WPŁYW LIBERALIZACJI RYNKU GAZU NA EWOLUCJĘ SYSTEMU RACHUNKOWOŚCI ZARZĄDCZEJ STUDIUM PRZYPADKU JEDNOSTKI ORGANIZACYJNEJ NALEŻĄCEJ DO GK PGNiG

Transkrypt

1 Akademia Górniczo Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie Wydział Zarządzania Katedra Ekonomii, Finansów i Zarządzania Środowiskiem Streszczenie rozprawy doktorskiej WPŁYW LIBERALIZACJI RYNKU GAZU NA EWOLUCJĘ SYSTEMU RACHUNKOWOŚCI ZARZĄDCZEJ STUDIUM PRZYPADKU JEDNOSTKI ORGANIZACYJNEJ NALEŻĄCEJ DO GK PGNiG Bartłomiej Bartnik Promotor: dr hab. inż. prof. AGH Monika Łada Promotor pomocniczy: dr inż. Anna Stronczek Kraków, 2018

2 Zakres tematyczny niniejszej rozprawy doktorskiej dotyczy analizy wpływu procesów liberalizacji rynku gazu na ewolucję systemów rachunkowości zarządczej. Rachunkowość zarządcza jest postrzegana jako nadrzędne źródło generujące informacje dla kierownictwa oraz główny, wewnętrzny system informacji ekonomicznej organizacji gospodarczych, który definiowany jest następująco (CIMA:2014) Pozyskiwanie, analizowanie, komunikowanie oraz wykorzystywanie istotnych decyzyjnie informacji finansowych i niefinansowych w celu tworzenia i ochrony wartości dla organizacji. Rachunkowość zarządcza tworzy wartość i zapewnia zrównoważony sukces przyczyniając się do właściwych procesów decyzyjnych, poprzez kompleksową analizę i dostarczanie informacji, która umożliwia i wspiera organizację w planowaniu, realizacji i kontroli strategii". Istotnym obszarem prowadzonych rozważań związanych z istotą systemów rachunkowości zarządczej jest problematyka czynników egzo i endogenicznych wpływających na efektywność wykorzystania systemu rachunkowości zarządczej w procesie wspierania decyzji zarządzających danym podmiotem. Sukcesywnie pojawiające się w ostatnich latach w Polsce publikacje, ukierunkowane na analizę ewolucyjności systemów rachunkowości zarządczej (Szychta 2008, Nita 2008, Łada 2011), podkreślają niezmienną wagę oraz aktualność tematu badań zarówno z perspektywy teorii, kanonu wiedzy, jak i zastosowań praktycznych. Kluczowym czynnikiem determinującym zmiany w systemie rachunkowości zarządczej w odniesieniu do polskich dużych przedsiębiorstw działających w warunkach transformacji gospodarczej jest liberalizacja rynku. Procesy inicjowane przez liberalizację rynku wpływają na zarządzanie podmiotem, w sposób pośredni, wymuszając wdrożenie procesów przystosowawczych do nowych warunków funkcjonowania. Istniejące do tej pory badania empiryczne koncentrujące się na związkach liberalizacji i systemów rachunkowości zarządczej ograniczały się do rynku telekomunikacyjnego oraz energetycznego. M. Łada i A. Kozarkiewicz (2004), Autorki w dokonanej analizie skupiały się na badaniu wpływu czynnika zewnętrznego - procesu prywatyzacji na kształtowanie się zapotrzebowania na metody rachunkowości zarządczej w Telekomunikacji Polskiej SA. P. Czajor (2012) natomiast przeanalizował i przedstawił propozycję docelowego modelu rachunkowości zarządczej wykorzystywanego w elektrowniach w warunkach liberalizacji rynku energii elektrycznej. W oparciu o przeprowadzoną analizę stanu faktycznego stwierdzono, iż aktualnie w polskiej literaturze przedmiotu brak jest badań ukierunkowanych na pomiar zmian

