Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych Innowacje i implikacje interdyscyplinarne redakcja ZBIGNIEW E. ZIELIŃSKI Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowej Kielce 2010
Publikacja wydrukowana została zgodnie z materiałem dostarczonym przez Autorów. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za treść, formę i styl artykułów. Komitet Naukowy prof. dr hab. Janusz Lewandowski dr hab. Krzysztof Grysa, prof. WSH dr hab. Wiesław Dziubdziela, prof. WSH Redaktor Naczelny prof. zw. dr hab. Tadeusz Grabiński Redaktor Recenzji dr hab. Krzysztof Grysa, prof. WSH Recenzenci prof. zw. dr hab.tadeusz Grabiński dr hab. Grzegorz Kończak dr hab. Ewa Grzegorzewska-Ramocka dr hab. Dariusz Adamczak doc. dr inż. Zbigniew Lis doc. dr Artur Maciąg dr inż. Edward Wiszniowski dr Michał Adam Leśniewski dr Bogumiła Smolorz dr Janusz Myszczyszyn dr Tomasz Konopka dr Magdalena Szpunar Redakcja dr Zbigniew E. Zieliński mgr inż. Jarosław Kościelecki mgr Katarzyna Baziuk mgr inż. Artur Janus mgr Anna Kukla mgr Piotr Sidor Urszula Słowik Wydawca publikacji Wyższa Szkoła Handlowa im. B. Markowskiego w Kielcach Projekt PITWIN Portal innowacyjnego Transferu Wiedzy w Nauce ul. Peryferyjna 15 25-562 Kielce www.pitwin.edu.pl biuro@pitwin.edu.pl Copyright by Wyższa Szkoła Handlowa, Kielce 2010 ISSN 2081-478X Nakład 200 egz. Publikacja została wydana w ramach realizacji projektu PITWIN Portal Innowacyjnego Transferu Wiedzy w Nauce. Publikacja jest współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie, dla osób które zarejestrują się na stronie internetowej projektu www.pitwin.edu.pl (dostępna także w wersji elektronicznej).
Spis treści Wstęp... 5 Część I Technologie informacyjne E-learning 1. Katarzyna Bocheńska Włostowska E-learning i edukacja online w ujęciu metodycznym... 9 2. mgr Olga Łodyga - Indywidualizacja e-nauczania na przykładzie metody SuperMemo... 18 Nowe technologie informacyjne 3. mgr Jacek Łukasz Wilk - Naturalne źródła szumów w transmisji satelitarnej... 23 4. mgr Jacek Łukasz Wilk - Wybrane zagadnienia dotyczące szumów w komunikacji satelitarnej... 31 Część II Ekonomia i nauki społeczne Ekonomia 5. Adrian Domagała - Finansowe uwarunkowania realizacji programów rewitalizacji miast w Europie i w Polsce... 41 6. dr Agnieszka Buś Bidas - Narzędzia oddziaływania władz lokalnych na podmioty gospodarcze na przykładzie lokalnego systemu podatkowego (cz. 2)... 53 7. dr Bogumiła Smolorz - Proekologiczne działania banków komercyjnych na rzecz zrównoważonego rozwoju... 67 8. Damian Rozmus - Uwarunkowania rozwoju rynku nieruchomości w przyszłości... 77 9. mgr Gabriela Gurgul - Die Darstellung der vom Bankgewerbe während eines Absorptionsprozesses der EU-Fonds gestoßenen Probleme... 83 10. dr Jarosław Przybytniowski - Perspektywy rozwoju ubezpieczeń rolniczych na tle zmian klimatycznych... 92 11. mgr Katarzyna Kornet - Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw misja czy zabieg marketingowy?... 106 12. dr Łukasz Furman - Podatek od zysków kapitałowych w obecnej sytuacji gospodarczej... 114 13. mgr Małgorzata Bochenek - Rola środków Funduszu Pracy w ograniczaniu lokalnego bezrobocia na przykładzie powiatu nowodsądeckiego... 120 14. Małgorzata Kasprzyk - Hedging jako forma zabezpieczenia przedsiębiorstwa przed ryzykiem w transakcjach zagranicznych... 131 15. dr Michał Adam Leśniewski - Globalizacja a glokalizacja wybrane problemy. Ujęcie teoretyczne... 142 16. mgr Monika Niemczyk - Motywy zawierania transakcji fuzji i przejęć na gruncie wybranych teorii ekonomicznych... 150
17. mgr Monika Niemczyk - Narzędzia utrzymania pozycji rynkowej przez producentów suplementów diety w warunkach kryzysu gospodarczego... 158 18. dr Tomasz Konopka - Bezrobocie jako przyczyna migracji zarobkowej... 165 19. mgr Witold Czudec - Konkurencyjność regionów Polski wschodniej... 177 Analizy ilościowe 20. mgr Karolina Klimańska - Analiza współczynnika Giniego i Wskaźnika Rozwoju Ludzkiego w oparciu o metody statystyczne. Część 2.: Analiza Wskaźnika Rozwoju Ludzkiego... 188 Zarządzanie 21. mgr Małgorzata Karczewska - Niska cena jako instrument konkurowania na rynku FMCG w Polsce... 198 Nauki społeczne 22. mgr inż. Łukasz Tomczyk, mgr Iwona Węgrzyk - Wykluczenie cyfrowe w zinformatyzowanym świecie... 207 23. Kazimierz Pierzchała - Narkomania jako wielowymiarowy problem społeczny... 222 24. mgr Łukasz Tomczyk - Małoletni cyberhomo ludens. Gry online jako podstawowa forma aktywności dzieci i młodzieży w Internecie... 