mgr Bartłomiej Tunak

UNIWERSYTET EKONOMICZNY W POZNANIU WYDZIAŁ GOSPODARKI MIĘDZYNARODOWEJ mgr Bartłomiej Tunak Rola aliansów strategicznych w kształtowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw sektora usług logistycznych The role of strategic alliances in development of the competitiveness of enterprises in the sector of logistics services Streszczenie rozprawy doktorskiej Promotor: prof. dr hab. Elżbieta Gołembska Promotor pomocniczy: dr Zbigniew Bentyn Katedra Logistyki Międzynarodowej Wydział Gospodarki Międzynarodowej al. Niepodległości 10, Poznań 2016 61-875 Poznań tel. + 48 61 856 92 55 wgm@ue.poznan.pl www.ue.poznan.pl

1. Uzasadnienie wyboru tematu Koniec XX, jak i początek XXI wieku, to okres szczególnie istotnych zmian w procesach gospodarowania, które w istotny sposób wpływają na funkcjonowanie podmiotów gospodarczych. Postępująca liberalizacja gospodarki światowej, globalizacja procesów gospodarczych, rosnąca konkurencja na wielu rynkach oraz bardzo dynamiczne i niestabilne otoczenie powodują, iż biznes zmuszany jest do poszukiwań nowych rozwiązań w celu osiągnięcia stabilnej i wysokiej pozycji na rynku. W związku z powyższymi zmianami, istotne - z punktu widzenia praktyki - staje się ustalenie roli i wpływu różnych czynników na konkurencyjność przedsiębiorstw. Jednakże istniejące różnice pomiędzy sektorami powodują, iż ustalenie wspomnianej już roli i wpływu poszczególnych czynników na konkurencyjność badanych przedsiębiorstw jest szczególnie. Analizując ją bowiem nie można pominąć specyfiki i uwarunkowań działania w danym sektorze oraz zmian mających miejsce w ich otoczeniu, które to w znaczący sposób wpływają na ich funkcjonowanie. Pominięcie tego faktu przy ocenie konkurencyjności przedsiębiorstw z różnych sektorów może spowodować, iż decydujący wpływ na pozycję konkurencyjną będą miały czynniki specyficzne dla danego sektora i niemożliwa będzie obiektywna ocena pozycji konkurencyjnych danych podmiotów. W związku z tym, określając pozycję konkurencyjną danego przedsiębiorstwa, należy to czynić w stosunku do konkurentów w sektorze lub grupie strategicznej [Romanowska, 2004, s. 263]. Skala powyżej wspomnianych zmian powoduje, iż przedsiębiorstwa chcące osiągnąć sukces rynkowy, jeszcze bardziej niż dotychczas zmuszone są do poszukiwań rozwiązań mogących przybliżyć je do celu, jakim może być osiągnięcie wyższego poziomu konkurencyjności wobec innych przedsiębiorstw. Jak zaznacza A. Jeszka, obecna niemalże na wszystkich rynkach duża presja konkurencyjna pomiędzy podmiotami, wzmaga działania kooperacyjne [Jeszka, 2013, s. 38], tak więc jest jednym 2

