CHARAKTERYSTYKA AKT SZTABU GENERALNEGO WP Z LAT Zarys organizacyjny

Transkrypt

1 Wiesława Hiller CHARAKTERYSTYKA AKT SZTABU GENERALNEGO WP Z LAT Zarys organizacyjny Po zakończeniu działań wojennych nastąpiła konieczność reorganizacji i rozbudowa Wojska Polskiego, dostosowana do pokojowych zadań społeczno gospodarczych i administracyjnych państwa. Dotyczyło to również naczelnego organu dowodzenia jakim był w 1945 roku Sztab Główny WP. Dlatego też 18 lipca 1945 roku naczelny dowódca WP wydał rozkaz organizacyjny nr 00177/org., w którym nakazywał szefowi Sztabu Głównego WP gen. broni W. Korczycowi zreorganizować do 31 lipca 1945 roku podległy mu Sztab Główny, z jednoczesną zmianą na Sztab Generalny WP 1. Podstawę organizacyjną tych zmian, stanowił opracowany przez Oddział Organizacyjno Etatowy Sztabu Głównego WP etat nr 1/48, zgodnie z którym struktura organizacyjna Sztabu Generalnego WP przedstawiała się następująco 2 : 1. Sztab 2. Oddział I Organizacyjno-Mobilizacyjny 3. Oddział II Wywiadu 4. Oddział III Operacyjny 1 CAW, IV.501.1/A/142, k Tamże, k. 321.

2 5. Oddział Komunikacji Wojskowej 6. Oddział V Szyfrowy 7. Wydział Inspekcji 8. Wydział Wojskowych Spraw Zagranicznych 9. Wydział Polityczno-Wychowawczy 10. Wydział Administracyjno-Gospodarczy 11. Wydział Finansów 12. Kancelaria Główna 13. Komenda Ochrony 14. Akademia Sztabu Generalnego 15. Wojskowy Instytut Geograficzny 16. Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy Zaraz po ukazaniu się tego rozkazu nastąpiły już pierwsze zmiany w strukturze organizacyjnej Sztabu Generalnego. 20 lipca 1945 roku naczelny dowódca WP wydał rozkaz nr 0189/org. 3, w którym nakazywał sformowanie podporządkowanego szefowi Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego Biura Historycznego WP, co oznaczało wyłączenie z etatu WINW i rozformowanie istniejącego w jego składzie Wojskowego Biura Historycznego. Już 5 sierpnia 1945 roku ukazał się rozkaz NDWP nr 0190/org. 4, który nakazywał sformowanie w składzie Sztabu Generalnego WP Wojskowego Oddziału Historycznego wg etatu nr 1/48 5, który miał za zadanie opisanie działań wojennych jednostek WP za okres wojny z Niemcami, na podstawie dokumentów operacyjnych. W skład Wojskowego Oddziału Historycznego włączono również istniejące dotychczas w ramach WINW Archiwum Wojskowe. Kolejną zmianą organizacyjną było wyłączenie ze składu Sztabu Generalnego WP, Wydziału Wojskowych Spraw Zagranicznych, który na podstawie rozkazu nr 0209/org. 6 z 21 sierpnia 1945 roku został włączony w skład GZPW. Jednakże już 24 września 1945 roku Wydział ten ponownie włączono w strukturę Sztabu 3 Tamże, k Tamże, k CAW, IV /A/142, k. 330 i CAW, IV.501.1/A/143, k. 12.