230 25. mgr Piotr Siuda - Popkulturowe mity związane z miłością... 244 26. mgr Rafał Guzowski - Wykluczenie cyfrowe jako największe zagrożenie dla Społeczeństwa Informacyjnego na początku XXI wieku... 253 27. mgr Grzegorz Wilk Jakubowski - Prawne aspekty funkcjonowania demokracji bezpośredniej w konfrontacji z praktyką polityczną w III RP... 262 28. dr hab. Ewa Grzegorzewska-Ramocka - The science-technical advance against the background of values avowed by young adult consumers in the light of research... 272 Prawo 29. dr Małgorzata Paszkowska - Prawo do informacji i wyrażania zgody na świadczenia zdrowotne jako fundamentalne prawa pacjenta w świetle ustawy o prawach pacjenta... 287 30. dr Małgorzata Paszkowska - Prawo do świadczeń gwarantowanych z ubezpieczenia zdrowotnego... 300 Opinia dr hab. Krzysztof Grysa, prof. WSH... 313
Wstęp Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, jest kolejną publikacją z serii Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych. Innowacje i implikacje interdyscyplinarne. Zawarte w tym zbiorze prace skupione są na dwóch wątkach technologiach informacyjnych oraz ekonomii i naukach społecznych. Bieżąca publikacja zawiera trzydzieści artykułów, w których mogą Państwo znaleźć wiele interesujących i ciekawych tematów w ramach zagadnień wiodących - E-learning, Nowe technologie informacyjne, Ekonomia, Analizy ilościowe, Zarządzanie, Nauki społeczne, Prawo. Zachęcamy Państwa do odwiedzania portalu PITWIN (www.pitwin.edu.pl) oraz dzielenia się z nami opiniami dotyczącymi funkcjonowania projektu poprzez wypełnienie ankiety czy wprowadzenie wpisu na forum dyskusyjnym serwisu. Zapraszamy Państwa do współpracy przy tworzeniu kolejnych numerów wydawnictwa, liczymy na artykuły, w których poruszane będą istotne problemy, z którymi naukowcy spotykają się na co dzień podczas pracy badawczej i naukowej. Koordynator Projektu Kierownik Portalu Zbigniew E. Zieliński
Część I Technologie Informacyjne
Katarzyna Bocheńska-Włostowska Katarzyna Bocheńska-Włostowska E-learning i edukacja online w ujęciu metodycznym Streszczenie: Jeszcze kilka lat temu o e-learningu mówiono niewiele, a jeśli już to z dozą sceptycyzmu co do jego przyszłości. Tymczasem nauczanie w systemie e-learningowym staje się coraz bardziej obecne w procesie nauczania i uczenia się. Czy w ślad za rosnącym zainteresowaniem tym sposobem edukacji idzie rozwój i doskonalenie metodyki nauczania? Czy ilość proponowanych szkoleń i zajęć w e-learningu przekłada się na jakość? Czy metodyka e-learningu stanie się przedmiotem zainteresowania specjalistów od tego jak uczyć? Na te i inne pytania postaram się odpowiedzieć w niniejszym artykule. Za punkt wyjścia przyjmę obserwacje własne oraz badania ankietowe przeprowadzone wśród e-studentów i e-kursantów 1. Słowa kluczowe: metodyka nauczania e-learningu, modele nauczania DL Wstęp Nauczanie bez refleksji, doskonalenia warsztatu i wzbogacania narzędzi jest jedynie poruszaniem się po omacku. Każdy system kształcenia, forma nauczania i uczenia oraz dobór treści wymagają zainteresowania oraz zbadania i opisania. W edukowaniu taką rolę pełni dydaktyka. Dydaktyka jako nauka o nauczaniu i uczeniu się, liczy sobie już sporo lat. Po raz pierwszy użyto jej w 1613 roku w Niemczech przez Krzysztofa Helwiga i Joachima Junga. Termin dydaktyka pochodzi z języka greckiego, w którym didaktikos znaczy pouczający, a didasko - uczę. Jako nauka dydaktyka analizuje zależności warunkujące przebieg i wyniki nauczaniauczenia się oraz formułuje na tej podstawie odpowiednie prawidłowości oraz wskazuje metody, formy organizacyjne i środki pomocne w wywołaniu zamierzonych zmian u uczniów. Spełnia ona zarówno funkcję teoretyczną, głównie o charakterze diagnostycznym i prognostycznym, oraz praktyczną - instrumentalną. W tym rozumieniu jest jedną z nauk pedagogicznych 2. Dydaktyka jako taka stanowi bardzo ważne podwaliny dla praktyki i nauki. Odwołując się do metodyki ogólnej lub szczegółowej potrafi określić potrzeby określonego środowiska nauczania-uczenia się. E-learning jak i nauczanie online stanowią nielada wyzwanie dla opisania i zaprojektowania metodyki nauczania w tym systemie. Rozróżnienia terminologiczne Ze względu na fakt, iż zarówno edukacja online jak i e-learning to bardzo nowe zjawiska, bardzo często oba terminy traktuje się jako wyrazy bliskoznaczne. Spróbujmy więc uporządkować terminologię. Definicje: e-learning, edukacja online wywodzą się z distance education czyli nauczania na odległość. 1 Badania zostały przeprowadzone na grupie 234 osób - uczestników e-szkoleń i lekcji online. 2 W oparciu o Kupisiewicz Cz., 2000, Dydaktyka ogólna, Oficyna Wydawnicza Graf Punkt, Warszawa. oraz Półturzycki J., 2002, Dydaktyka dla nauczycieli, Wydawnictwo Naukowe NOVUM, Płock 9