z rozwiązań, które pozwoli na osiągnięcie wspomnianych powyżej celów stały się alianse strategiczne. Choć zagadnienie aliansów strategicznych jest przedmiotem wielu dyskusji i rozważań naukowych od bardzo dawna, to do dzisiaj nie ustalono uniwersalnej i jednoznacznej definicji tego pojęcia. Analizując różne jego określenia w literaturze, można jednakże doszukać się cech wspólnych dla większości z nich. Uwzględniając różne aspekty aliansów strategicznych poruszane zarówno w literaturze polskiej, jak i zagranicznej, można przyjąć, iż alianse strategiczne to dowolne pod względem formy (formalne bądź nieformalne), liczby uczestników i celów, partnerskie i zasadniczo długoterminowe porozumienie o współpracy pomiędzy aktualnymi lub potencjalnymi konkurentami, które ma istotny wpływ na przedsiębiorstwa. Spośród wymienionych powyżej cech aliansów szczególną uwagę należy zwrócić na rolę konkurentów. Dotychczasowa rywalizacja pomiędzy konkurującymi przedsiębiorstwami zostaje przekształcona i rozbudowana o współpracę w wielu aspektach działalności. Nowy partner może stanowić nie tylko źródło wielu zasobów materialnych, ale co szczególnie istotne w obecnych warunkach prowadzenia działalności gospodarczej, współpraca z nowym partnerem może dostarczyć wielu zasobów o charakterze niematerialnym. Pomimo tego, że rywalizacja ta nadal ma miejsce, to należy podkreślić, iż pomiędzy konkurentami zostają zawiązane partnerskie relacje w wymiarze horyzontalnym. Choć współpraca z konkurentami związana jest z wieloma zagrożeniami, to dla wielu przedsiębiorstw jest ona szansą na rozwój bądź przetrwanie. Niedostosowanie się bowiem do potrzeb klientów oraz warunków panujących w sektorze może przyczynić się do ich wyeliminowania z rynku. W niniejszej pracy uwaga została skupiona na roli aliansów strategicznych w kształtowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw należących do sektora usług logistycznych. Logistyka stanowi obecnie nie tylko coraz bardziej istotny czynnik rozwoju gospodarki światowej, ale przede wszystkim stanowi coraz bardziej fundamentalny czynnik poprawy konkurencyjności [Skowrońska, 2009, s. 100] 3

stanowiący szansę strategiczną dla wielu przedsiębiorstw. Wzrost znaczenia logistyki powoduje, iż coraz więcej przedsiębiorstw chcąc wykorzystać możliwości, jakie może przynieść logistyka, angażuje się w outsourcing, czyli przedsięwzięcia mające na celu wydzielenie funkcji realizowanych dotychczas przez przedsiębiorstwo ze struktury organizacji i realizację tych czynności w bardziej efektywny sposób przez inne podmioty gospodarcze [Gołembska, 2010, s. 129]. Jako przyczyny rozwoju outsourcingu usług logistycznych wymienia się [Grabowska, 2012, s. 87]: - koncentrację na działalności podstawowej, co polepsza efektywność, - zwiększenie możliwości reakcji na zmiany w otoczeniu, - zwiększenie satysfakcji klientów, - poprawę jakości i produktywności, - uzyskanie dostępu do umiejętności i technologii niedostępnych w organizacji, - redukcję inwestycji na cele logistyczne, - ekspansję dzięki wykorzystaniu potencjału partnera, - zamianę kosztów stałych na zmienne, - inne przyczyny, np. poprawę wiarygodności dzięki współpracy z prestiżowymi partnerami. Wspominane wcześniej zmiany zachodzące na wielu rynkach, jak i w całej gospodarce światowej powodują, iż zmianie ulega rola usługodawców logistycznych we współczesnej gospodarce. Znaczący wzrost oczekiwań wobec usługodawców logistycznych, którzy muszą spełniać coraz bardziej złożone potrzeby swoich klientów oraz dostarczać jak największy pakiet korzyści powoduje, iż obserwuje się wzrost zapotrzebowania na kompleksowe usługi logistyczne obejmujące zarządzanie całymi łańcuchami dostaw, co w konsekwencji może doprowadzić do przejęcia wszystkich 4

