AKTA BRYGAD I GRUP ARTYLERII

Transkrypt

1 Tadeusz Wawrzyński AKTA BRYGAD I GRUP ARTYLERII W pierwszym okresie po odzyskaniu niepodległości w roku 1918 jednostki artylerii, podobnie jak oddziały innych rodzajów broni, tworzone były doraźnie bez jakiegoś ogólnego planu. Ujęcie tych jednostek w wyższe związki organizacyjne nastąpiło dopiero w drugiej połowie stycznia 1919 roku, a podstawą organizacji brygad artylerii był rozkaz Sztabu Generalnego WP nr 34 z 22 stycznia 1919 roku, który przewidywał, że... w skład brygady artylerii polowej wchodzą: 2 pułki artylerii polowej, 1 pułk artylerii ciężkiej i stosownie do warunków 1 pułk. artylerii górskiej 1. Jednakże w praktyce okazało się, że tworzenie brygad w tym składzie przewyższało ówczesne możliwości. W związku z tym 9 maja 1919 roku Departament I Ministerstwa Spraw Wojskowych sformułował nowy plan organizacji artylerii związany z reorganizacją wszystkich rodzajów broni Wojska Polskiego. Według nowego etatu w skład brygady artylerii wchodziły: dowództwo brygady, pułk artylerii polowej, dywizjon artylerii ciężkiej, oddział telefoniczny, oddział pomiarowopodsłuchowy, oddział balonów na uwięzi, 9 kolumn amunicyjnych i warsztaty artyleryjskie 2. 1 Spis władz wojskowych , Warszawa 1936 (maszynopis), część 10 Dowództwa brygad artylerii. 2 Tamże.

2 Reorganizacja brygad artylerii trwała do końca 1919 roku i dopiero wówczas zostały one włączone w skład dywizji piechoty. Natomiast reorganizacja artylerii Armii gen. Hallera i Armii Wielkopolskiej nastąpiła przy okazji zjednoczenia tych armii z armią krajową. Po przejściu wojska na organizację pokojową w roku 1921 brygady artylerii zostały zlikwidowane 3. Nowe, oparte już na innych zasadach, wyższe związki organizacyjne artylerii zostały utworzone z dniem 15 stycznia Przemianowano wówczas okręgowe szefostwa artylerii i uzbrojenia na okręgowe szefostwa uzbrojenia, wyłączając spod ich kompetencji wszystkie problemy dotyczące artylerii, z wyjątkiem spraw wyposażenia w sprzęt. Ustanowiono natomiast 11 dowództw grup artylerii 4. W skład dowództwa grupy artylerii wchodził dowódca grupy (generał), dwaj oficerowie sztabowi 5 oraz personel kancelaryjny. Dowódcy grup artylerii podlegali II wiceministrowi spraw wojskowych (poprzez szefa Departamentu Artylerii) i posiadali uprawnienia dyscyplinarne dowódców brygad 6. W skład grupy artylerii wchodziły wszystkie jednostki artylerii danego okręgu korpusu z tym, że pułki artylerii ciężkiej (pac), pułk artylerii najcięższej (pan), pułk artylerii górskiej (pag), dyon pomiarów artylerii i kompania artylerii pieszej (kap) podlegały dowódcy grupy artylerii pod każdym względem, natomiast pułki artylerii polowej (pap) i dywizjony artylerii konnej (dak) tylko pod względem fachowego wyszkolenia. Jednostki artylerii przeciwlotniczej tworzyły oddzielną 11 grupę artylerii. Skład organizacyjny grup artylerii przedstawiał się następująco 7 : 3 Tamże. 4 Rozkaz Biura Ogólno-Organizacyjnego MSWojsk Tjn. Org. Dod. tjn. nr 7, poz. 8 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr roku. 5 Z dniem roku zniesiono stanowiska drugich oficerów sztabu dowództw grup artylerii. Dz. Rozk. MSWojsk. nr 22, poz roku. 6 W maju 1929 roku uprawnienia dowódców grup artylerii zostały rozszerzone. Posiadali oni odtąd uprawnienia dowódców dywizji z tym, że w stosunku do formacji przydzielonych uprawnienia te przysługiwały w czasie inspekcji i szkoły ognia. Uzupełnienie rozkazu o utworzeniu dowództw grup artylerii z roku. CAW, Departament Artylerii, t Por. przypis 4. W maju 1929 roku nastąpiły pewne zmiany w składzie organizacyjnym dowództw grup artylerii, które polegały na tym, że: 1) Przydzielono pod względem wyszkolenia 1 dyon pociągów pancernych do 1 grupy artylerii, 2 dyon pociągów pancernych do 5 grupy artylerii, 11 dak przeniesiono z 7 do 8 grupy artylerii: 2) Wydzielono 1 pułk artylerii górskiej ze składu 10 grupy artylerii i wcielono do 6 grupy artylerii. Uzupełnienie rozkazu o utworzeniu dowództw grup artylerii z roku. CAW, Departament Artylerii, t. 34.

