MATERIAŁY DO DZIEJÓW JEDNOSTEK ARMII POLSKIEJ W ZSRR

Transkrypt

1 Roman Leszek Polkowski MATERIAŁY DO DZIEJÓW JEDNOSTEK ARMII POLSKIEJ W ZSRR Pojęcie 1 Armia Polska w ZSRR, często niesłusznie utożsamiane z 1 Armią Wojska Polskiego, obejmowało wszystkie polskie jednostki, związki taktyczne i instytucje wojskowe sformowane, bądź będące w stadium organizacji, na terenie Związku Radzieckiego, w okresie od maja 1943 roku do sierpnia 1944 roku. Stanowiła więc ona nie jeden typowy związek operacyjny lecz całość Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, które w lipcu 1944 roku, wprowadzone na teren kraju, stały się podstawą Odrodzonego Wojska Polskiego. Za takim traktowaniem sprawy przemawia istnienie w ramach AP szeregu instytucji o charakterze centralnym, wykraczających kompetencjami poza dowództwo armii, jako związku operacyjnego. Podobnym argumentem jest fakt posiadania przez Armię Polską w ZSRR szeroko rozbudowanego szkolnictwa wojskowego i aparatu zaopatrzenia. Stadium organizacyjne, w jakim znajdowały się w wymienionym wyżej okresie Polskie Siły Zbrojne w ZSRR narzucało konieczność posiadania. własnego, sprawnego aparatu mobilizacyjnego 1. * Omawiając materiały archiwalne wytworzone w toku pracy i formowania 1 Szczegółowo na ten temat pisze W. R o m a n o w s k i, Organizacja i działalność aparatu mobilizacyjnego LWP w latach w świetle źródeł archiwalnych, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s

2 jednostek i instytucji PSZ w ZSRR można przyjąć, alternatywnie, dwie metody dwa kryteria. Pierwsze z nich to kryterium czasu. Przyjmując je należałoby omawiać materiały jednostek w kolejności ich formowania, a więc niezależnie od ważności i przydatności materiałów i szczebla organizacyjnego jednostek. Wydaje się, że w takim przypadku ogólny obraz uległby pewnemu zaciemnieniu, rozpłynąłby się w szczegółach dotyczących materiałów o niewielkim stosunkowo znaczeniu historycznym. Aby ułatwić dotarcie do akt zasadniczych, obejmujących całość problemu należy zastosować kryterium drugie, a mianowicie kryterium szczebla organizacyjnego, a co za tym idzie (z małymi wyjątkami) wartości historycznej materiałów. Ta ostatnia zaś niemal z reguły wzrasta wraz z miejscem instytucji czy jednostki w hierarchii organizacyjnej. Wyjątki, w tym wypadku akta 1 dywizji piechoty im. Tadeusza Kościuszki, nie powinny przesłonić ogólnego zysku wynikającego z zastosowania tej metody. Dzięki niej materiały i akta najistotniejsze, posiadające największą dla badaczy wartość zostaną wydobyte na plan pierwszy. Aby tak się stało najwięcej uwagi poświęcić należy aktom i materiałom archiwalnym powstałym w instytucjach mających charakter centralny, które w późniejszym okresie, po pewnych zabiegach organizacyjnych, stały się naczelnymi organami dowodzenia Odrodzonym Wojskiem Polskim. Będzie to więc dowództwo 1 Armii Polskiej (w rozumieniu Naczelnego Dowództwa Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR), Główny Sztab Formowania AP w ZSRR jako Sztab Główny PSZ w ZSRR oraz Szefostwo Materiałowo-Technicznego Zaopatrzenia AP w ZSRR, jako instytucja spełniająca rolę Głównego Kwatermistrzostwa PSZ. Akta tych instytucji nie stanowią odrębnych zespołów archiwalnych. Zostały one włączone do zespołów akt instytucji centralnych WP powstałych później, które przejęły ich zadania i kompetencje oraz odziedziczyły wytwór kancelaryjny, w większości przypadków na zasadzie sukcesji czynnej, tj. pracowały dalej na odziedziczonych dokumentach. Właśnie głównie z tej przyczyny wydzielenie tych akt jako odrębnych zespołów stało się praktycznie niemożliwe. Zdarzało się także, że akta jednej instytucji AP były w późniejszym okresie dziedziczone przez więcej niż jedną instytucję LWP 2. 2 Tak rzecz się miała z aktami Głównego Sztabu Formowania AP w ZSRR, których część przejął