3 Generalnego 7. Również we wrześniu przeniesiono na nowy etat Oddział II oraz wprowadzono stanowisko zastępcy szefa Sztabu Generalnego do prac wśród oficerów armii radzieckiej 8. Stan ten, poza drobnymi zmianami wewnątrz wydziałów utrzymywał się do 14 stycznia 1946 roku, kiedy to na skutek wcześniejszego rozkazu organizacyjnego nr 0342/org. 9 z 27 grudnia 1945 roku nakazującego redukcję Sztabu Generalnego WP, rozkazem nr 014/org. 10 anulowano etat 1/48 wprowadzając nowy 1/69 wg którego stan osobowy zmniejszył się o 129 osób i wynosił 326 wojskowych i 85 pracowników kontraktowych. Według powyższego etatu organizacja Sztabu Generalnego przedstawia się następująco 11 : 1. Sztab 2. Oddział Organizacyjno-Mobilizacyjny 3. Oddział II 4. Oddział III Operacyjny 5. Oddział IV Komunikacji Wojskowej 6. Oddział V Szyfrowy 7. Oddział VI Wojskowo-Historyczny 8. Wydział Inspekcji 9. Wydział Polityczno-Wychowawczy 10. Kancelaria Główna 11. Wydział Administracyjno-Gospodarczy 12. Komenda Ochrony 13. Sekcja Finansowa 14. Akademia Sztabu Generalnego Wojskowy Instytut Geograficzny 7 Rozkaz organizacyjny NDWP nr Tamże, k Rozkaz organizacyjny nr 0237 i 0238 z roku. Tamże, k. 112 i Tamże, k CAW, IV.501.1/A/150, k CAW, IV.501.1/A/203, k Akademia Sztabu Generalnego nie została jednak sformowana. 15 lipca 1946 roku powołano przy CWPiech. sześciomiesięczny kurs dla oficerów sztabowych. Rozkaz NDWP nr 97/org. CAW, IV.501.1/A/151, k. 161.

4 16. Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy Pierwsza poważniejsza zmiana organizacyjna Sztabu Gen. nastąpiła w dniu 4 maja 1946 roku, kiedy to na podstawie rozkazu NDWP nr 072/org. został rozformowany Wydział Inspekcji Sztabu Generalnego i Wydział II Wyszkolenia Oficerów Wyższych i Sztabowych w Oddziale III Operacyjnym 13. Na bazie tych wydziałów sformowano Oddział VII Wyszkolenia Bojowego, którego zadaniem było opracowywanie programów i wytycznych do szkolenia, koordynowanie szkolenia we wszystkich rodzajach wojsk i inspekcjonowanie jednostek w zakresie szkolenia. Pod koniec 1946 roku powołane zostały dwie kolejne komórki organizacyjne Sztabu Gen.: Wojskowy Instytut Techniczny (WIT) 14 mający za zadanie dostosowanie produkcji przemysłowej do potrzeb obronności kraju oraz Oddział Planowania Materiałowego 15, do którego zadań należało planowanie materiałowe i koordynowanie potrzeb wojska w tym zakresie z organami administracji państwowej. Również w 1947 roku nastąpiły pewne posunięcia organizacyjne. W kwietniu nastąpiła poważna redukcja stanu osobowego Wojskowego Instytutu Geograficznego kwietnia rozkazem nr 0128/org. minister ON nakazał rozformowanie Oddziału VI Wojskowo-Historycznego i Biura Historycznego Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP, a na ich miejsce powołał Biuro Historyczne WP, podporządkowane szefowi GZWP, któremu zlecił zorganizowanie tej instytucji oraz określenie zakresu prac i studiów historycznych 17. W lipcu ukazał się rozkaz MON nr 0184/org. nakazujący sformowanie kolejnej instytucji Sztabu Generalnego Akademii Sztabu Generalnego 18. Ważną zmianą organizacyjną było powołanie do życia w październiku 1947 roku Oddziału Mobilizacyjnego, który powstał na bazie wyłączonego ze składu Oddziału I Organizacyjno-Mobilizacyjnego Wydziału II Mobilizacyjnego. Przyjął 13 Tamże, k CAW, IV.501.1/A/154, k Tamże, k CAW, IV.501.1/A/158, k Tamże, k ASG występowała w etatach Szt. Gen. WP od 1945 roku. Jednakże dopiero roku rozkazem MON nr 0126/org. powołano grupę przygotowawczą mającą zadanie przeprowadzenia wstępnych prac organizacyjnych. Tamże, k. 127 oraz IV.501.1/A/18, k. 43.