3 rachunkowości zarządczej w podmiocie, który funkcjonuje w liberalizowanym w ostatnich latach, sektorze gazowniczym obszarze obrotu detalicznego. Ważną przesłanką ku podjęcia badań jest również sam proces transformacji, jaki zaszedł w sposobie zarządzania głównego dostawcy gazu ziemnego w Polsce Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A. w okresie przemian rynkowych. Czynności badawcze zostały, przeprowadzone na wypełnienie wskazanej powyżej luki teoriopoznawczej. Celem głównym prezentowanego projektu badawczego jest uzyskanie odpowiedzi na następujące pytanie badawcze: W jaki sposób proces liberalizacji wpływa na zmiany w systemie rachunkowości zarządczej? Cel ten został zrealizowany przez realizacje 4 celów szczegółowych: Cel 1 - Usystematyzowanie stanu wiedzy na temat rachunkowości zarządczej. Cel 2 - Identyfikacja czynników determinujących zmiany w systemach rachunkowości zarządczej przedsiębiorstw. Cel 3 - Analiza liberalizacji rynku gazu w kontekście uwarunkowań sytuacyjnych systemu rachunkowości zarządczej. Cel 4 - Analiza i ocena zmian w systemie rachunkowości zarządczej w wybranej jednostce. Rozważania prowadzone w kolejnych rozdziałach pracy są skierowane na udowodnienie następujących tez badawczych. Teza 1 - Systemy rachunkowości zarządczej podlegają ewolucyjnym zmianom. Teza 2 - Istnieje wiele zróżnicowanych czynników sytuacyjnych, determinujących zmiany w systemie rachunkowości zarządczej przedsiębiorstwa. Teza 3 - Liberalizacja rynku jest jednym z procesów, który generują czynniki odpowiedzialne za zmiany w systemie zarządzania przedsiębiorstwem. Teza 4 - Liberalizacja rynku gazu uruchamia uwarunkowania sytuacyjne, które mają wpływ na system rachunkowości zarządczej. Pierwszy rozdział jest poświęcony opisowi: teorii, kanonu wiedzy i praktyk rachunkowości zarządczej, jako istotnym zagadnieniom obszaru badań w naukach o zarządzaniu. Rozdział zawiera opis relacji rachunkowości zarządczej, controllingu i systemów kontroli kierowniczej oraz wskazanie zakresu generowanej przez rachunkowość informacji w odniesieniu poziomów zarządzania (operacyjnego, strategicznego i międzyorganizacyjnego). Ostatnią część rozdziału stanowią rozważania nad modelami rozwoju rachunkowości zarządczej w czasie oraz modelami dojrzałości praktyk rachunkowości zarządczej w przedsiębiorstwach. Przedstawione wyniki przeglądu literatury

4 stanowią realizacje pierwszego cząstkowego celu badawczego - usystematyzowania stanu wiedzy na temat rachunkowości zarządczej. Rozdział 2 dedykowany jest zagadnieniom związanym z teorią uwarunkowań sytuacyjnych oraz jej odniesieniu na grunt rachunkowości zarządczej. Pierwsza część rozdziału zawiera kluczowe założenia wskazanej teorii oraz przegląd klasycznych badań tego nurtu teoretycznego (ze szczególnym uwzględnieniem obszaru rachunkowości zarządczej). W rozdziale wskazano istotne czynniki sytuacyjne mające wpływ na ewolucję systemu rachunkowości zarządczej. Ostatnia część rozdziału poświęcona jest prezentacji modelów uwarunkowań sytuacyjnych przeznaczonych do analizy zmian w systemach rachunkowości zarządczej na potrzeby zarządzania przedsiębiorstwem. Zaprezentowane wyniki badań literaturowych były podyktowane realizacją drugiego celu - identyfikacji czynników determinujących zmiany w systemach rachunkowości zarządczej przedsiębiorstw. Teoretyczne rozważania dotyczące liberalizacji przedstawione w ostatniej części tego rozdziału były skierowane na osiągnięcia celu trzeciego - analizę procesu liberalizacji rynku gazu w kontekście uwarunkowań sytuacyjnych systemu rachunkowości zarządczej. Rozdział 3 dotyczy opisu metodyki przeprowadzonych badań empirycznych na potrzeby wypełnienia celów niniejszej pracy doktorskiej. Kolejne rozdziały (4,5,6) zawierają wyniki badań empirycznych, w tym analizę kluczowych uwarunkowań zewnętrznych oraz wewnętrznych wpływających na system rachunkowości zarządczej oraz opisanie ewolucji systemu rachunkowości zarządczej badanej jednostki organizacyjnej. Zamierzeniem opracowania tej części rozprawy było osiągniecie czwartego celu badawczego -analizy i oceny zmian w systemie rachunkowości zarządczej w wybranej jednostce. Analizę taką przeprowadzone na tle wybranych zmiany zewnętrznych i wewnętrznych zachodzących w badanej jednostce. Rozdział 7 zawiera wyniki weryfikacji modelu, dokonanej przez panel ekspertów, analizy powiązań czynników zewnętrznych i wewnętrznych w relacji do zmian w systemie rachunkowości zarządczej Oddziału. Ostatnią część rozdziału stanowią wnioski, które zostały opracowane na podstawie konfrontacji wyników studium przypadku z wynikami badań literaturowych przedstawionych w dwóch pierwszych rozdziałach. Ostateczna odpowiedź na pytanie badawcze została sformułowana w formie trzech modeli prezentujących wyniki badań zebranego materiału empirycznego z różnym poziomem ogólności i uniwersalności. Pierwszy model obejmuje dynamiczne ujęcie zidentyfikowanych zmian wybranych czynników powiązanych z liberalizacją rynku gazu ziemnego w Polsce i ich oddziaływaniem na zmiany w rachunkowości zarządczej badanego podmiotu. Drugi