3 Dowództwo grupy artylerii Miejsce postoju Jednostki wchodzące w skład grupy Jednostki przydzielone pod względem wyszkolenia 1 Warszawa 1 pac, 1 pan 18 i 28 pap, 1 i 12 dak 2 Chełm 2 pac 3, 13 i 27 pap, 2 dak 3 Wilno 3 pac, 3 kap 1, 19 i 29 pap, 3, 4 i 14 dak 4 Łódź 4 pac 8, 7, 10 i 26 pap 5 Kraków 5 pac 6, 21 i 23 pap, 5 dak 6 Lwów 6 pac 5, 11 i 12 pap, 6 i 13 dak 7 Poznań 7 pac 14, 17 i 25 pap, 7 i 11 dak 8 Toruń 8 pac, dyon pom. art. 4, 6 i 15 pap 9 Brześć n. B. 9 pac 9, 12 i 30 pap, 9 dak 10 Przemyśl 10 pac, 1 pag 2, 22 i 24 pap, 10 dak 11 Warszawa 1 papl, 2, 3, 5, 6, 7, 8 dapl. W roku 1935 wprowadzono pewne zmiany w organizacji dowództw grup artylerii oraz ich podległości 8. Dowódcy grup artylerii podlegali odtąd I wiceministrowi spraw wojskowych (poprzez szefa Departamentu Artylerii) jedynie w sprawach organizacji i wyszkolenia artylerii, w pozostałych zaś kwestiach służbowo i dyscyplinarnie dowódcom odnośnych okręgów korpusów z tym, że dowódca 11 grupy artylerii podlegał dowódcy Okręgu Korpusu nr I. W stosunku do formacji bezpośrednio podległych dowódcy grup artylerii posiadali uprawnienia dowódców dywizji, natomiast w stosunku do formacji przydzielonych uprawnienia te były dwojakiego rodzaju: 1. w okresie szkoły ognia dowódców dywizji, 2. w czasie inspekcji dowódców piechoty dywizyjnej. Do zakresu działania dowódców grup artylerii należały następujące sprawy: personalne formacji im podległych; organizacji i wyszkolenia z wyjątkiem wyszkolenia fachowego formacji artylerii przeciwlotniczej pozostającej pod kierunkiem i kontrolą dowódcy 11 grupy artylerii; kierownictwo i kontrola fachowego wyszkolenia przydzielonych im formacji; stawianie wniosków do 8 Rozkaz Departamentu Dowodzenia Ogólnego (DDO) MSWojsk. z roku w sprawie organizacji dowództw grup artylerii. CAW, 11 dywizja piechoty, t. 24.