E-learning i edukacja online w ujęciu metodycznym Rysunek 1. Zakres znaczeń Źródło: opracowanie własne Nauczanie na odległość, jest formą edukacji od dawna znaną i używaną. Jej początki sięgają końca XVIII wieku. Edukacja na odległość, obejmuje wszelkie formy edukacji, w których nauczyciel i uczeń nie mają ze sobą bezpośredniego fizycznego kontaktu. W pojęciu 'distance education' mieści się więc nauczanie korespondencyjne, eksternistyczne, przy użyciu radia, telewizji, telefonów stacjonarnych i komórkowych, łączy satelitarnych, a także co oczywiste komputerów i sieci informatycznych. Oto jak definiuję nauczanie na odległość Lexicon of Online and Distance Learning: jest to pojęcie ogólne, które obejmuje swoim zasięgiem rożne formy nauczania stosowane przez szkoły korespondencyjne, uniwersytety otwarte, wydziały eksternistyczne i zaoczne szkół lub uniwersytetów, oraz usługodawców komercyjnych prowadzących rożnego rodzaju działalność edukacyjną i szkoleniową na odległość. Ta forma edukacji skierowana jest do wszystkich tych, którzy preferują naukę we własnych domach lub miejscach pracy niż udział w sformalizowanych pełnych formach nauczania w szkołach i uniwersytetach. 3 W części prac dotyczących e-lerningu uznaje się to pojęcie za termin o szerszym znaczeniu, zawierające w sobie edukację online. Tak więc edukację online traktować jako formę e-learningu. 4 W szerokim znaczeniu e-learning można byłoby zdefiniować jako zespół działań edukacyjnych umożliwiających naukę poprzez Internet lub edukację na odległość z wykorzystaniem innych sieci komunikacyjnych, oraz technik przekazywania informacji. W definicji tej zawiera się użycie sieci lokalnych lub Internetu, oraz urządzeń elektronicznych, by tworzyć, dostarczać i ułatwiać naukę w dowolnym czasie i miejscu. 5 Słowem jest to jakiekolwiek użycie technik elektronicznych i informatycznych w procesie kształcenia. Za edukację online można byłoby uznać każde: podejście do edukacji oparte na sieci (Internet lub Intranet), w ramach którego uczniowie korzystają z zasobów internetowych i porozumiewają się z nauczycielami i trenerami, a także innymi studentami przy użyciu 3 Tomei, L. A.: Lexicon of online and distance learning, Rowman &Littlefield Education: Lanham, New York 2010, s. 82 4 Terminem bardzo bliskim dla 'e-learningowi', a również będącym formą 'distace education' jest 'mobile education', co można by przetłumaczyć jako edukację zdalną (lub mobilną). Chodzi tu o użycie teleinformatycznych połączeń bezprzewodowych do realizowania zadań związanych z nauczaniem i edukacją czyli telefonii komórkowej oraz komputerów przenośnych z radiowym dostępem do internetu (lub intranetów), a także urządzeń typu PDA, odtwarzaczy mp3 i mp4, a ostatnio również e-papieru i czytników e-booków. 5 Tomei,L.A.: op.cit.86-87. 10
Katarzyna Bocheńska-Włostowska technologii komputerowej. Jest to metoda różna od edukacji elektronicznej, edukacji na odległość i innych trybów uczenia się z użyciem podobnych mediów. 6 Tak rozumiana edukacja online zakłada: brak bezpośredniego, fizycznego kontaktu między uczniem a nauczycielem, dostarczanie materiału edukacyjnego (głos, obraz, nagrania, dokumenty, itp.) przy użyciu sieci komputerowych, dwukierunkowość i zwrotność przebiegu strumienia informacji między uczniem a nauczycielem. Nauczanie online odwołuje się do pracy w czasie rzeczywistym. Co cenione jest przez osoby nastawione na interakcyjność w nauczaniu. Środowisko nauczania i metodyka E-learningowe środowisko nauczania nadaje temu procesowi nowe atrybuty. Dzięki zastosowaniu technologii e-learningowej w procesie nauczania obserwuje się: uniezależnienie procesu nauczania od miejsca i czasu ( anytime - kiedykolwiek, anywhere - gdziekolwiek); powszechny dostęp do nauki poprzez Internet; Learning on demand nauka na żądanie. E-learning realizując powyższe hasła czerpie z dobrodziejstwa różnych form. W grupie najpowszechniejszych znalazły się: nauka w trybie asynchronicznym, rozwiązania synchroniczne, bazy danych oraz support online. Rozwiązania asynchroniczne są nastawione na uczenie samodzielne. Tego typu metody zakładają, że w trakcie nauki