5 on nazwę Oddział VI Mobilizacyjny 19. Były to ostatnie zmiany organizacyjne przed wprowadzeniem nowego etatu Sztabu Gen. Nowy etat nr 1/ wprowadzony na podstawie rozkazu MON nr 092/org. 21 z 13 maja 1948 roku określał następująca strukturę organizacyjną Sztabu Generalnego: 1. Kierownictwo 2. Sekretariat Szefa Sztabu 3. Oddział I Organizacyjny 4. Oddział II Wywiadowczy 5. Oddział III Operacyjny 6. Oddział IV Komunikacji Wojskowej 7. Oddział V Łączności Specjalnej 8. Oddział VI Mobilizacyjny 9. Oddział VII Planowania 10. Wojskowy Instytut Techniczny 11. Wydział Polityczno-Wychowawczy 12. Wydział Administracyjno-Gospodarczy W okresie obowiązywania powyższego etatu dokonano szeregu zmian organizacyjnych zarówno o zasadniczym znaczeniu, jak również różnych przesunięć wewnątrz poszczególnych oddziałów 22. W efekcie tych zmian w końcowym okresie obowiązywania etatu 1/194 tj. w pierwszym kwartale 1950 roku, struktura organizacyjna Sztabu Generalnego WP przedstawiała się następująco: 1. Kierownictwo 2. Sekretariat Szefa Sztabu 3. Oddział I Organizacyjny 4. Oddział II Wywiadowczy 5. Oddział III Operacyjny 19 Rozkaz MON nr 0212 z roku, CAW, IV.501/1/A/18, k Dotychczasowy Oddział I Organizacyjno-Mobilizacyjny występował pod nazwą Organizacyjny. 20 CAW, spis 1544/73/ CAW, IV.501.1/A/163, k Zmiany te zostały dokładnie omówione we Wstępie do inwentarza zespołu akt Sztabu Generalnego z lat opracowanego przez E. M a z u r a.

6 6. Oddział IV Komunikacji Specjalnej 7. Oddział V Łączności Specjalnej 8. Oddział VI Mobilizacyjny 9. Oddział VII Planowania 10. Oddział VIII Techniczny (b. WIT) 11. Oddział IX Topograficzny (b. WIG) 12. Wydział Marynarki Wojennej 13. Wydział Wyższego Wyszkolenia Wojskowego 14. Wydział Polityczno-Wychowawczy 15. Wydział Finansowo-Budżetowy 16. Wydział Administracyjno-Gospodarczy 29 marca 1950 roku minister Obrony Narodowej wydał rozkaz organizacyjny nr 021/org., w którym anulował organizację Sztabu Generalnego wg powyższego etatu i rozkazał sformować poszczególne piony i komórki organizacyjne Sztabu Generalnego wg odrębnych etatów 23. Struktura organizacyjno-etatowa wg powyższego rozkazu przedstawia się następująco: 1. Kierownictwo Sztabu Generalnego etat 1/ Oddział I Organizacyjny etat 1/ Oddział II Wywiadowczy etat 1/ Oddział III Operacyjny etat 1/ Oddział IV Komunikacji Wojskowej etat 1/ Oddział V łączności Specjalnej etat 1/ Oddział VI Mobilizacyjny etat 1/ Oddział VII Planowania Materiałowego etat 1/ Oddział VIII Techniczny etat 1/ Oddział DC Topograficzny etat 1/ Oddział X Uzupełnień i Służby Wojskowej etat 1/ Oddział XI Studiów Doświadczeń Wojennych etat 1/ Wydział Administracyjno-Gospodarczy etat 1/242

7 14. Wydział Polityczno-Wychowawczy 15. Wydział Marynarki Wojennej 16. Wydział Kadr 17. Wydział Wyższego Wyszkolenia Wojskowego 18. Wydział Cenzury 19. Wydział Finansów 20. Biblioteka Powyższa struktura Sztabu obowiązywała do 25 listopada 1951 roku, kiedy to nastąpiła kolejna zmiana wprowadzająca w miejsce oddziałów zarządy. Charakterystyka zawartości aktowej Akta Sztabu Generalnego WP za lata są niezmiernie bogate zarówno pod względem formy jak i treści. Odzwierciedlają bowiem całokształt spraw związanych z funkcjonowaniem i rozwojem wojska, a w wielu przypadkach działalność wykraczającą poza ramy ściśle wojskowe. W niniejszym artykule omówione zostaną jedynie najważniejsze grupy materiałów i dokumenty występujące w poszczególnych komórkach organizacyjnych. Zespół otwierają akta Sekretariatu szefa Sztabu Generalnego i Kancelarii Głównej. Są to ustawy i dekrety oraz projekty ustaw i dekretów, rozporządzenia Prezydium Rady Ministrów, materiały z posiedzeń Sejmu. Największą wartość wydają się mieć komplety rozkazów ogólnych, organizacyjnych, wewnętrznych, personalnych i okolicznościowych NDWP, MON i szefa Sztabu Generalnego. Zwracają uwagę liczne zarządzenia naczelnych władz oraz sprawozdania i meldunki instytucji centralnych, dowództw rodzajów wojsk i służb oraz okręgów wojskowych. Bardzo liczną grupę dokumentów stanowią protokoły pokontrolne oraz korespondencja wzbogacająca treść wyżej wymienionych dokumentów. Całość uzupełniają materiały ewidencyjne i personalne w postaci ksiąg, wykazów, meldunków o stanach ewidencyjno-personalnych i etatowych. 23 CAW, IV.501/1/A/178, k