3 Mimo tych formalnych komplikacji, materiały dotyczące dziejów AP w ZSRR, choć uległy dość dużemu rozproszeniu po zespołach dziedziczących, dają się bez większych trudności wyodrębnić i odnaleźć dzięki zastosowaniu w inwentarzach zespołów akt LWP z okresu wojny układu strukturalno-chronologiczno-rzeczowego. Konsekwentna realizacja tej zasady sprawiła, że materiały pochodzące z interesującego nas okresu (maj 1943 roku lipiec 1944 roku) znalazły się na początku zespołów, bądź też komórek organizacyjnych w przypadku zespołów instytucji czy dowództw o bardziej skomplikowanej strukturze wewnętrznej. Całość akt jednostek i instytucji Armii Polskiej w ZSRR podzielić można umownie, dla potrzeb niniejszego szkicu, na trzy grupy. Pierwsza z nich to akta jednostek i dowództw, które zostały sformowane w okresie od maja 1943 roku do końca marca 1944 roku w ramach 1 dywizji piechoty, a następnie 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR 3. Druga grupa obejmuje akta instytucji i jednostek sformowanych dla 1 AP w ZSRR w okresie od 1 kwietnia 1944 roku do 21 lipca 1944 roku, których tworzenie zostało całkowicie zakończone, one zaś osiągnęły gotowość bojową, bądź w przypadku instytucji rozwinęły rzeczywistą działalność. Wreszcie, trzecia grupa to akta tych jednostek i instytucji, których formowanie rozpoczęto na terenie ZSRR i które w momencie wkroczenia do kraju znajdowały się w początkowym lub mało zaawansowanym stadium organizacji 4. Dokładne omówienie i analiza zawartości wszystkich tych grup akt, chociażby dla prześledzenia jednego tylko problemu, wymagałaby znacznie większego opracowania. Informacja obejmuje więc w zasadzie grupę drugą, to jest akta i materiały archiwalne powstałe w toku organizowania jednostek polskich na Ukrainie i Wołyniu, w okresie od kwietnia do końca lipca 1944 roku. Nie będą więc to całe zespoły akt lecz tylko ich części wówczas powstałe. Ujmując rzecz ogólnie wszystkie one dotyczą niemal wyłącznie procesu organizacyjnego, którego wynikiem było Sztab Główny WP, większość ; zaś Szefostwo Mobilizacji i Formowania, a następnie Szefostwo Mobilizacji i Uzupełnień. 3 Są to zespoły akt: dowództwa 1 KPSZ w ZSRR, 1, 2 i 3 dywizji piechoty i jednostek im podległych, 1 brygady pancernej, 1 brygady artylerii ciężkiej, 5 pułku artylerii ciężkiej (przeformowanego później na 5 brygadę artylerii ciężkiej), 4 pułku artylerii ppanc., 1 pułku lotniczego, 1, zapasowego pułku piechoty, 1 dywizjonu artylerii plot., 3 batalionu saperów (przeformowanego później na 8 batalion saperów 1 brygady saperów), 1 batalionu kobiecego, 1 batalionu szturmowego, 1 batalionu rozpoznawczego oraz jednostek pomocniczych. 4 Dotyczy to przede wszystkim zespołów 5 i 6 DP oraz dowództwa i jednostek 1 korpusu pancernego.