nie ma wymiany informacji pomiędzy nauczycielem a uczniem. Pracując w trybie asynchronicznym, uczeń sam dobiera sobie termin nauki, w którym wykonuje ćwiczenia i testy znajdujące się w Internecie lub w Intranecie. Materiał szkoleniowy może być również dostarczany na płytach CD. Zupełnie inaczej rzecz się ma z nauczaniem synchronicznym. Nauczanie jest prowadzone w czasie rzeczywistym przez nauczyciela (instruktora). Każdy z uczniów o określonej porze komunikuje się z nauczycielem oraz pozostałymi uczestnikami szkolenia. Bazy danych zaś to najprostsza forma e-learningu, polegająca na udostępnianiu multimedialnych encyklopedii, wyjaśnień, instrukcji itp. Do przekazywania danych wykorzystywany jest zazwyczaj Internet, Intranet lub płyty CD. Większość oferowanych w internecie kursów jest właśnie tego rodzaju Support online to forma e-learning bardziej zaawansowana od omawianych wyżej baz danych. Oferuje możliwość szybszych reakcji na zadawane pytania oraz uzyskiwanie dokładniejszych odpowiedzi. Taka metoda jest bardziej interaktywna oraz wymaga stałego i wygodnego dostępu do Internetu (w określonych przypadkach do Intranetu). Wymiana informacji i dostęp do wiedzy odbywa się poprzez różnego typu forum, chat rooms, biuletyny, e-mail oraz system komunikatów informacyjnych. 7 6 Tomei, L.A.: op.cit.166. 7 W oparciu o: http://mareczekrz.republika.pl/pcq_4_distance_learn.htm, http://www.eschool.sonkis.pl/elearning.pdf, Supporting new technologies 6-th European Conference of Young Research and Sciense Workers in Transport and Telecommunications, Univesity of Żilina, Żilina 2005, section 2, part 2, s. 169-172. 11
E-learning i edukacja online w ujęciu metodycznym Rozwiązania oczekiwane przez e-uczniów Nauczanie to nie napełnianie wiadra, ale rozpalanie ognia. William Butler Yeats Takiej też zasadzie hołdować powinno kształcenie w systemie e-learningu. Tymczasem nauczanie w tym nowym środowisku edukacyjnym nie zawsze pociąga za sobą skuteczność nauczania oraz atrakcyjność budzącą zapał. Dlaczego tak jest? I jakie uchybienia i niedostatki mają wpływ na jakość kształcenia na odległość? O kategoryczną i jednoznaczną odpowiedź będzie trudno. Albowiem elementów składających się na ten stan rzeczy pojawiło się wiele. Czynnik ludzki, niedostateczne budżety na przygotowanie i poprowadzenie e-szkoleń, braki w dydaktyce nauczania, nieznajomość nowych technologii komunikacyjnych to podstawowa paleta przyczyn ważących na ostatecznym kształcie e-edukacji. Tabela 1. Działania nauczycieli w e-learningu w ocenie e-uczniów. Działania na plus Działania na minus Krótkie, wąsko tematyczne zajęcia, Zajęcia online odbywane w czasie rzeczywistym są ciekawsze niż czytanie statycznych materiałów w formacie PDF. Narzucanie terminów mobilizuje, Dostępność nauczyciela na czacie w układzie 1:1 jest bardzo mobilizująca do nauki, Quizy i testy urozmaicają naukę, Używane w szkoleniu materiały były autorskim opracowaniem nauczyciela i jedynym w swoim rodzaju, Nauczyciele maja kłopoty z systematycznością, Prowadzący zajęcia na Moodle wykazują minimum aktywności, Nauczyciele prowadzący zajęcia online nie modyfikują swojej retoryki, nie personalizują komunikatów, Nudne prezentacje, Prezentacje to jedna długa notatka rozbita na slajdy, Czaty są nudne, Kurs e-learningowy polegał na wklejeniu fragmentów tekstu do e-maila, i tak przez 7 dni, Zbyt jednorodne i nudne zadania, Nauczyciele nie mają pomysłu na zbudowanie materiałów szkoleniowych, 90% materiałów to tekst w PDF Nie ma wideo i audio podcastów, Wszystko sprowadza się do czytania zeskanowanej fragmentów książki, Zero symulacji problemu i jego rozwiązań, Zero studium przypadku, Nauczyciele nie zachęcają i nie pobudzają kursantów, Brak treści odwołujących się do praktyki, Wykładowcy nie potrafią mówić do kamery, W ofercie było, że pracować będziemy na zrealizowanym specjalnie do kursu cyklu wideo wykładach, tymczasem otrzymaliśmy zarejestrowane wykłady odbywane na innej uczelni, Źródło: badania własne 2010.N=234. 12