4 dowódców okręgów korpusów w sprawach uzbrojenia, wyposażenia i zaopatrzenia podległych im bezpośrednio lub przydzielonych pod względem fachowego wyszkolenia formacji artylerii oraz w sprawach urządzeń technicznych obozów ćwiczeń; współpraca z inspektorami armii w zakresie fachowego wyszkolenia. Skład organizacyjny grup artylerii po zmianach dokonanych w roku 1935 przedstawiał się następująco 9 : Dowództwa grup artylerii Miejsce postoju Formacje podległe bezpośrednio Formacje przydzielone pod względem wyszkolenia 1 Warszawa 1 pac, 1 pan 8, 18 i 28 pal, 1 i 12 dak, 32 dal 10, 1 dyon poc. panc. 2 Lublin 2 pac 3, 13 i 27 pal, 2 dak 3 Wilno 3 pac,2 i 3 dapl 1, 19 i 29 pal, 33 dal, 3, 4 i 14 dak 4 Łódź 4 pac 7, 10 i 26 dal 5 Kraków 5 pac, 5 dapl 6, 21 i 23 pal, 5 dak, 2 dyon poc. panc. 6 Lwów 6 pac, 1 pam, 6 dapl 5, 11 i 12 pal, 6 i 13 dak 7 Poznań 7 pac, 7 dapl 14, 17 i 25 pal, 7 dak 8 Toruń 8 pac, 8 dapl 4, 15 i 16 pal, 11 dak 9 Brześć n. B. 9 pac 9, 20 i 30 pal, 9 dak. Flotylla Pińska 10 Przemyśl 10 pac 2, 22 i 24 pal, 10 dak 11 Warszawa 1 papl, CWArt.Plot. 2, 3, 5, 6, 7 i 8 dapl, 1 i 2 morski dapl Kolejne zmiany w organizacji dowództw grup artylerii nastąpiły w roku Z dniem 20 maja 11 grupa artylerii została przemianowana na grupę artylerii przeciwlotniczej. Podlegała ona pod każdym względem dowódcy Obrony Przeciwlotniczej na szczeblu Ministerstwa Spraw Wojskowych. Dowódcy grupy 9 Jak przypis dywizjon artylerii lekkiej wszedł w skład 1 grupy artylerii w styczniu 1936 roku.

5 artylerii przeciwlotniczej podlegał bezpośrednio 1 pułk artylerii przeciwlotniczej, zaś pod względem fachowego wyszkolenia dywizjony artylerii przeciwlotniczej (z wyjątkiem 1 i 2 morskiego dapl oraz 9 dapl), a także oddziały artylerii przeciwlotniczej wchodzące w skład wielkich jednostek 11. Z dniem 1 maja 1938 roku uległ zmianom skład organizacyjny pozostałych grup artylerii (1 10). Przedstawiał się on następująco 12 : Jednostki przydzielone pod względem Dowództwa grup podległe Jednostki Miejsce wyszkolenia postoju artyleria wielkich jednostki pozadywizyjne artylerii bezpośrednio jednostek 1 Warszawa 1 pac, 1 pan 8, 18 i 28 DP, 1 dak 32 dal, 1 dyon poc. 2 Lublin 2 pac 3, 13 i 27 DP, 2 dak panc. 3 Wilno 3 pac 1, 19 i 29 DP,3, 4 i 14 dak 4 Łódź 4 pac 7, 10 i 26 DP 33 dal, 2 bat. pom. art., art. KOP Ossowiec 5 Kraków 5 pac 6, 21 i 23 DP,5 dak 2 dyon poc. panc. 6 Lwów 6 pac, 1 pam 5, 11 i 12 DP,6 i 13 dak 7 Poznań 7 pac 14, 17 i 25 DP,7 dak art. KOP Czortków 8 Toruń 8 pac 4, 15 i 16 DP, 11 dak 9 Brześć n. B.9 pac 9, 20 i 30 DP9 dak Flotylla Pińska, art. KOP Kleck 10 Przemyśl 10 pac 2, 22 i 24 DP Grupy artylerii zostały rozwiązane w związku z przejściem wojska na organizację wojenną we wrześniu 1939 roku Zarządzenie DDO MSWojsk. L. 3836/Org. Tjn. z roku. CAW, Departament Artylerii, t. 12 Zarządzenie DDO MSWojsk. 2386/Org. Tjn. z roku. CAW, 17 dywizja piechoty, t. 30.

6 * * * Akta dowództw brygad i grup artylerii zachowały się w stanie szczątkowym. Liczą one 155 j.a. (3,5 mb). Stanowi to znikomy procent ogólnej ilości akt wytworzonych przez te związki organizacyjne. Stan zachowania akt w poszczególnych zespołach przedstawia tabela. Lp. Nazwa zespołu Ilość jedn. arch. Akta z lat 1 7 brygada artylerii brygada artylerii brygada artylerii brygada artylerii brygada artylerii brygada artylerii brygada artylerii grupa artylerii grupa artylerii grupa artylerii grupa artylerii grupa artylerii grupa artylerii grupa artylerii grupa artylerii grupa artylerii grupa artylerii Grupa artylerii przeciwlotniczej Bardzo skromnie reprezentowane są zwłaszcza akta dowództw brygad artylerii z lat Zachowało się jedynie 17 j.a. siedmiu brygad artylerii.