funkcji logistycznych przedsiębiorstw przez zewnętrznych dostawców usług logistycznych. Zmiany w obszarze usług logistycznych spowodowały, iż obecnie na rynku usług logistycznych dominującą pozycję zajęli usługodawcy logistyczni określani mianem 3PL, 4PL oraz 5PL, których oferta w pełni odpowiada rosnącym potrzebom wielu przedsiębiorstw. Należy w tym miejscu podkreślić, iż szeroka oferta usług logistycznych jest charakterystyczna dla grupy największych przedsiębiorstw [Zagożdżon, 2012, s. 2486]. Ponadto należy zauważyć, iż znacząca rola sektora usług logistycznych wynika z tego, iż przedsiębiorstwa należące do niego świadczą usługi dla innych działów gospodarki, co powoduje, iż sektor ten jako pierwszy reaguje na wszelkie zmiany rynkowe. Silne uzależnienie sytuacji w sektorze od kondycji całej gospodarki powoduje, iż jest on określany mianem barometru gospodarki. Dotychczasowe rozważania w literaturze dotyczące problematyki aliansów strategicznych zostały zdominowane przez analizy aliansów w aspekcie przedsiębiorstw produkcyjnych. Istotne jest więc podjęcie tematu w aspekcie przedsiębiorstw usługowych, mając na uwadze stale postępujący wzrost znaczenia sektora usług w gospodarce. Jednocześnie należy zauważyć, iż problematyka kształtowania konkurencyjności jest szczególnie złożona właśnie w sektorach usługowych z uwagi na takie cechy usług jakimi są m.in. : niematerialność, nietrwałość, niemożność nabycia na własność. Brak badań w zakresie aliansów strategicznych w sektorze usług spowodował lukę badawczą, której wypełnienie było motywacją do podjęcia tego tematu w aspekcie jednego z najbardziej konkurencyjnych sektorów, mającego jednocześnie szeroki wpływ na inne działy gospodarki. Ponadto, przyczyną podjęcia problemu badawczego stały się również oczekiwania praktyków gospodarczych oraz doświadczenia i zainteresowania autora rozprawy. 2. Cel i zakres rozprawy Głównym celem rozprawy jest przedstawienie roli, jaką pełnią alianse strategiczne w kształtowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw należących do sektora 5

usług logistycznych. Realizacji przyjętego głównego celu pracy mają służyć następujące cele szczegółowe: - sprecyzowanie terminologii związanej z zagadnieniami aliansów strategicznych oraz konkurencyjności, - określenie stopnia zaangażowania usługodawców logistycznych w alianse strategiczne, - charakterystyka aliansów strategicznych pomiędzy usługodawcami logistycznymi, - identyfikacja celów zawierania aliansów strategicznych, - określenie wpływu aliansów strategicznych na pozycje rynkowe przedsiębiorstw, - klasyfikacja obaw związanych z aliansami strategicznymi, - identyfikacja wykorzystywanych form organizacyjno-prawnych aliansów strategicznych, - identyfikacja kryteriów wyboru alianta, - ocena wpływu poszczególnych czynników na powodzenie aliansu, - sformułowanie dalszych perspektyw rozwoju aliansów strategicznych w sektorze usług logistycznych i rekomendacji dla przedsiębiorstw. W nawiązaniu do wskazanych powyżej celów rozprawy oraz na podstawie analizy literatury i własnych przemyśleń autora sformułowano następujące hipotezy badawcze: H1: Przedsiębiorstwa wykorzystujące formy organizacyjno-prawne aliansów strategicznych o charakterze formalnym wyżej oceniają wpływ zawartych aliansów na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa niż przedsiębiorstwa uczestniczące w porozumieniach o charakterze nieformalnym. H2: Im więcej pracowników zatrudnia dane przedsiębiorstwo, tym wyżej ocenia wpływ zawartych aliansów strategicznych na pozycję konkurencyjną. 6