Katarzyna Bocheńska-Włostowska W tabeli zebrano tylko te najczęściej powtarzające się uwagi z ankiet. Lista negatywnych ocen jest kilka razy dłuższa od pozytywnych spostrzeżeń. E-uczniowie wyraźnie dostrzegają, że prowadzący zajęcia nie potrafią odnaleźć się w nowym środowisku. Stosują materiały, które użyteczne mogą być na sali wykładowej, w kontakcie face to face. Od prowadzących zajęcia na odległość oczekuje się większego zaangażowania oraz lepiej przemyślanego procesu dydaktycznego. Nużące wydaje się e-uczniom czytanie fragmentów książek i wykonywanie odtwórczych zadań. Podkreślają po wielokroć deficyty nauczycieli wynikające z braku umiejętności publicznego przemawiania oraz komunikowania z udziałem mediów. Te i inne niedostatki zajęć prowadzonych w systemie e-learningowym stoją na drodze do efektywnego nauczania. Źródłem owych niedoskonałości są bariery o podłożu metodycznym. Panaceum poszukiwać więc trzeba w podnoszeniu kwalifikacji nauczycieli z zakresu metodyki nauczania oraz z zakresu komunikowania społecznego. O technologicznych umiejętnościach nie wspominając. W obecnej rzeczywistości zarówno wiedza techniczna jak i przedmiotowa muszą być na wysokim poziomie, albowiem ograniczenia finansowe uczelni powodują, że prowadzący zajęcia przygotowuje sam materiały, prowadzi e-lekcje, moderuje je oraz zajmuje się administracją kursu. Zważywszy na to, że 1 godzina zajęć to 10 godzin na przygotowanie, łatwo domyślić się dlaczego te i inne uwagi zgłaszają e-studenci, i dlaczego nieliczni wykładowcy decydują się na zajęcia w e-learningu. Nie mniej jednak. Jeśli się już decydujemy na wyzwania edukacyjne XXI wieku, to musimy odpowiedzialnie stawić czoła wymogom. Kompetencje metodyczne są niezbędne do odpowiedniego przełożenia treści merytorycznych na język e-kursu. Wybór technik i mechanizmów nauczania zdalnego, ważyć będzie na efekcie końcowym. W sytuacji, w której kilkuosobowy zespół pracuje nad przygotowaniem kursu, to na metodyku, nazywanym projektantem kursu spoczywa największa odpowiedzialność. W sytuacji, kiedy trzeba być człowiekiem orkiestrą zasadnym jest kierować się kilkoma zasadami. Tworząc kurs warto je mieć przed oczyma. Rysunek 2. Zasady tworzenia ciekawego i metodycznie poprawnego kursu. Źródło: opracowanie własne. 8 8 W oparciu o badania własne oraz publikacje: Hyła, M.: Przewodnik po e-learningu. ABC a Wolters Kluwer business.warszawa 2007. 13
E-learning i edukacja online w ujęciu metodycznym Praca w systemie e-learningowym, szczególnie dla nowicjuszy bywa nielada wyzwaniem. Zarówno kursant jak i nauczyciel muszą zmierzyć się z nowym środowiskiem oraz swoimi przyzwyczajeniami, nawykami i mentalnością. Zarówno jednej jak i drugiej stronie w sukurs może przyjść metodyka. Odwoływanie się do rzeczy i mechanizmów znanych uczącym się z doświadczenia, obserwacji ułatwia uczenie oraz umacnia w uczącym się przekonanie o użyteczności poznawanych zagadnień. Kształcenie w systemie na odległość wymaga innej narracji zarówno pisemnej jak i ustnej. Dlatego tak ważne jest umiejętne przygotowywanie prezentacji i tworzenie testu do samodzielnej lektury. W kanonie postępowania wskazano na trójwarstwową budowę treści, czyli umożliwienie szkolącemu się uporządkowane, zhierarchizowane dochodzenie do coraz to głębszych pokładów informacji i wiedzy. Poza tą metodą jest jeszcze inny sposób na kształtowanie tekstu. Otóż dziennikarze piszą swoje teksty według reguł tzw. odwróconej piramidy informacji. Zasada konstruowania informacji polega na pisaniu najpierw o najważniejszych rzeczach i o odpowiedzi na pytania wskazane na rysunku. Czym dalej w tekst tym coraz mniej istotne informacje, które bez szkody dla zasadniczej myśli można np. pominąć. Pisanie według tej formuły uczy dyscypliny słowa i porządku w wywodzie. Rysunek 3. Odwrócona piramida informacyjna Źródło: opracowanie własne Metodyka nauczania w e-learningu powinna stymulować uczącego się, a prowadzącego, przygotowującego zajęcia mobilizować do ciągłego poszukiwania rozwiązań dydaktycznych. Zarówno w nauczaniu tradycyjnym jak i na odległość zapominamy personalizować komunikaty oraz budować je z przeznaczeniem dla kilku typów sensorycznych jednocześnie. Użycie kilku prostych zwrotów pobudzających określony system zwiększy siłę odbioru tekstu. 14