8 Sprawy związane z doskonaleniem organizacji wojska odzwierciedlają akta Oddziału Organizacyjnego. Obrazują one procesy i sposoby realizacji planów organizacyjnych w postaci wstępnych opracowań projektów nowych etatów, nadsyłanych uwag i potrzeb dowództw okręgów i rodzajów wojsk i służb oraz korespondencji związanej z możliwościami finansowymi proponowanych zmian. Działalność Oddziału I odzwierciedlają ponadto rozkazy i zarządzenia organizacyjne MON i szefa Sztabu Generalnego, plany i programy zmian organizacyjnych, ewidencje stanów osobowych jednostek. W aktach Oddziału znajdują się także informacje o przeprowadzonej demobilizacji po zakończeniu wojny i o powrotach żołnierzy polskich z zagranicy. Dużą wartość przedstawiają materiały zgromadzone w Oddziale III Operacyjnym. Zawierają one bogactwo informacji o walkach jednostek WP ze zbrojnym podziemiem, uzupełnionych aktami Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa oraz wojskowych grup operacyjnych, a w szczególności GO Wisła. Są to m.in.: rozkazy operacyjne, instrukcje, wytyczne, sprawozdania, meldunki oraz korespondencja. Znaczną grupę akt Oddziału Operacyjnego tworzą dokumenty o dyslokacji jednostek WP, rewindykacji mienia wojskowego i poniemieckiego, rozminowania terytorium kraju i przybrzeżnych wód Bałtyku, a także dotyczące operacyjnego rozpoznania stanu dróg, umocnień obronnych i fortyfikacji o znaczeniu obronnym. Akta tego Oddziału odzwierciedlają również problematykę szkolenia, inspekcji, a także działalność nad badaniem i doskonaleniem możliwości operacyjnych sił zbrojnych. Niewielką grupę stanowią akta Oddziału IV Komunikacji Wojskowej. Zawierają one informacje o planowaniu, modernizacji i rozbudowie państwowej sieci komunikacji kolejowej, z uwzględnieniem potrzeb przeładunkowych i przewozowych. Zachowana dokumentacja to: mapy, szkice, schematy i projekty budowanych bądź modernizowanych linii i obiektów kolejowych. Wśród materiałów Oddziału V Łączności (Szyfrowego) znajdują się między innymi rozkazy i zarządzenia NDWP i MON dotyczące systemu tajnego dowodzenia jednostkami WP. Działalność tę obrazują rozkazy własne oraz sprawozdania i meldunki organów szyfrowych sztabów i jednostek wojskowych. Niezwykle cenną

9 wartość stanowią meldunki operacyjne, bojowe i sytuacyjne, zawierające informacje o działalności zbrojnego podziemia i walki z nim jednostek WP, KBW i WOW, o działalności grup operacyjnych, o wysiedleniu ludności ukraińskiej i niemieckiej. Niewielką grupę akt stanowią również materiały Oddziału VI Mobilizacyjnego. Do najważniejszych należą rozkazy MON i instrukcje mobilizacyjne opracowane przez Oddział. Na uwagę zasługują również sprawozdania i meldunki o mobilizacyjnych zasobach osobowych i materiałowych kraju, a także dokumenty normujące oraz usprawniające pracę organów mobilizacyjnych różnych szczebli. Dokumentacja zgromadzona w Oddziale VII Planowania Materiałowego to ustawy sejmowe, dyrektywy i rozporządzenia prezesa Rady Ministrów, rozkazy i zarządzenia MON traktujące o potrzebach zaopatrzeniowych całości sił zbrojnych, planowania wieloletnich i rocznych dostaw sprzętu, uzbrojenia i amunicji, planowania budżetu i koordynowania potrzeb wojska z planami państwa. Na uwagę zasługuje również korespondencja z Ministerstwem Obrony i Sztabem Generalnym Armii Radzieckiej dotycząca planów rozwoju Wojska Polskiego oraz dostaw radzieckiego sprzętu i uzbrojenia. Akta Oddziału VIII Technicznego odzwierciedlają działalność Sztabu w zakresie rozwoju nauk technicznych i wojskowych. W świetle zachowanej dokumentacji działalność ta skierowana była głównie na rozwijanie współpracy naukowej ze wszystkimi placówkami naukowym nad badaniem potrzeb wojska i kształceniem kadr technicznych wojska w kompaniach akademickich i fakultetach wojskowych. Wieloletnią współpracę Oddziału z uczelniami cywilnymi ilustrują takie dokumenty jak: plany i programy badań, umowy o dzieło, sprawozdania merytoryczne i rzeczowo-finansowe z prowadzonych badań na uczelniach, korespondencja z uczelniami cywilnymi, budżety i preliminarze budżetowe. Stosunkowo skromnie reprezentowane są akta Oddziału IX Topograficznego (dawny WIG). Wśród zachowanej dokumentacji zwracają uwagę protokoły Komisji Delimitacyjnej do spraw wytyczania granicy polsko-radzieckiej. Z innych dokumentów można wymienić akta dotyczące organizacji i zakresu działania Oddziału, akta personalne i korespondencję dotyczącą spraw wewnętrznych Oddziału.