H3: Większa liczba aliantów współpracujących z danym przedsiębiorstwem wpływa pozytywnie na ocenę aliansów strategicznych w kontekście wpływu na pozycję konkurencyjną. Przedstawione powyżej hipotezy badawcze poddano weryfikacji w drodze przeprowadzenia badań empirycznych. Z przyjętych celów i hipotez badawczych wyniknął zakres pracy. Przedmiotem rozprawy jest charakterystyka i ocena aliansów strategicznych, jako czynnika wpływającego na konkurencyjność przedsiębiorstw sektora usług logistycznych. Zakres podmiotowy stanowią wybrane przedsiębiorstwa sektora usług logistycznych. Z kolei zakres czasowy pracy obejmuje głównie rok 2013 oraz 2014, jednakże część danych odnosi się do wcześniejszego okresu, kiedy przedsiębiorstwa przystępowały do aliansów strategicznych. Zakres przestrzenny prowadzonych badań obejmuje natomiast terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 3. Źródła i metody badawcze Rozprawa ma charakter teoretyczno-empiryczny. W części teoretycznej rozprawy wykorzystano publikacje książkowe, czasopisma i artykuły naukowe zarówno krajowe, jak i zagraniczne dotyczące aliansów strategicznych oraz problematyki konkurencyjności przedsiębiorstw. W części tej korzystano również z raportów oraz opracowań branżowych dotyczących rynku usług logistycznych. Z kolei realizacja celów badawczych wymagała przeprowadzenia badań empirycznych. W części empirycznej rozprawy wykorzystano dane uzyskane za pomocą badania ankietowego w formie elektronicznej. Narzędziem badawczym 7

wykorzystanym w badaniu był autorski kwestionariusz ankiety, który został przygotowany na podstawie przeprowadzonych studiów literaturowych. Kwestionariusz ankiety został podzielony na 4 części i składał się łącznie z 27. pytań. Pierwsza część kwestionariusza miała na celu określenie stopnia zaangażowania usługodawców logistycznych w alianse strategiczne. W drugiej części zostały zawarte pytania skierowane do przedsiębiorstw niezaangażowanych w alianse strategiczne, które miały na celu określenie przyczyn braku zaangażowanie w tę formę współpracy oraz ocenę perspektyw rozwoju aliansów strategicznych w sektorze usług logistycznych. Trzecia grupa pytań została skierowana do przedsiębiorstw zaangażowanych w alianse strategiczne i miała na celu charakterystykę tej formy współpracy w sektorze usług logistycznych. Z kolei czwartą grupę pytań stanowią pytania o charakteryzujące badane przedsiębiorstwa tzw. metryczkę. Wśród pytań większość stanowiły pytania o charakterze zamkniętym jedno- bądź wielokrotnego wyboru. W pozostałych pytaniach należało uszeregować bądź ocenić wybrane odpowiedzi według podanych kryteriów. Do oceny wykorzystano pięciostopniową skalę Likerta. Przygotowany kwestionariusz został skierowany do 146. usługodawców logistycznych zarejestrowanych i posiadających swoją siedzibę na terytorium Polski. Z uwagi na cechy aliansów strategicznych, dobór próby badawczej miał charakter celowy. W badaniu wzięły udział podmioty świadczące usługi logistyczne o zasięgu międzynarodowym i jednocześnie osiągające przychody ze sprzedaży (netto) powyżej 50. mln zł (w okresie ostatnich 3. lat obrachunkowych). Badanie przeprowadzono na przełomie 2013 i 2014 r. W badaniu wzięło udział 28 przedsiębiorstw, co oznacza, iż stopa zwrotu ankiet wyniosła 19,18%. W celu określenia zmian w mających miejsce w sektorze usług logistycznych, badanie powtórzono w roku 2016 wśród tej samej grupy przedsiębiorstw. W etapie tym stopa zwrotu ankiet wyniosła 3,42%, co spowodowało, iż nie możliwe było wykorzystanie testów statystycznych do porównania różnych grup. 8