Katarzyna Bocheńska-Włostowska Tabela 2. Komunikaty adresowane do określonych typów sensorycznych Typ sensoryczny Preferujący zmysł wzroku Preferujący zmysł słuchu Preferujący system kinestetyczny Preferując zmysł węchu i smaku Komunikaty Chciałbym, żebyś przyjrzał się temu ponownie, ponieważ będziesz mógł wtedy zobaczyć to z zupełnie innej perspektywy, tak żeby wszystko było dla nas jasne, bez cienia wątpliwości Osoby preferujące system wzrokowy odbierają i używają słowa typu: patrzeć, obraz, wyobraźnia, scena, widzieć, obserwować, wyglądać, Chciałbym powiedzieć jeszcze kilka słów, tak żeby brzmiało to dla ciebie zachęcająco Być może, kiedy posłuchasz o tym od nowa, będziemy mogli dostroić się obaj do nowych okoliczności Osoby preferujące system wzrokowy odbierają i używają mówić, akcent, dźwięk, cisza, przenikliwy, wokalny, niemy, głosić, Chciałbym, żebyś zbliżył się raz jeszcze do sprawy, bo może wówczas będziesz mógł dotknąć jej sedna Może to pozwoli nam poruszać się po wspólnym gruncie, tak żebyśmy obaj mogli uchwycić istotę sprawy Osoby preferujące system wzrokowy odbierają i używają dotyk, kontakt, drapać, pochwycić, napięcie, delikatny, szorstki, Zastanów się jak smakuje zwycięstwo. Osoby preferujące ten system odbierają i używają słów typu: pachnący, aromatyczny, świeży, słodki, śmierdząca sprawa. Smak życia. Smak miłości. Gorzki smak porażki. Węszę podstęp. Źródło: opracowanie własne Porównując procesy dydaktyczne w środowisku e-learningowym i w tradycyjnym, dostrzegamy zmodyfikowaną rolę uczestników tego procesu: wykładowców, studentów oraz rodzaj materiałów dydaktycznych. Odmieniona rola wynika z innych właściwości środowiska, w jakich następuje działanie. Sposoby pracy zostały opisane jako modele zdalnego nauczania: 15
E-learning i edukacja online w ujęciu metodycznym Rysunek 4. Modele zdalnego nauczania Źródło: opracowanie własne 9 Dydaktyka kształcenia na odległość musi uwzględniać styl uczenia się odbiorcy, który wypracowuje swoje procedury. W przypadku osób dorosłych e-szkolenie powinno pomóc odpowiedzieć im na kilka kardynalnych pytań. Np. warto by mieli świadomość tego po co się uczą tego a nie innego zagadnienia, muszą dostrzegać użyteczność przygotowanych treści. Wysoka autonomia uczenia się to kolejne wyzwanie dla tworzącego kurs. Interesujące dla opisania zjawiska e-learningu i dojrzewającej dydaktyki tego procesu niewątpliwie będzie obserwowanie dokonujących się zmian w charakterze i narzędziach e-nauczania. Obecnie wyraźnie widać, że pojawiły się nowe oferty e-edukacji. 10 Powoli powstają platformy do e-korepetycji, e-wykładów stawiające na nauczanie wyłącznie w czasie rzeczywistym. Raczkują jeszcze, albowiem przyzwyczajenie uczących się do tradycyjnych form ciągle jest dość silne. Podsumowanie Czy uda się przełamać ciągle dostrzegalny opór i sceptycyzm wobec nauczania na odległość i sprostać wszystkim wskazanym powyżej wymaganiom i oczekiwaniom uczących się? Zważywszy na to, że wspomnieliśmy tylko o niektórych wybranych założeniach metodycznych, oczekiwaniach i warunkach funkcjonowania treści e-learningu odpowiedź może być połowiczna. Przed tworzącymi kształcenie na odległość nielada zadanie. Obudzenie potrzeby podnoszenia kwalifikacji i uzupełniania wiedzy zwykle bywa pierwszym krokiem do dalszych działań. A tu napotykamy na barierę w postaci niedojrzałości klientów e-nauczania. Otóż z badań 11 na grupie ponad 500 osób wynika, że ciągle bardziej liczy się dla nas dokument potwierdzający wykształcenie niż uczenie się dla wiedzy i umiejętności. Multimedialność e-learningu nie jest już atutem tego kształcenia. Teraz potrzebne jest nam przekonanie potencjalnych e-uczniów, że szkolenia na odległość są skuteczne, interesujące i stanowią alternatywę dla tradycyjnego uczenia i nauczania. Może webcasty, platformy 9 http://www.puw.pl/downloads/docs/1_elearning/2_teoria_elearning/referat_kielce_a_k_stanislawskiej.pdf 10 www.uczymy24.pl 11 Badania własne 2009 przeprowadzone wśród studentów 2 i 3 roku studiów licencjackich. 16
Katarzyna Bocheńska-Włostowska kształcenia w czasie rzeczywistym będą propozycją wartą uwagi. Na razie warto chyba wprowadzić na studiach pedagogicznych kształcenie w tym wymiarze i uczyć metodyki e-learningu. Bibliografia 1. Collins, J. W., O'Briens, N. P. eds., The Greenwood dictionary of education,greenwood Press: Westport 2003, 2. Cornel, R. A.: Scaling the Cyberheights, How Far Will We Go?, /w:/ L. R. Vandervert(ed.), Cybereducation. The Future of Long-Distance Learning, Anne Liebert Inc: New York 2001, 3. Hyła, M., Przewodnik po e-learningu. ABC a Wolters Kluwer business.warszawa 2007. 4. Postman, N., Technopol. Triumf techniki nad kulturą, PIW: Warszawa 1995, 5. Tomei, L. A., Lexicon of online and distance learning, Rowman &Littlefield Education: Lanham, New York 2010, E-learning and online education a methodical approach A few years ago, e-learning was hardly spoken about and if it was, it was with a large measure of scepticism concerning its future. However, e-learning becomes more and more popular both in teaching and learning processes. Do the development and the improvement of methodology of teaching follow its increasing popularity? Does the amount of available e-learning trainings and classes translate into quality? Will the e-learning methodology become the subject of interest for methodologists? I will try to answer these and other questions in the following article. As a stepping stone I will use my own observations and survey research conducted among e-learners. Keywords: methodology of e-learning, DL teaching models 17
