ZASÓB AKTOWY ARCHIWUM WOJSK OCHRONY POGRANICZA Z LAT

Transkrypt

1 Adam Gnieciak ZASÓB AKTOWY ARCHIWUM WOJSK OCHRONY POGRANICZA Z LAT W niedługim czasie po zakończeniu II wojny światowej, kiedy to siła zbrojna przechodziła na stopę pokojową, miał też miejsce proces kształtowania nowych formacji. We wrześniu 1945 roku ukazał się rozkaz Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego powołujący do życia Wojska Ochrony Pogranicza 1. Równocześnie polecono formowanie 11 oddziałów ochrony pogranicza, którym podlegały komendy odcinków i strażnice. Ważnym wydarzeniem było przystąpienie do organizacji samego Archiwum Wojsk Ochrony Pogranicza. Placówka ta zajęła się gromadzeniem, zabezpieczaniem, opracowywaniem i udostępnianiem akt wytworzonych przez wszystkie jednostki wchodzące w skład WOP. Tak więc z biegiem czasu przyjęte zostały materiały Głównego Inspektoratu Ochrony Pogranicza, oddziałów ochrony pogranicza, Komendy Ochrony Pogranicza wraz z podległymi jednostkami oraz wszystkich granicznych placówek kontrolnych. 1 Rozkaz NDWP nr 0245/org. z dnia roku o powołaniu Departamentu Wojsk Ochrony Pogranicza i oddziałów WOP w okręgach wojskowych. CAW, III-1-62, k. 75 oraz III , k. 338.

2 Dokumentacja aktowa przechowywana była początkowo w kancelariach sztabów brygad, bądź pododdziałów Wojsk Ochrony Pogranicza. Tam właśnie kształtowane były teczki akt, nadawano im układ, opisywano i oprawiano. Z uwagi na brak odpowiednich wytycznych nie była prowadzona właściwa selekcja akt. Stąd też w jednostkach archiwalnych znalazło się dużo materiału nie przedstawiającego znaczenia dla badań, a równocześnie w pojedynczych wypadkach uległy zniszczeniu akta kategorii A, a więc o wartości historycznej 2. Od roku 1946 do Archiwum Wojsk Ochrony Pogranicza zaczęły napływać akta. Przekazał je Główny Inspektorat Ochrony Pogranicza, następne wpłynęły od poszczególnych oddziałów. Już tu na miejscu przystąpiono do właściwej selekcji materiału archiwalnego; przede wszystkim wydzielano oczywistą makulaturę. Następnie grupa pracowników przystąpiła do wstępnego porządkowania i opracowywania zespołów akt. Ewidencją. objęto zespoły archiwalne Głównego Inspektoratu Ochrony Pogranicza i podległych oddziałów, komend ochrony pogranicza oraz pogranicznych placówek kontrolnych z lat , liczące w sumie około jednostek archiwalnych 3. Zgromadzone w Archiwum Wojsk Ochrony Pogranicza akta z lat zasługują na uwagę badacza. Wśród wymienionych wyżej zespołów archiwalnych dużą wartość poznawczą mają meldunki sytuacyjne i operacyjne. One to właśnie obrazują najlepiej trudną działalność jednostek WOP. W latach każda doba na granicy przynosiła bowiem śmierć lub kalectwo. Jednostki WOP brały też udział w walce o utrwalenie władzy ludowej. Dziesiątki żołnierzy zginęło od kuł 2 Sprawy związane z oceną materiału aktowego w początkowym stadium działalności kancelarii jednostek wojskowych szczegółowo omawia J. Malczewski, Selekcja akt w archiwach wojskowych, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 4, 1972, s. 14 i nast. Por. też: H. F a b i j a ń s k i, Kształtowanie narastającego zasobu aktowego i selekcja materiału archiwalnego LWP w świetle założeń i praktyki. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s. 104 i nast. 3 Archiwum Wojsk Ochrony Pogranicza zabezpiecza też akta formacji granicznych z lat Por. Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 4, 1972, s