Otrzymane na pierwszym etapie dane pozwoliły na przeprowadzenie niezbędnej do realizacji celów rozprawy analizy. Do analizy zgromadzonych danych wykorzystano program statystyczny SPSS. 4. Układ i treść rozprawy Dysertacja obejmuje cztery rozdziały podporządkowane celom oraz hipotezom badawczym, które zostały poprzedzone wstępem i podsumowane w zakończeniu. Celem pierwszego rozdziału jest przedstawienie charakteru aliansów strategicznych we współczesnej gospodarce. W rozdziale tym dokonano przeglądu dotychczasowego dorobku naukowego w zakresie istoty aliansów oraz omówiono poszczególne rodzaje aliansów strategicznych i ukazano motywy przystępowania do aliansów. Dodatkowo wskazano czynniki sukcesu aliansów strategicznych w gospodarce rynkowej. Drugi rozdział rozprawy dotyczy problematyki konkurencyjności w kontekście przedsiębiorstw usługowych. W rozdziale tym usystematyzowano pojęcie konkurencji oraz zaprezentowano konkurencyjność w ujęciu systemowym. Ponadto przedstawiono miary konkurencyjności. Trzeci rozdział poświęcony jest rozważaniom dotyczącym rynku usług logistycznych. W rozdziale tym zaprezentowano charakterystykę podmiotów funkcjonujących na polskim rynku usług logistycznych wraz z usługami, które oferowane są przed te podmioty. W rozdziale tym uwaga została również skoncentrowana na analizie zmian zachodzących na rynku usług logistycznych, które w istotny sposób wpływają na funkcjonowanie tychże przedsiębiorstw. W czwartym rozdziale pracy przedstawiono wyniki badań empirycznych. W rozdziale tym dokładnie scharakteryzowano metodykę podjętych badań (wraz z przedstawieniem wykorzystanych narzędzi badawczych), zaprezentowano analizę i charakterystykę aliansów strategicznych zawieranych między usługodawcami logistycznymi oraz ukazano możliwe kierunki rozwoju aliansów strategicznych w sektorze usług logistycznych oraz rekomendacje dla przedsiębiorstw. 9

Z kolei w zakończeniu zestawione są najbardziej istotne wnioski wynikające z przeprowadzonego badania oraz przekrojowo podsumowano treść rozprawy. Do pracy dołączony został aneks, który zawiera kwestionariusz ankietowy. 5. Wyniki rozprawy i kierunki dalszych badań W nawiązaniu do sformułowanych w rozprawie hipotez badawczych, na podstawie przeprowadzonej analizy danych empirycznych, można wnioskować, iż: 1. Istnieją podstawy, aby odrzucić hipotezę H1 mówiącą o tym, iż przedsiębiorstwa wykorzystujące formy organizacyjno-prawne aliansów strategicznych o charakterze formalnym wyżej oceniają wpływ zawartych aliansów na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa, niż przedsiębiorstwa uczestniczące w porozumieniach o charakterze nieformalnym. Nie stwierdzono statystycznie istotnej zależności pomiędzy formą organizacyjnoprawną aliansów a oceną wpływu zawartych aliansów strategicznych na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa. 2. Istnieją podstawy, aby odrzucić hipotezę H2 mówiącą o tym, iż im więcej pracowników zatrudnia dane przedsiębiorstwo, tym wyżej ocenia wpływ zawartych aliansów strategicznych na pozycję konkurencyjną. Nie stwierdzono statystycznie istotnej zależności pomiędzy liczbą zatrudnionych osób a oceną wpływu zawartych aliansów strategicznych na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa. 3. Istnieją podstawy, aby odrzucić hipotezę H3 mówiącą o tym, iż większa liczba aliantów współpracujących z danym przedsiębiorstwem wpływa pozytywnie na ocenę aliansów strategicznych w kontekście wpływu na pozycję konkurencyjną. Nie stwierdzono statystycznie istotnej zależności pomiędzy liczbą przedsiębiorstw współpracujących z danym przedsiębiorstwem w ramach aliansów strategicznych 10