Indywidualizacja e-nauczania na przykładzie metody SuperMemo Olga Łodyga * Indywidualizacja e-nauczania na przykładzie metody SuperMemo Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie znaczenia indywidualnego procesu nauczania, a w szczególności indywidualizacji nauczania w edukacji zdalnej. Słowa kluczowe: e-nauczanie, indywidualizacja, personalizacja, metoda SuperMemo Indywidualizacja (lub personalizacja) 1 to cecha, której brakuje w nauczaniu tradycyjnym, nauczyciel mając grupę 30 uczniów (lub studentów) na zajęciach stacjonarnych ma problem z dostosowaniem zajęć do wszystkich uczniów (studentów). Każdy z nich przychodzi na zajęcia mając inny wyjściowy poziom wiedzy, różne tempo nauki, odmienny sposób percepcji i zapamiętywania informacji, inne oczekiwania i zainteresowania. W związku z tym, można założyć, że e-nauczanie jest rozwiązaniem tego problemu, gdyż daje możliwość dostosowania procesu kształcenia do poszczególnych uczestników (ich oczekiwań, umiejętności, sposobu przyswajania wiedzy itd.). Indywidualizacja w zdalnym nauczaniu Pojęcie personalizacji w kształceniu online rozpatrywane jest w kilku aspektach, co związane jest z różnym definiowaniem tego pojęcia przez różnych autorów: Indywidualnie wybrany czas nauki, co daje możliwość uczenia się przez 24 godziny na dobę 7 dni w tygodniu, według niektórych jest to już decydujący argument, aby mówić o zindywidualizowanym podejściu do uczestników kształcenia. Możliwość swobodnego poruszania się po treści szkolenia, co wynika z tego, że treści (kontent szkolenia) nie posiadają struktury liniowej lecz strukturę gałęziową. Uwzględnienie różnych poziomów zaawansowania osób uczących się, co jest istotne na etapie przygotowania treści szkolenia, należy wówczas pamiętać, aby dostosować kontent zarówno do poziomu osób początkujących jak również do poziomu zaawansowanych uczestników szkolenia. Jednak jest to łatwiejsze niż w sytuacji tradycyjnego wykładu. Stosowanie zróżnicowanych form przekazywania treści oraz formy prowadzenia zajęć, dzięki temu osoby uczące się mogą same zdecydować o tym, które z dostępnych form wykładu chcą wybrać. Każdy człowiek posiada swój własny, ukształtowany przez lata model przyswajania wiedzy, zapamiętywania, nabywania nowych umiejętności czyli swój indywidualny styl uczenia się. 2 * Autorka jest absolwentką Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie oraz Uniwersytetu Warszawskiego. Od 2004 roku zajmuje się zdalną edukacją (tutor, autor kontentu, dydaktyk medialny, kierownik projektów). Obecnie kieruje projektem Uczeń online realizowanym przez SuperMemo World w Poznaniu. Opublikowała kilkanaście artykułów z zakresu wykorzystania ICT w edukacji. 1 Indywidualizacja i personalizacja autorka w niniejszym opracowaniu stosuje te dwa pojęcia zamiennie. 2 Zając M., E-learning szyty na miarę, czyli o indywidualizacji w nauczaniu online, e-mentor" 2006, nr 5, s. 13 14. 18
Olga Łodyga Zdaniem autorki dwa pierwsze punkty nie wyczerpują znaczenia indywidualizacji w e-nauczaniu, dlatego autorka skoncentrowała się na kolejnych trzech punktach, które łącznie można utożsamiać z indywidualnym podejściem do procesu nauczania. Biorąc pod uwagę podejście do personalizacji (indywidualizacji) treści w nauczaniu zdalnym możemy wyróżnić dwa rodzaje kursów: 1. jedna ścieżka szkolenia, taka sama dla wszystkich uczniów (studentów), ten sam zakres materiału, określony sposób przekazywania wiedzy czyli brak indywidualizacji nauczania, 2. indywidualna ścieżka szkolenia dla każdego kursanta w wyniku tego szkolenie realizowane jest w formie wielu ścieżek. Stosowanie wielu ścieżek w szkoleniu (kursie) powoduje indywidualizację procesu zdalnego nauczania. Efektem tego jest dostosowanie przekazywanych treści do indywidualnych oczekiwań, poziomu wiedzy oraz tempa uczenia się każdego z uczestników szkolenia. Indywidualizacja procesu kształcenia w e-nauczaniu związana jest podawaniem odpowiednich treści dla konkretnego studenta (uczestnika szkolenia) na