10 Wśród akt Oddziału X Uzupełnień i Służby Wojskowej występują m.in. rozkazy i zarządzenia MON oraz Sztabu Generalnego dotyczące rejestracji, poboru i wcielenia poborowych, powoływania komisji lekarskich, a także sprawy normujące zwolnienia żołnierzy do rezerwy po odbyciu służby wojskowej. Ponadto znajdują się tu sprawozdania i meldunki o przebiegu rejestracji i poboru, a także dokumentacja o charakterze ewidencyjno-personalnym, Akta Oddziału XI Studiów Doświadczeń Wojennych (dawny Oddział VI Wojskowo-Historyczny i częściowo Biuro Historyczne GZPW WP) obejmują rozkazy i zarządzenia MON i Sztabu Generalnego o charakterze organizacyjnym, operacyjnym, szkoleniowym i personalnym, instrukcje o zadaniach i zakresie działania Oddziału, relacje uczestników walki zbrojnej. Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy reprezentowany jest tylko przez 9 j.a. Są to materiały traktujące o strukturze, organizacji i obsadzie personalnej WINW. Akta Wydziału Wojskowych Spraw Zagranicznych wykazują, że działalność tej instytucji koncentrowała się głównie na repatriacji obywateli polskich, ekshumacji zwłok żołnierzy państw zachodnich poległych na terenie Polski, wydawania zezwoleń na wyjazdy i przyjazdy do kraju, rewindykacji mienia poniemieckiego, etatowej obsady attachatów wojskowych. Powyższą działalność ilustruje liczna korespondencja. Niewielką grupę akt tworzą uchwały i rozkazy, głównie dotyczące nadania odznaczeń i orderów. Wydział Polityczno-Wychowawczy reprezentowany głównie przez materiały sprawozdawcze z pracy polityczno-wychowawczej, a także z zebrań partyjnych. Zawiera on również wytyczne i zarządzenia GZPW WP, plany pracy wydziału oraz protokoły z posiedzeń Komisji Kontroli Partyjnej Szt. Gen. Akta Wydziału Marynarki Wojennej dotyczą głównie rozwoju tego rodzaju wojsk, problemów szkolenia taktyczno-operacyjnego i kompletowania kadr morskich. Reprezentowane są głównie przez rozkazy i zarządzenia dotyczące żeglugi, memoriał o stanie Marynarki Wojennej, materiały dotyczące szkolenia specjalistów morskich oraz rozminowania wód przybrzeżnych Bałtyku i korespondencję z tym związaną. Nieliczna grupa akt obrazuje działalność Wydziału Wyższego Wyszkolenia Wojskowego. Są to przeważnie materiały ilustrujące problematykę oficerów

11 studiujących na uczelniach zagranicznych (przeważnie w ZSRR), a także studentów fakultetów wojskowych przy uczelniach cywilnych w kraju. Również akta Wydziału Cenzury Wojskowej i Wydziału Administracyjno- Gospodarczego są niezwykle szczupłe. W dokumentacji WAG na uwagę zasługują akta związane ze zmianą lokalizacji Sztabu Generalnego (z ul. Klonowej na ul. Rakowiecką).