a oceną wpływu zawartych aliansów strategicznych na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa. Ponadto, przeprowadzone badanie pozwoliło na identyfikację praktyk i dokładną charakterystykę aliansów strategicznych w sektorze usług logistycznych, co umożliwiło wyciągnięcie dodatkowych wniosków: - blisko 40% przedsiębiorstw należących do sektora usług logistycznych jest zaangażowanych w alianse strategiczne, - głównym celem przystępowania przedsiębiorstw do aliansów strategicznych jest poprawa pozycji konkurencyjnej, - tylko niewiele ponad 9% przedsiębiorstw uczestniczących w aliansach strategicznych ocenia jako neutralny wpływ zawartych aliansów strategicznych na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw. Pozostali respondenci oceniają ten wpływ jako pozytywny. - najczęściej wskazywaną przez respondentów obawą, która w istotny sposób wpływa na decyzje i ich nie zawieraniu jest obawa związana z niezachowaniem lojalności przez alianta, - najczęściej wykorzystywaną formą organizacyjną praw alians strategicznych na rynku usług logistycznych jest umowa kooperacyjna bez zmiany stosunków własnościowych, - blisko 82% badanych przedsiębiorstw, przy wyborze alianta do współpracy kierowało się zarówno zakresem, jak i jakością świadczonych przez niego usług. Do najczęściej wskazywanych czynników wpływających na wybór alianta należały również proponowane finansowe warunki współpracy (73%) oraz zasięg geograficzny świadczonych usług (64%), - badane przedsiębiorstwa wskazały, iż największy wpływ na powodzenie aliansów strategicznych mają: etyczne postępowanie stron aliansu, dobór właściwego partnera oraz dobra komunikacja wewnątrz aliansu. Pomimo faktu, iż istnieje wiele publikacji z zakresu aliansów strategicznych, niewiele z nich odnosi się bezpośrednio do aliansów strategicznych w sektorze usług. 11

W związku z tym za konieczne uznaje się rozszerzenie dotychczas przeprowadzonych badań. Do najważniejszych propozycji dalszych prac badawczych zaliczyć można: - określenie wpływu zawartych aliansów strategicznych na wyniki przedsiębiorstw, - identyfikację ryzyka związanego z zaangażowaniem się w alianse strategiczne z przedsiębiorstwem należącym do tego samego sektora, - zwiększenie grupy badawczej, - przeprowadzenie badań jakościowych. 6. Plan pracy Wstęp 1. Charakter aliansów strategicznych we współczesnej gospodarce 1.1. Istota aliansów strategicznych 1.2. Rodzaje aliansów strategicznych i motywy ich zawierania 1.3. Czynniki sukcesu aliansów strategicznych w gospodarce rynkowej 2. Konkurencyjność przedsiębiorstw usługowych 2.1. Pojęcie konkurencji i konkurencyjności we współczesnej gospodarce rynkowej 2.2. Miary konkurencyjności przedsiębiorstw 2.3. Zarządzanie konkurencyjnością, ujęcie systemowe 3. Charakterystyka rynku usług logistycznych 3.1. Podmioty funkcjonujące na rynku usług logistycznych 3.2. Rodzaje i zakres usług logistycznych 3.3. Analiza zmian zachodzących na rynku usług logistycznych 4. Rola i zadania aliansów strategicznych w kształtowaniu konkurencyjności usługodawców logistycznych, weryfikacja empiryczna 4.1. Metodyka badań, narzędzia badawcze 4.2. Analiza i charakterystyka aliansów strategicznych między usługodawcami logistycznymi, wyniki badań 12

4.3. Kierunki rozwoju aliansów strategicznych w sektorze usług logistycznych, wnioski i rekomendacje dla przedsiębiorstw Zakończenie Bibliografia Spis tabel Spis wykresów Spis rysunków Załącznik Wzór ankiety 7. Bibliografia Ambastha, A., Momaya, K., 2004, Competitiveness of firms: review of theory, frameworks and models, Singapore Management Review, Vol. 26, Nr 1. Barney, J., Hesterly, W., 2006, Strategic management and competitive advantage. Concepts and cases, Pearson Education, New Jersey. Biesok, G. (red.), 2013, Logistyka usług, CeDeWu, Warszawa. Brdulak, H., Duliniec, E., Gołębiowski T., 2011, Współpraca w łańcuchach dostaw a konkurencyjność przedsiębiorstw i kooperujących sieci, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. Chwistecka-Dudek, H., Sroka, W., 2000, Alianse strategiczne. Problemy teorii i dylematy praktyki, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków. Ciesielski, M., 2001, Logistyka w tworzeniu przewagi konkurencyjnej firmy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Cygler, J., 2002, Alianse strategiczne, Difin, Warszawa. Cyrson, E., Skawińska, E., Zalewski, R, I., 2011, Konkurencyjność przedsiębiorstw, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań. Doz, Y. L., Hamel G., 2006, Alianse strategiczne. Sztuka zdobywania korzyści poprzez współpracę, Helion, Gliwice. 13

