t. 3, 62, 71, Tamże, t. 4 i CAW, akta szefa Sztabu Gen., t. 4 i 47.

5 Wartościowe i interesujące przekazy źródłowe dotyczące stanu liczebnego WP w latach , znajdują się w zespołach akt Sztabu Generalnego (Głównego) 24 oraz Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych 25. Jeszcze za rok 1922 stany te wykazywane są z rozbiciem na kraj i front, natomiast z lat następnych występują zestawienia zbiorcze stanów faktycznych sił zbrojnych (roczne, kwartalne i miesięczne). W związku z kryzysem gospodarczym, na początku lat trzydziestych, zaznacza się dążność do zmniejszania stanu liczebnego wojska. W tym celu opracowane zostały w grudniu 1931 roku minimalne składy osobowe sił zbrojnych niezbędne dla wegetacji wojska 26. Miały one być stosowane w pułkach broni, przy zredukowanej liczbie oficerów, podoficerów zawodowych, urzędników cywilnych oraz niższych funkcjonariuszy. Z uwagi na wzrost napięcia w stosunkach międzynarodowych oraz zagrożenia wojennego, interesujące wydaje się być prześledzenie stanów ilościowych wojska w okresie od 1 grudnia 1938 roku do 1 czerwca 1939 roku. Dane za lipiec i sierpień 1939 roku nie zachowały się. Materiały z przytoczonego wyżej okresu znajdują się w zespołach akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych 27 oraz Ministerstwa Spraw Wojskowych 28. Struktura organizacyjna wojska w okresie międzywojennym ulegała różnym przemianom. Natomiast stany liczebne wojska ograniczane odpowiednimi ustawami i budżetem, utrzymywały się w latach w zasadzie, w wyznaczonych granicach. Wynosiły one przeciętnie około 17 tys. oficerów, tys. podoficerów zawodowych i nadterminowych oraz 230 tys. szeregowców 29. Dane te nie obejmują Korpusu Ochrony Pogranicza, który stanowił odrębną część sił zbrojnych. 24 CAW, akta szefa Sztabu Głównego, t. 2, 20, 23, 24 i 35; Oddz. I, Wydz. Ogól. Org., t. 10; Oddz. I, Wydz. Mob., t. 8 oraz Kanc. Szt. Gł, t. 1, 94, 102 i CAW, I CAW, Sztab Gen. Oddz. I, Wydz. Mob., t CAW, I Szczegółowe zestawienie liczebności WP w pierwszej połowie 1939 r. podaje E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie , Warszawa 1964, s CAW, I i Wojna obronna Polski 1939, Warszawa 1979, s. 165.