7 Występują tu głównie rozkazy dzienne, tajne i oficerskie (13 j.a.); na uwagę zasługuje ponadto odpis dziennika operacyjnego 8 brygady artylerii za okres od lipca 1920 roku do marca 1921 roku (8 brygada artylerii, t. 1) oraz sprawozdanie wywiadowcze za okres pobytu ( roku) 17 dywizji piechoty na Suwalszczyźnie (17 brygada artylerii, t. 2). Akta dowództw grup artylerii liczą 138 j.a. Zachował się wytwór kancelaryjny wszystkich jedenastu grup, z tym, że zespoły akt 1, 3, 5, 6, 7, 8, 9 i 10 grupy artylerii zawierają od jednej do sześciu jednostek archiwalnych; liczniej reprezentowane są jedynie dowództwa 2 i 4 grupy artylerii oraz grupy artylerii przeciwlotniczej. W czasie porządkowania akta zostały podzielone na następujące grupy rzeczowe: 1. rozkazy, 2. organizacja, 3. sprawy wojskowo-polityczne, 4. wyszkolenie, 5. przysposobienie wojskowe i wychowanie fizyczne, 6. nauka, kultura, oświata, 7. sprawy sanitarne, 8. sprawy personalne, 9. sprawy gospodarczo-finansowe. R o z k a z y dzienne występują w zespołach akt 1, 2, 4, 5, 7 i 8 grupy artylerii, rozkazy tajne w aktach 2 grupy artylerii i grupy artylerii przeciwlotniczej, zaś rozkazy oficerskie tylko w zespole 8 grupy artylerii. Akta dotyczące o r g a n i z a c j i w o j s k a zachowały się w kilku zespołach. Na uwagę zasługuje zarządzenie Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. z 28 października 1935 roku Organizacja dowództw grup artylerii (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 3), regulujące podległość, uprawnienia i zadania dowódców grup artylerii oraz określające skład organizacyjny grup artylerii. Ponadto wymienić należy uwagi i wnioski dowódcy 2 grupy artylerii, płka Kreissa w sprawie zmian w organizacji pokojowej artylerii (2 grupa artylerii, t. 4). Wśród akt o charakterze organizacyjnym stosunkowo najlepiej zachowały się materiały dotyczące artylerii przeciwlotniczej. Interesujące są zwłaszcza referaty p.o. dowódcy 11 grupy artylerii ppłka Kamińskiego z roku 1935 na temat czynnej obrony przeciwlotniczej w Polsce i artylerii przeciwlotniczej (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 3). W pierwszym z nich autor przedstawia przewidywane zagrożenie kraju w początkowym okresie wojny oraz w czasie mobilizacji i koncentracji wojsk, środki obrony przeciwlotniczej, stosunek środków ogniowych do bronionych obiektów i środki obrony czynnej dla wojsk walczących. W drugim referacie ppłk Kamiński