podstawie wyników, jakie uzyskuje w procesie kształcenia, w związku z tym niezbędne jest monitorowanie pracy każdego ucznia (studenta). Autorka wyróżniła kilka czynników, które posiadają istotne znaczenie w procesie e-nauczania: 1. Wyjściowy poziom wiedzy warto pamiętać o tym, że uczniowie (studenci) rozpoczynając edukację na dowolnym poziomie edukacji posiadają inny zasób wiedzy i umiejętności, w związku z tym należy treści szkolenia przygotować w taki sposób, aby szkolenie było dostosowane do różnego poziomu wiedzy uczestników; 2. Tempo i sposób nauki każdy posiada swoje indywidualne tempo uczenia się i zapamiętywania informacji oraz własny sposób pracy z materiałem do opanowania (szybkie lub wolne zapamiętywanie nowego materiału, konieczna liczba powtórek, systematyczna lub niesystematyczna nauka); 3. Sposób przekazywania informacji w tym aspekcie istotne jest, aby treści przekazywane były w sposób dostosowany do różnych form odbioru, przez różne zmysły, jak wzrok i słuch oraz dotyk (wzrokowcy, słuchowcy, kinestetycy); 4. Podejście do motywacji kwestia motywacji jest bardzo ważna w procesie uczenia się, gdyż warto pamiętać o tym, ze osoby o wysokiej motywacji wewnętrznej nie potrzebują wzmocnienia i uwagi zewnętrznej, natomiast osoby o niskiej motywacji potrzebują wzmocnienia ze strony nauczyciela; 3 5. Dobowy rytm życia człowieka także ma wpływ na przyswajanie wiedzy, więc warto wszelkie zajęcia synchroniczne na platformie dostosować do różnych uczestników ( sowy i skowronki ); 6. Oczekiwany końcowy poziom wiedzy warto zwrócić uwagę na oczekiwania uczniów (studentów) odnośnie zasobu wiedzy, jaki zamierzają wynieść po zakończeniu kursu (uzyskać podstawowe informacje czy specjalistyczną i szeroką wiedzę w danej dziedzinie). 3 W czasie badań przeprowadzonych przez autorkę wśród słuchaczy szkoły internetowej (Policealna Szkoła E- Biznesu im. Adama Smitha w Warszawie), marzec-kwiecień 2006r, respondenci podkreślali znaczenie motywacji w kształceniu online. 19
Indywidualizacja e-nauczania na przykładzie metody SuperMemo Rysunek 1. Czynniki indywidualizacji w zdalnym nauczaniu. Źródło: opracowanie własne Według M. Zając przed zaplanowaniem szkolenia, w którym chcemy zastosować personalizację warto dokonać odpowiedzi na następujące pytania: 1. Jakie formy prezentacji treści zastosujemy (tekst, obraz, filmy), 2. Jaki stopień granulacji wiedzy przyjąć (czyli jakie mają być pojedyncze jednostki kursu), 3. W jaki sposób powinny być opisane te elementy, aby był możliwy ich sprawny wybór i łączenie w całość, która będzie stanowić kompletny, a równocześnie personalizowany kurs, 4. Jak uwzględnić różne formy aktywności osób uczących się. 4 Zdaniem autorki artykułu odpowiedzi na powyższe zależą od kilku elementów: grupa docelowa, do której będzie skierowane szkolenie, zastosowana metodyka nauczania, możliwości platformy, z której korzystamy, specyfika (tematyka) przekazywany treści (inaczej zaplanujemy szkolenie językowe, produktowe, czy z zakresu umiejętności miękkich). Biorąc pod uwagę powyższe aspekty trudno przygotować receptę (sposób) na tworzenie zindywidualizowanych szkoleń online. Jednocześnie warto podkreślić znaczenie Internetu w zakresie dopasowania procesu kształcenia do potrzeb odbiorców, w tym obszarze Internet otwiera wiele możliwości, które nie są dostępne (lub są dość ograniczone) w edukacji tradycyjnej. Proces tworzenia zindywidualizowanych szkoleń może być realizowany w różny sposób, w zależności od specyfiki platformy zdalnej edukacji: 1. Na platformie Moodle autor (administrator) decyduje o dostępności zasobów (czas dostępu, czy jest zachowana jakaś kolejność dostępu czy całość zasobów jest jednocześnie dostępna, czy wszyscy mają dostęp do całości materiałów, czy dostęp do kolejnych modułów wynika z wcześniejszego wykonania ćwiczeń, zaliczenia testu). Ponadto można umieszczać różne rodzaje materiałów szkoleniowych, aby w ten sposób uwzględniać różne potrzeby uczestników kursu. 2. Na platformie WBTSerwer można tworzyć pretesty, które sprawdzają początkowy poziom wiedzy (lub oczekiwania uczestnika szkolenia dotyczące oczekiwanego zakresu informacji) i na podstawie wyników z pretestów przygotowana jest indywidualna ścieżka kursu. Można również zastosować w szkoleniu układ gałęziowy, dzięki czemu uczeń (student) może wybierać tematy, które chce poznać. Ponadto w dowolnym momencie 4 Zając M., Środowisko tworzenia personalizowanych kursów online, e-mentor" 2009, nr 1, s. 32. 20