4 zorganizowanie ponad 100 tysięcznej Armii Polskiej. Najcenniejsze materiały obrazujące wspomniany wyżej proces, znajdują się w następujących zespołach akt 5 : Dowództwa 1 AWP zespół nr 4 Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień WP nr 368 Głównego Kwatermistrzostwa WP nr dywizji piechoty i jednostek podległych nr dywizji artylerii plot. i jednostek podległych nr brygady kawalerii i jednostek podległych nr brygady saperów i jednostek podległych nr brygady artylerii haubic i jednostek podległych nr brygady artylerii haubic i jednostek podległych nr brygady artylerii ppanc. i jednostek podległych nr brygady artylerii ciężkiej nr pułku moździerzy nr pułku łączności nr pułku artylerii samochodowej nr batalionu chemicznego nr batalionu chemicznego nr batalionu pontonowo-mostowego nr 312 Jest to bardzo pokaźna, bo wraz z zespołami jednostek podległych licząca 56 zespołów archiwalnych, grupa akt. Oczywiście wartość historyczna zawartych w nich materiałów, ze zrozumiałych względów, nie jest i nie może być jednakowa. Materiały zasadnicze, obrazujące całość procesu organizowania i przygotowania do późniejszych działań wojsk polskich z ZSRR grupują się w pierwszych zespołach wykazu. Nie oznacza to bynajmniej, że akta pozostałych zespołów nie przedstawiają wartości dla historyków. Staną się one nieodzowne dla wszystkich głębszych i bardziej szczegółowych badań, gdy w grę będą wchodziły dzieje poszczególnych oddziałów. 5 Pominięto zespoły drobne, których akta nie zawierają na ogół cenniejszych informacji. Nie uwzględniono także zespołów szkół oficerskich, których zawartość omawia dokładnie artykuł Cz. T o k a r z a, Zawartość aktowa zespołów szkół oficerskich LWP , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s

5 Ogromna ilość materiałów ustalonej wyżej grupy nie pozwala oczywiście na ich szczegółowe kolejne omawianie. Można więc tylko wskazać, gdzie i w jakich jednostkach archiwalnych znajdują się akta najważniejsze. W wyjątkowych tylko wypadkach mowa będzie o pojedynczych dokumentach, które ze względu na swą wagę zasługują na wyeksponowanie. Za najważniejsze, z uwagi na okres, o czym już była mowa, wypada uznać materiały o charakterze organizacyjnym. Ściślej materiały pochodzące z okresu i dotyczące formowania jednostek oraz instytucji Armii Polskiej w ZSRR. Spośród tych wszystkich źródeł na czoło wybija się niewątpliwie jeden rozkaz, stanowiący w pewnym sensie podstawę wszystkich późniejszych zabiegów organizacyjnych. Jest nim rozkaz dowódcy Charkowskiego Okręgu Wojennego nr z dnia 24 marca 1944 roku, znajdujący się w zespole akt 1 brygady kawalerii 6. Dokument ten, wydany w oparciu o dyrektywy Sztabu Generalnego Armii Czerwonej nr org/1/ i org/1/ z dnia 17 marca 1944 roku 7, określał ogólne zasady organizowania i zaopatrywania nowoformujących się, na terenie wspomnianego okręgu, jednostek polskich 8. Dotyczyło to zarówno spraw kadrowych, uzbrojenia, jak i koniecznego zaopatrzenia materiałowego. Odpowiedzialność za pomyślne formowanie jednostek polskich powierzona została komisarzowi Obrony Narodowej ZSRR, gen. Żukowowi 9 i dowódcy dotychczasowego 1 Korpusu PSZ, gen. Zygmuntowi Berlingowi. Załącznik do rozkazu wykaz wszystkich jednostek, które miały być sformowane do 15 maja 1944 roku, określający miejsca ich formowań posiada wartość ogólnego planu rozwoju PSZ z ZSRR, a przynajmniej jego pierwszego etapu 10. Wedle tego wykazu miały być zorganizowane najważniejsze jednostki, których powstanie warunkowało przekształcenie 1 KPSZ w armię 11. Omówiony wyżej dokument stał się podstawą do opracowania przez 6 CAW, III-139-1, k. 99. Rozkaz ten nie znalazł się w wydawnictwie: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach , t. 1, Warszawa Por. R.L. P o l k o w s k i, Uwagi na temat materiałów źródłowych do dziejów formowania AP w ZSRR, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s Dyrektyw tych, niestety. Centralne Archiwum Wojskowe w swoich zbiorach nie posiada. 8 Formowania odbywały się w tzw. Sumskim ośrodku formowania. Por. R.L. P o l k o w s k i, op. cit., s Nie mylić z G.K. Żukowem marszałkiem Związku Radzieckiego. 10 CAW, III-139-1, k Były to głównie: 4 dywizja piechoty, 1 brygada kawalerii, 2 i 3 brygada artylerii haubic i 1 brygada saperów.