8 omawia organizację artylerii przeciwlotniczej, sprzęt, możliwości mobilizacyjne i kadrowe, nowe projekty organizacyjne oraz sprawy rozbudowy artylerii przeciwlotniczej. Również z roku 1935 pochodzi odpowiedź szefa Departamentu Uzbrojenia, płka Maciejowskiego na elaborat Departamentu Artylerii w sprawie artylerii przeciwlotniczej (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 3). Zawiera ona charakterystykę planu rozbudowy artylerii przeciwlotniczej oraz omówienie badań i prób armat przeciwlotniczych i sprzętu. Na uwagę badacza zasługuje projekt organizacji artylerii przeciwlotniczej opracowany w grudniu 1936 roku przez dowódcę 11 grupy artylerii, płka Odzieżyńskiego (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 4). Autor omawia tu sprawy sprzętu, organizację dowództw, przygotowanie obrony obiektów w kraju oraz organizację i stany pokojowe oddziałów artylerii przeciwlotniczej. Podobnej problematyki dotyczy referat w sprawie organizacji artylerii przeciwlotniczej, pochodzący także z roku 1936 (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 4). Składa się on z następujących rozdziałów: 1. organizacja artylerii przeciwlotniczej (O. de B. na stopie wojennej), 2. wyposażenie w sprzęt artyleryjski, 3. specjalny sprzęt pomiarowy, 4. przyrządy do kierowania ogniem, 5. sprzęt optyczno-mierniczy, 6. łączność i środki motorowe. Interesujący jest również elaborat dowódcy 5 dapl. mjra Królikowskiego ze stycznia 1936 roku w sprawie zmian i uzupełnień w składach osobowych artylerii przeciwlotniczej (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 4). Zdaniem autora istniejąca organizacja dywizjonów artylerii jest nieodpowiednia i obniża sprawność mobilizacyjną. W związku z tym proponuje on wprowadzenie wielu zmian w organizacji pokojowej jednostek artylerii przeciwlotniczej, mając głównie na uwadze ich samodzielność taktyczno-wyszkoleniową i mobilizacyjną. Wymienić należy także wnioski, propozycje i referaty płka Odzieżyńskiego z roku 1936 dotyczące utworzenia dyonu doświadczalnego 75 mm oraz organizacji artylerii przeciwlotniczej (baterie działek 40 mm) w dywizjach piechoty i brygadach kawalerii (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 4). Organizacji, zadań i sprzętu artylerii przeciwlotniczej dotyczą również wnioski z roku 1936 dowódcy 6 dapl, ppłka

9 Kruszyńskiego oraz komendanta Centrum Wyszkolenia Artylerii Przeciwlotniczej, ppłka Mołodyńskiego (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 4). Z innych materiałów dotyczących organizacji artylerii przeciwlotniczej na uwagę zasługują: ogólne wskazówki Departamentu Artylerii z października 1936 roku dotyczące organizacji, zadań i użycia baterii pomiarów artylerii; wnioski płka Odzieżyńskiego ze stycznia 1936 roku w sprawie rozszerzenia kompetencji dowódcy 11 grupy artylerii w stosunku do dywizjonów artylerii przeciwlotniczej 13 ; meldunek p.o. dowódcy 11 grupy artylerii, ppłka Kamińskiego z czerwca 1935 roku dotyczący problemu organizacji i kompetencji władz dowódczych OPL 14 (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 3) oraz etat wojenny baterii 40 mm armatek przeciwlotniczych 2 morskiego dapl (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 4). Zagadnień szkolnictwa dotyczą referaty z roku 1936 komendanta Centrum Wyszkolenia Artylerii Przeciwlotniczej, mjra Jórasza i dowódcy 11 grupy artylerii, płka Odzieżyńskiego w sprawie reorganizacji CWArt. Plot. i szkolenia podchorążych rezerwy artylerii (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 4). Proponowane zmiany szły w kierunku zwiększenia obsady instruktorskiej, utworzenia przy Centrum Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii Przeciwlotniczej, uniezależnienia Centrum pod względem sprzętu artyleryjskiego, pomiarowego i samochodowego od 1 papl oraz utworzenia komórki do badań i studiów w zakresie artylerii przeciwlotniczej. Z materiałami o charakterze organizacyjnym ściśle są związane opracowania i studia dotyczące poszczególnych rodzajów broni i służb. Wymienić tu można następujące pozycje: Organizacja służby obserwacyjno-meldunkowej w Anglii w czasie [I] wojny światowej i po wojnie 15 (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t, 2), Sprawozdanie ze studiów nad bronią chemiczną w Niemczech i ZSRR w roku 1938 (2 grupa artylerii, t. 4; Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 2), opracowanie Departamentu Kawalerii MSWojsk. z roku 1939 pt. Charakterystyka kawalerii 13 Kompetencje miały być rozszerzone w zakresie spraw organizacyjnych, personalnych oraz wyposażenia technicznego specjalnego. 14 Ppłk Kamiński stwierdza, że nienormalny stan rzeczy w organizacji odpowiedzialności dowódców broni przeciwlotniczej dotkliwie godzi w wartości tej broni. W związku z tym wysuwa postulat stworzenia jednolitego i kompetentnego we wszystkich zagadnieniach dowództwa artylerii przeciwlotniczej. 15 Są to wyjątki z francuskiego wydania (Paryż 1933) dzieła gen. E.B. Ashmore'a, b. dowódcy obrony przeciwlotniczej Londynu.