5 model prezentuje syntetycznie te same zależności w ujęciu zmiany tj. z pominięciem osi czasu. Dodatkowo na modelu zmiany naniesiono zmienne sytuacyjne nie objęte bezpośrednio badaniem, a wymieniane przez respondentów oraz zaznaczono moderującą rolę informacji pochodzącej z systemu rachunkowości zarządczej. Trzeci sposób graficznej prezentacji wyników badań to uniwersalny model teoretyczny, prezentujący kaskadowość wpływu liberalizacji rynku na ewolucję systemu rachunkowości zarządczej. Wskazane wyniki badań w formie czynnikowych modeli wpływu wraz z wysuniętymi na ich podstawie wnioskami stanowią oryginalne rozwiązanie problemu badawczego z zakresu nauk o zarządzaniu zapełniającego lukę teoriopoznawczą wykazaną we wstępie do rozprawy. Skonstruowane modele mogą być wykorzystane przez badaczy podejmujących kolejne projekty badań na temat ewolucji praktyk rachunkowości zarządczej, szczególnie w specyficznych, polskich uwarunkowaniach rynkowych. Kierunki dalszych dociekań na temat wpływu liberalizacji mogą stanowić rozszerzenie pola badań. Mogą potencjalnie obejmować porównania ścieżek ewolucji rachunkowości zarządczej w kilku podmiotach działających w różnych liberalizowanych sektorach lub porównanie ewolucji systemu informacyjnego w całym podmiocie (np. GK PGNiG) z uwzględnieniem poziomu centrali i jednostek wewnętrznych. Zastosowana technika mapowania może stanowić punkt odniesienia do opracowania kolejnych długoterminowych, dynamicznych modeli zmian w praktykach rachunkowości zarządczej, zachodzących pod wpływem różnych zestawów zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań sytuacyjnych. Z uwagi na aktualną sytuację na rynku gazu w Polsce i trudne do określenia perspektywy jego rozwoju (dalsza liberalizacja lub ewentualna deliberalizacja), zasadnym byłoby kontynuowanie badań w powyższym zakresie w kolejnych przedziałach czasu. Zmiany w systemach rachunkowości zarządczej w odpowiedzi na kolejne implikacje płynące z otoczenia, stanowią zdecydowanie interesujący obszar badań. Proces badawczy odsłonił wiele ciekawych zagadnień, które zdaniem Autora rozprawy, mogłyby zostać objęte kolejnymi przedsięwzięciami badawczymi np. wpływ czynników postrzeganych jako polityczne na zarządzanie badanym podmiotem i sposób dostarczania i wykorzystania informacji ekonomicznej przez kadrę zarządzającą. Wyniki badań mają także walory utylitarne - mogą być wykorzystane przez przedsiębiorstwo działające na rynku gazu celem lepszego zrozumienia zachodzących procesów liberalizacji jako zespołu uwarunkowań determinujących przygotowanie kluczowych parametrów organizacji na dalsze zmiany wynikające z dostosowania się do zmieniającego się otoczenia.

6