6 dowództwo korpusu odpowiedniego rozkazu, który ukazał się z datą 1 kwietnia 1944 roku, jako rozkaz nr 001 dowództwa 1 Armii Polskiej w ZSRR 12, wprowadzający zmiany organizacyjne wynikające z faktu powstania (na razie formalnego) armii. Po tym rozkazie nastąpiła cała seria rozkazów organizacyjnych, regulujących przebieg formowania jednostek polskich 13. Tak więc ukazywały się rozkazy dowództwa 1 AP wydawane w rejonie Żytomierza i Kiwerc, podpisywane przez dowódcę armii gen. Berlinga. Równolegle rodziły się rozkazy w Sumach, podpisywane przez zastępcę dowódcy armii, gen. Karola Świerczewskiego, najczęściej zaś przez zastępującego go płka Łagodzińskiego. Te ostatnie w późniejszym czasie wydawane były jako rozkazy Dowództwa lub Głównego Sztabu Formowania AP w ZSRR, w końcowym zaś okresie nawet jako Głównego Sztabu Formowania Wojska Polskiego 14, co pozwala snuć wnioski na temat jego roli i miejsca w organizacji całości Polskich Sił Zbrojnych. Wspomniane serie rozkazów kolidowały wielokrotnie z rozkazem nr 001 z 1 kwietnia 1944 roku, bądź też zmieniały jego postanowienia. Przykładem może być tu sprawa formowania 1 korpusu pancernego. Otóż rozkaz 001 przewidywał jego zorganizowanie w drodze przeformowania, istniejącej w 1 KPSZ, 1 brygady pancernej. W rzeczywistości stało się inaczej: 1 brygada pancerna pozostała nienaruszona, zaś 14 lipca dowództwo armii wydało kolejny rozkaz nakazujący formowanie 1 KPanc. początkowo bez brygad pancernych, które formowano na podstawie innego rozkazu 15. Podobnie rzecz się miała z 4 brygadą artylerii przeciwpancernej, która w myśl rozkazu 1 AP w ZSRR nr 005/OK z maja 1944 roku 16 miała zostać zorganizowana z istniejącego już 4 pułku artylerii ppanc., jako brygada składająca się z dwóch pułków. W rzeczywistości powstała jako brygada trzypułkowa, wchłaniając w swój skład wymieniony 4 pułk artylerii ppanc. Stąd też wytworzyła się nawet taka sytuacja, że w pewnym momencie istniały w Armii Polskiej dwa czwarte pułki artylerii ppanc.: jeden sformowany jeszcze w 1943 roku w Sielcach nad Oką, a drugi nowoorganizujący się w rejonie Sum. Sprawa wyjaśniła się ostatecznie dopiero 12 Por. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s Najważniejsze z nich zostały opublikowane w wydawnictwie Organizacja i działania bojowe..., t Nazwy tej zaczęto używać w końcu lipca 1944 roku. CAW, III-388-6, k. 93 i III-368-7, k Był to rozkaz nr CAW, III-4-681, k CAW, III-139-1, k. 6.