10 niemieckiej i radzieckiej (4 grupa artylerii, t. 32; Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 2), Miejsce OPL w nowoczesnej armii 16 (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 2). Materiały o charakterze w o j s k o w o - p o l i t y c z n y m występują w zasadzie tylko w zespole akt dowództwa 4 grupy artylerii (t. 4). Należy tu wymienić biuletyn informacyjny nr 1 z roku 1937, wydany przez Obóz Zjednoczenia Narodowego jako materiał do odpowiedniego wykorzystania w akcji zwalczania komunizmu w wojsku. Biuletyn zawiera streszczenie broszury Juliana Bruna pt. Obrona Polski czy obrona przywilejów? Odpowiedź komunisty na deklarację Koca. Na uwagę zasługują także następujące przekazy źródłowe: Wytyczne akcji propagandowej w czasie pobytu wojska w obozach i na koncentracji z roku 1938 i 1939 opracowane przez Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy, zarządzenie Samodzielnego Referatu Informacyjnego Dowództwa Okręgu Korpusu nr IV (Łódź) z 3 kwietnia 1939 roku w sprawie zaostrzenia przepisów dotyczących ochrony tajemnicy wojskowej oraz opis powiatu poznańskiego z czerwca 1939 roku 17. Poza tym w aktach dowództwa grupy artylerii przeciwlotniczej (t. 6) zachowało się sprawozdanie sytuacyjne dowództwa 1 papl o stanie moralnym, wojska oraz innych wydarzeniach wewnątrz sił zbrojnych z kwietnia 1939 roku Omawia ono stan moralny i nastroje oficerów, podoficerów i szeregowców, sprawy narodowościowe oraz stan dyscypliny i przestępczości. Materiały o charakterze w y s z k o l e n i o w y m przeważają we wszystkich zespołach i stanowią ponad 50 procent ogółu zachowanych akt dowództw grup artylerii. Występują tu zarządzenia, programy i wytyczne wyszkolenia kadry, kontyngensu i rezerw, sprawozdania z wyszkolenia, rozkazy, założenia i szkice do ćwiczeń aplikacyjnych, taktycznych i gier operacyjnych, rozwiązania ćwiczeń aplikacyjnych, wytyczne, rozkazy organizacyjne i zarządzenia do koncentracji i ćwiczeń (międzydywizyjnych, międzygarnizonowych, kwatermistrzowskich, dywizyjnych, pułkowych, doświadczalnych), sprawozdania z ćwiczeń i koncentracji, 16 Jest to tłumaczenie artykułu gen. Grimma z Luftschutznachrich-tenblatt, zeszyt 1, styczeń 1933 roku. Autor artykułu był podczas I wojny światowej inspektorem artylerii przeciwlotniczej oraz szefem wydziału w Sztabie Dowódcy Sił Powietrznych w Wielkiej Kwaterze Głównej. 17 Opis zawiera charakterystykę ludności, przemysłu, handlu, rzemiosła i rolnictwa, organizacji kombatanckich, sportowych i kulturalno-oświatowych, stronnictw politycznych, duchowieństwa oraz mniejszości niemieckiej.