Dyczkowska, J., 2014, Przedsiębiorstwa TSL determinanty rozwoju operatorów logistycznych, Logistyka, nr 6. Dzikowska, M. Gorynia, M., 2012, Teoretyczne aspekty konkurencyjności przedsiębiorstwa w kierunku koncepcji eklektycznej?, Gospodarka Narodowa, nr 4. Fechner, I., Szyszka, G. (eds.), 2016, Logistyka w Polsce. RAPORT 2015, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań. Flak, O., Głód, G., 2009, Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Pojęcia, definicje, modele. Część 1, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice. Frąś, J., 2014, Wybrane instrumenty pomiaru jakości usług logistycznych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Grabowska, J., 2012, Outsourcing usług logistycznych, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Zabrze. Gołembska, E., 2010, Kompendium wiedzy o logistyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Gołembska, E., 2016, Logistyka międzynarodowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Gorynia, M., Łaźniewska E., 2009, Kompendium wiedzy o konkurencyjności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Grzybowska, K., 2011, Koopetycja - współczesna forma współpracy w łańcuchu dostaw,logistyka, nr 6. Hamel, G., Prahalad, C.K., 1990, The Core Competence of the Corporation, Harvard Business Review. Jeszka, A. M., 2013, Sektor usług logistycznych w teorii i praktyce, Difin, Warszawa. Lachiewicz, S., Matejun, M. (red.), 2009, Konkurencyjność jako determinanta Rozwoju przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź. Moroz, M., 2003, Konkurencyjność przedsiębiorstwa pojęcie i pomiar, Gospodarka Narodowa, nr 9. 14

Noga, M., Stawicka M. K., 2008, Globalizacja a konkurencyjność w gospodarce światowej, CeDeWu, Warszawa. Pierścionek, Z., 2007, Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Płaczek, E., 2012, Modele rozwoju usługodawców logistycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice. Porter, M. E., 1980, Competitive Strategy, Free Press, New York. Porter, M. E., 1985, Competitive Advantage, The Free Press, New York. Porter, M. E., 2001, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa. Porter, M. E., 2006, Przewaga konkurencyjna. Osiąganie i utrzymywanie lepszych wyników, Wydawnictwo Helion, Gliwice. Porter, M. E., 2006, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorówi konkurentów, MT Biznes Sp. z o. o., Warszawa. Romanowska, M., 1997, Alianse strategiczne przedsiębiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Romanowska, M., 2004, Planowanie strategiczne w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Rydzkowski, W. (red.), 2011, Usługi logistyczne. Teoria i praktyka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań. Skowrońska, A., 2011, Sektor logistyczny jako przykład pojęcia implikowanego intensyfikacją rozwoju rynku usług logistycznych, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 235, Wrocław. Skowrońska, A., 2009, Rola polityki logistycznej państwa we wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław. Sroka, W., 2012, Sieci aliansów. Poszukiwanie przewagi konkurencyjnej poprzez współpracę, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Stankiewicz, M. J., 2005, Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora, Toruń. 15

Stępień, B., Sulimowska-Formowicz, M., 2004, Metody pomiaru konkurencyjności przedsiębiorstwa, Gospodarka Narodowa, nr 5-6. Szydełko, M., 2012, Logistyczna obsługa klienta jako element kształtowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa, Logistyka, nr 5. Zagożdżon, B., 2012, Oferta przedsiębiorstw TSL a ich pozycja rynkowa (w warunkach wzrostu i kryzysu gospodarczego), Logistyka, nr 3. 16