7 wtedy, gdy obydwa pułki spotkały się w rejonie koncentracji armii koło Kiwerc 17. Przytoczone przykłady wskazują na konieczność krytycznego odnoszenia się do treści niektórych dokumentów z tego okresu. Rozkazy organizacyjne, których znaczna ilość została opublikowana w tomie 1 wydawnictwa; Organizacja i działania bojowe..., występują w większości w dwóch zespołach akt, a mianowicie: nr 4 dowództwa 1 AWP oraz nr 368 Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień, w stosunkowo niewielkiej ilości jednostek archiwalnych. Będą to z zespołu nr 4 teczki akt 92, 93, 218 oraz kapitalna teczka 681 zawierająca, obok rozkazów organizacyjnych, spisy formowanych jednostek. W zespole SMiU (nr. 368) najwięcej interesującego nas materiału znajduje się w teczkach akt o numeracji od 1 do 27. Znaleźć w nich można, obok akt o charakterze organizacyjnym, ciekawe informacje w sprawach personalnych i gospodarczych. Poza tymi podstawowymi zespołami rozkazy organizacyjne występują także wśród akt formowanych jednostek. Doskonałym przykładem może być tu teczką 1 z zespołu nr 139 dowództwa 1 brygady kawalerii, zawierająca kapitalne materiały organizacyjne, których brak w zespołach dowództw wyższego szczebla. Obok rozkazów organizacyjnych, niemal kompletnie zachowanych w omawianych wyżej jednostkach archiwalnych, jeszcze jeden dokument, odnoszący się do całości procesu organizacji AP w ZSRR, wart jest wzmianki. Są to Wytyczne organizacyjne dowódcy 1 AP w ZSRR, wydane w dniu 3 kwietnia 1944 roku, które ustalały ogólne zasady oraz tryb formowania jednostek polskich na terytorium radzieckim 18. Ważnym materiałem obrazującym postępy i wyniki, wytkniętych rozkazami organizacyjnymi celów, są meldunki i zestawienia statystyczne o stanie bojowym jednostek armii. Znaleźć je można również niemal we wszystkich zespołach jednostek wówczas formowanych. Jednak najcenniejsze materiały tego typu, podobnie jak to jest z rozkazami, znajdują się w zespołach dowództwa 1 armii WP oraz Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień. One bowiem zawierają materiał całościowy. Tak więc w zespole 1 AWP (nr 4) na uwagę zasługują teczki 98 i 99, natomiast w zespole SMiU (nr 368) od 114 do 120. Korzystając z nich badacz może prześledzić dokładnie 17 Wyjaśniają to dwa rozkazy, a mianowicie: nr 012/OK z roku i dowództwa AP z roku. CAW. III-4-681, k. 10 i III-194-2, k CAW, III-4-93, k Por. też Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s

8 postępy formowania. W zespole Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień w teczkach 115 i 128 zawarte są też nieco inne, ale równie ważne, informacje dotyczące napływu poborowych do komisji ewidencyjno-poborowych AP. Obejmują one cały interesujący nas okres; ponadto wskazują tereny z jakich poborowi przybywali do Sum, a następnie do Żytomierza. Niejako ukoronowaniem procesu formowania jednostek było ich włączenie w skład jednostek armii czynnej, po uprzednim przeniesieniu z rejonu formowania do rejonu stacjonowania armii (Żytomierz, Berdyczów, Kiwerce). Materiały na ten temat, w postaci meldunków oddziału ogólno-organizacyjnego 1 AP, zawiera teczka 115 z zespołu nr 4 (1 AWP) 19. Wreszcie sporo wiadomości, których próżnoby szukać w rozkazach czy meldunkach statystycznych, zawierają dość licznie występujące w aktach jednostek, kroniki i historie. Te jednak pisane niemal z reguły w okresie późniejszym, wymagają również krytycznego spojrzenia. Poważnym utrudnieniem w badaniach nad dziejami formowania AP z ZSRR jest brak materiałów, które byłyby najbardziej przydatne sprawozdań opisowych. Jednym z nielicznych wyjątków jest obszerny meldunek dowódcy 1 brygady kawalerii płka Włodzimierza Radziwanowicza z dnia 11 lipca 1944 roku, przedstawiający szczegółowo przebieg i stan formowania brygady 20. Dla pozostałych jednostek podobnego typu materiałów szukać należy w aktach wytworzonych przez aparat polityczno-wychowawczy. Obok zagadnień zasadniczych poruszane są bowiem we wszelkiego rodzaju meldunkach politycznych (dziennych, dekadowych, miesięcznych) sprawy natury gospodarczej, zaopatrzenia jednostek itp. Ogromna ilość tych materiałów pozwala jedynie na wskazanie ich źródeł, jako przydatnych częstokroć dla tematyki organizacyjnej. Ostatnim zagadnieniem, któremu poświęcić należy nieco uwagi są materiały 19 Meldunki te stwierdzały sformowanie, przybycie i włączenie jednostek w skład armii. Na przykład w odniesieniu do 1 brygady kawalerii meldunek brzmiał: Sformowana dnia roku wg etatu nr 06/450 06/460, o ogólnym stanie osobowym ludzi 1 samodzielna brygada kawalerii przybyła dnia roku na nowe miejsce dyslokacji i została włączona w skład jednostek armii. CAW, III-4-115, k CAW, III-4-90, k. 38.