11 rozkazy organizacyjne i wytyczne do szkoły ognia, sprawozdania ze strzelań bojowych, prace zimowe oficerów oraz instrukcje, regulaminy i skrypty wyszkoleniowe. Do ciekawszych materiałów tej grupy należą m.in.: uwagi i wskazówki inspektora armii gen. dyw. J. Rómmla z roku 1938 dotyczące dowodzenia, walki w lesie oraz działania straży bocznej (4 grupa artylerii, t. 9), sprawozdanie dowództwa 11 grupy artylerii z Pomorskich Ćwiczeń Międzydywizyjnych w roku 1937 (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 29), sprawozdanie z ćwiczeń doświadczalnych OPL 3 pac w roku 1938 (3 grupa artylerii, t. 16) oraz rozkaz DDO MSWojsk. z 6 lipca 1939 roku Dostosowanie organizacji szkolenia w półroczu letnim br. do potrzeb chwili (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 7). Ponadto interesujące są prace oficerów z roku 1939 o niemieckiej artylerii przeciwlotniczej oraz o wojnie w Hiszpanii w zakresie działania i użycia lotnictwa i artylerii przeciwlotniczej (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 20). Wymienić należy poza tym projekt regulaminu czołgów TK (walka) z roku 1934 (2 grupa artylerii, t. 16), projekt regulaminu taktycznego użycia artylerii (walka) z roku 1929, instrukcję współpracy lotnictwa z artylerią (projekt) z roku 1937 (4 grupa artylerii, t. 29), podręcznik taktyczny artylerii przeciwlotniczej dla oficerów z roku 1935 (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 37) oraz Przegląd kwartalny artyleryjskiej myśli obcej za III kwartał 1938 roku (4 grupa artylerii, t. 32). Na uwagę badacza zasługują również skrypty wykładów: płka Odzieżyńskiego Organizacja obrony przeciwlotniczej z roku 1937 (4 grupa artylerii, t. 32; Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 37), ppłka dypl. Stefana Mossora Walka z bronią pancerną z roku 1937, płka dypl. Roli-Arciszewskiego Zasady użycia i organizacji broni pancernej z roku 1938 oraz kpt. dypl. Stanisława Marczyńskiego Artyleria zmotoryzowana (4 grupa artylerii, t. 32). Akta i n n y c h g r u p r z e c z o w y c h są reprezentowane bardzo skromnie. Z ciekawszych materiałów wymienić można jedynie zarządzenia dowódcy Okręgu Korpusu nr I (Warszawa), gen. bryg. Trojanowskiego z roku 1938 w sprawie pracy oświatowo-kulturalnej i wychowawczej w wojsku (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 40) oraz w sprawie czynnego popierania wszelkich poczynań

12 Związku Strzeleckiego przez oddziały i instytucje wojskowe (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 39), a także odpowiedzi na wnioski dowódców wielkich jednostek i pułków zgłoszone na odprawę dowódców okręgów korpusów w Ministerstwie Spraw Wojskowych w roku 1938 (2 grupa artylerii, t. 18). Wnioski te dotyczyły spraw ogólnoorganizacyjnych, personalnych, kulturalno-oświatowych, mobilizacji i uzupełnień, uzbrojenia, budownictwa, intendentury oraz taborów i samochodów. Poza tym na wyróżnienie zasługują obsady personalne (oficerskie i podoficerskie) formacji artylerii przeciwlotniczej z roku 1938 i 1939 (Grupa artylerii przeciwlotniczej, t. 47 i 49). * Przedstawiona charakterystyka akt dowództw brygad i grup artylerii stanowi zamknięcie cyklu informacji o przechowywanym w Centralnym Archiwum Wojskowym wytworze kancelaryjnym wyższych związków organizacyjnych piechoty, kawalerii i artylerii z lat W CAW znajdują się również akta niektórych dowództw grup (brygad) pancernych, aeronautycznych, łączności i saperów istniejących w latach Stanowią one 9 zespołów szczątkowych, liczących w sumie tylko 24 jednostki archiwalne 20 i z tego też względu nie poświęca się im oddzielnej informacji. Tym 18 Por.: T. W a w r z y ń s k i, Charakterystyka akt wytworzonych przez kancelarie dowództw dywizji piechoty Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s ; tegoż. Akta dowództw dywizji i brygad kawalerii , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 5, 1973, s Dowództwa grup pancernych (w liczbie trzech) sformowano w latach Do organizowania Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej przystąpiono późną wiosną 1939 roku; do chwili wybuchu II wojny światowej formowanie jej nie zostało zakończone. Dowództwa grup aeronautycznych (w liczbie trzech) utworzono w roku W roku 1931 dowództwo 2 grupy zostało rozwiązane. W roku 1934 przemianowano grupy aeronautyczne na grupy lotnicze. Dowództwa grup łączności (w liczbie trzech) sformowano w roku W roku 1931 rozwiązano dowództwo 3 grupy, zaś w roku następnym dowództwo 2 grupy. Ostatnie z istniejących dowództw grup łączności zlikwidowane zostało w roku W kwietniu 1939 roku ponownie utworzono dwa dowództwa grup łączności. Dowództwa brygad saperów (w liczbie czterech) zostały sformowane w roku W marcu 1934 roku zlikwidowano dowództwo 3 brygady. W końcu tegoż roku brygady przekształcono w grupy saperów. Szersze informacje na ten temat podaje E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie , Warszawa 1964, s. 161, , , , 206, Por. także St. F e r e t, Siły zbrojne i sztuka wojenna w Polsce w latach , Warszawa 1967 (maszynopis), s , Są to następujące zespoły akt: 3 grupa pancerna (3 j.a.). Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa (1 j.a.), 2 grupa aeronautyczna (2 j.a.), I grupa (brygada) saperów (3 j.a.), 2 brygada saperów (4 j.a.), 3 brygada saperów (6 j.a.), 4 brygada saperów (1 j.a.), 1 grupa łączności (1 j.a.), 2 grupa łączności (3 j.a.).