3 zbrojnego podziemia 4. Właśnie te zdarzenia są opisywane w meldunkach przez dowódców strażnic i grup operacyjnych. Kolejna grupa akt o szczególnym znaczeniu reprezentowana jest przez sprawozdania operacyjne i polityczne opracowywane na wszystkich szczeblach dowodzenia. W nich to właśnie opisane zostały metody szkolenia żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza, a głównie przebieg trudnej i niebezpiecznej służby granicznej. Pokazane zostały też sposoby zwalczania przestępczości granicznej. W ciągu kilku lat służby żołnierze Wojsk Ochrony Pogranicza zatrzymali i unieszkodliwili wiele tysięcy różnego pokroju przestępców. Zachowane w zespołach aktowych sprawozdania zawierają wiele opisów dotyczących przekroczenia granicy morskiej. Przestępcy usiłowali przekraczać granicę głównie przy wykorzystaniu statków handlowych. Do tego celu używane były też jak stwierdza się w sprawozdaniach operacyjnych kutry, łodzie, kajaki. Posługiwano się również fałszywymi dokumentami. Przemyt uprawiany był ponadto przy pomocy załóg i jednostek pływających. Równocześnie przerzucano do Polski szpiegów i dywersantów, bądź wywożono z kraju agentów oraz innych wrogów władzy ludowej. W sprawozdaniach jest wiele interesujących omówień w sprawie przemytu politycznego (materiały szpiegowskie, szkice, dokumenty, instrukcje, ulotki itp.) i ekonomicznego, który dotyczył finansowania przez państwa zachodnie placówek szpiegowskich na terenie Polski (zespół 1542, t. 120). Omawiana grupa sprawozdań operacyjnych dotyczy też sytuacji na granicy lądowej. W tym wypadku, jak podają archiwalia, przestępcy wykorzystywali ukształtowanie terenu, zalesienia, atrakcyjne miejscowości położone bezpośrednio w pobliżu granicy, czy też pola uprawne leżące przy samej linii granicznej. W dokumentacji tej naświetlone zostały również metody, do jakich uciekali się przestępcy na granicznych placówkach kontrolnych oraz w punktach kontroli małego ruchu granicznego. 4 Ogólne straty stanu osobowego jednostek wojskowych w tym okresie omówił H. F a b i j a ń s k i, Praca archiwów wojskowych przy ustalaniu listy strat LWP poniesionych w walce o utrwalenie władzy ludowej, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 4, 1972, s. 130 i nast. Straty LWP ujęte zostały również w książce: Polegli w walce o władzę ludową. Materiały i zestawienia statystyczne, Warszawa 1970.

4 Sprawozdania polityczne mówią o udziale żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza w walce prowadzonej w czasie utrwalania władzy ludowej. Jak wynika z materiałów archiwalnych w akcji tej zginęło ogółem 299 żołnierzy z jednostek WOP, a ponad 500 odniosło rany 5. Sprawozdania te informują również o dyscyplinie i wynikach szkolenia, o wyróżnieniach i karach w jednostkach. Wiele uwagi poświęca się w nich sprawom szkolenia politycznego, które było organizowane w myśl wytycznych Głównego Zarządu Politycznego. Ponadto dotyczą one pracy z ludnością cywilną, prowadzoną przez oddziały WOP, współdziałania z Towarzystwem Przyjaciół Żołnierza, organizowania okolicznościowych akademii w terenie, udzielania pomocy osadnikom wojskowym w czasie akcji siewnej, utrzymywania kontaktu z partiami politycznymi, organizacjami młodzieżowymi (Związek Walki Młodych i Organizacja Młodzieży TUR) oraz władzami administracyjnymi. W poszczególnych zespołach archiwalnych występują również materiały dotyczące spraw personalnych. Problemy z tym związane przewijają się w sprawozdaniach i meldunkach. Głównie jednak reprezentowane są poprzez rozkazy personalne. Na uwagę zasługują też wnioski awansowe, naznaczenia na stanowiska oficerów w poszczególnych jednostkach WOP, skierowania, spisy obsady etatowej, meldunki o stanie osobowym oraz korespondencja z tym związana. Wiele danych do badań dostarczają meldunki o wypadkach nadzwyczajnych. W grupie akt personalnych znajdują się również wykazy oficerów Armii Radzieckiej, którzy zostali skierowani do pełnienia służby w jednostkach Wojsk Ochrony Pogranicza 6. 5 Dane liczbowe ustalone zostały w oparciu O materiały komisji weryfikacyjnej działającej w okresie od roku do roku. H. F a b i j a ń s k i, Praca archiwów wojskowych..., s Straty jednostek WOP wykazane są również w publikacji H. D o m i n i c z a k a, Wojska Ochrony Pogranicza, Warszawa Por. Archiwum WOP, zespół 217, sygn. 24. Stwierdzić należy, że problem pomocy kadrowej Armii Radzieckiej udzielonej Wojsku Polskiemu znalazł swoje pełniejsze odzwierciedlenie w aktach Centralnego Archiwum Wojskowego. Por. R.L. P o l k o w s k i, Zawartość aktowa zespołu Oddziału Personalnego Wojska Polskiego , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s. 152 i nast. Całościowo sprawy te zostały ujęte w materiałach z drugiej sesji naukowej poświęconej wojnie wyzwoleńczej narodu polskiego w latach Por.: 20 lat Ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1967, s. 455.

5 Wszystkie omówione grupy akt z lat pozwalają bliżej zapoznać się z działalnością WOP. Badacz może prześledzić też ich strukturę oraz życie wewnętrzne poszczególnych jednostek, które aktywnie uczestniczyły w utrwalaniu władzy ludowej.