9 przedstawiające szkolenie jednostek AP w ZSRR, co było sprawą niebagatelną wobec czekających ją niezadługo działań bojowych. Jeżeli chodzi o jednostki nowoformowane to dowództwo armii postanowiło nie zwlekać z ich szkoleniem aż do pełnego zorganizowania, lecz prowadzić je w trakcie formowania. Wyrazem tej intencji był rozkaz dowództwa AP nr 0016 z dnia 18 kwietnia 1944 roku poświęcony organizacji zajęć teoretycznych i praktycznych w okresie organizowania i uzupełnienia oddziałów 21. Zasadniczym dokumentem dotyczącym całokształtu szkolenia jednostek 1 AP w ZSRR jest rozkaz nr 02 wydany przez dowództwo armii z dnia 5 kwietnia 1944 roku 22. Dokument ten ma charakter ogólnych wytycznych szkolenia jednostek i związków wszystkich rodzajów wojsk w okresie roku (Na marginesie warto dodać, że wobec zadań czekających armię, ogólnym tematem pracy szkoleniowej były działania zaczepne z forsowaniem przeszkód wodnych). Niezmiernie cenne załączniki do tego rozkazu stanowią: plan kalendarzowy wyszkolenia bojowego jednostek 1 AP w ZSRR na okres roku 23, wytyczne wyszkolenia sztabu armii i sztabów wielkich jednostek, czy wreszcie wytyczne wyszkolenia strzeleckiego dla oddziałów i samodzielnych jednostek 1 AP 24. W następnych miesiącach (czerwcu i lipcu) te ogólne wytyczne uzupełniane były aktualnymi zadaniami szkoleniowymi 25. Z materiałów obrazujących przebieg ich realizacji warto wymienić sprawozdanie z wyszkolenia bojowego 1 AP w ZSRR w czerwcu 1944 roku 26. Oczywiście szczegółowe informacje dotyczące jednostek 1 AP zawarte są w ich aktach, zachowanych w postaci różnego rodzaju planów, programów czy sprawozdań. * 21 CAW, III-368-1, k. 50. Większość materiałów dotyczących programu i realizacji szkolenia AP w ZSRR zgrupowana jest w dwóch teczkach zespołu 1 AWP. Por. III-4-3 i CAW, III-4-3, k Tamże, k Tamże, k Por.: Wytyczne wyszkolenia bojowego dla jednostek i oddziałów 1 AP na czerwiec i lipiec 1944 roku. CAW, III-4-11, k. 1 i CAW, III-4-11, k. 20.

10 Szczupłe ramy niniejszego szkicu umożliwiły jedynie zasygnalizowanie istnienia i wskazania miejsca przechowywania materiałów, które dla procesu powstania AP w ZSRR wydawały się zasadnicze. Wraz z już opublikowanymi w wydawnictwie Organizacja i działania bojowe..., przekazami archiwalnymi, stanowią one ważną bazę źródłową dla opracowania jej dziejów. Należy zaznaczyć, że dzięki opublikowaniu drukiem inwentarzy wszystkich zespołów wymienionych w tej informacji są te materiały dostępne dla szerokich kręgów badaczy.