13 niemniej warto zasygnalizować, że i w tych zespołach choć przeważają w nich rozkazy oraz wykazy uposażenia może badacz znaleźć pojedyncze przekazy źródłowe zasługujące na uwagę. Wśród nich wymienić można: Studium broni pancernej i motoryzacji wojska Niemcy z roku 1938 (3 grupa pancerna, t. 2), schemat dyslokacji Reichswehry ze stycznia 1933 roku (2 brygada saperów, t. 2), sprawozdanie z ćwiczenia doświadczalnego nr 15 i wytyczne obrony przeciwpancernej z roku 1939 (3 grupa pancerna, t. 3), wytyczne wyszkolenia, sprawozdania z ćwiczeń, inspekcji i koncentracji z roku 1933 (2 brygada saperów, t. 3), programy wyszkolenia kontyngensu z roku 1932 (3 brygada saperów, t. 5), rozkazy organizacyjne i wykonawcze zawodów eliminacyjnych do lotu Małej Ententy i Polski z roku 1930 oraz rozkazy organizacyjne o wyszkoleniu zimowym 1929/30 roku (2 grupa aeronautyczna, t. 1). * * * Przechowywany w Centralnym Archiwum Wojskowym wytwór kancelaryjny dowództw dywizji piechoty, dywizji i brygad kawalerii oraz brygad i grup innych rodzajów broni z lat stanowi niezależnie od stanu zachowania poszczególnych zespołów archiwalnych wartościowy materiał b historyka. Znajdzie on tu bowiem nie tylko akta dotyczące organizacji i wyszkolenia różnych rodzajów broni Wojska Polskiego, ale także przekazy źródłowe przedstawiające organizację armii obcych oraz działalność polskich partii politycznych i ugrupowań mniejszości narodowych w Polsce. Należy przy tym podkreślić, że większość z tych przekazów ma charakter unikalny, nie występują one w innych zespołach znajdujących się w CAW. Akta wytworzone przez dowództwa dywizji, brygad i grup różnych rodzajów broni zostały ostatecznie uporządkowane, posiadają pomoce archiwalne w postaci inwentarzy kartkowych i są w pełni dostępne do badań naukowych. Zamieszczone na łamach Biuletynu Wojskowej Służby Archiwalnej artykuły stanowią więc jedynie dodatkową pomoc dla historyka, informującą o stanie zachowania akt i ogólnej ich

14 zawartości oraz o ciekawszych materiałach występujących w tych zespołach archiwalnych. Badacz zainteresowany organizacją i wyszkoleniem wojsk poszczególnych rodzajów broni w latach może sięgnąć także do innych zespołów akt przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym, a m.in. do Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, Sztabu Głównego oraz niektórych departamentów i dowództw Ministerstwa Spraw Wojskowych. Informacje o aktach wielu z tych zespołów ukazały się już na łamach Biuletynu Wojskowej Służby Archiwalnej Por.: J.A. I g i e l s k i, Zespół akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych ( ), Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s ; A. W r o n a, Zawartość aktowa zespołu akt Departamentu Kawalerii Ministerstwa Spraw Wojskowych, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 4, 1972, s ; M. P i o n n i e r, Charakterystyka zawartości zespołów akt dowództw Broni Pancernych, Łączności i Saperów z lat , tamże, s