MATERIAŁ SZKOLENIOWY WYKORZYSTANY W RAMACH WEWNĄTRZSZKOLNEGO DOSKONALENIA NAUCZYCIELI ORAZ PEDAGOGIZACJI RODZICÓW AGRESJA I JEJ GENEZA! Problem badawczy - przemoc i agresja wsród dzieci i mlodziezy - OPRACOWAŁA: mgr Elżbieta Kapcińska - nauczyciel mianowany SZKOŁA PODSTAWOWA CHWAŁKOWO KOŚCIELNE- CZERWIEC 2004
1. Powszechność agresji Sięgając w wstecz do zarania naszych dziejów, spotykamy się z agresją. To już starotestamentowy Kain powodowany zazdrością zabił niewinnego Abla. Z przemocą mamy do czynienia w życiu społecznym, czego bolesnym przykładem są ustawicznie toczone wojny oraz w postępowaniu jednostek ludzkich, może najbardziej jaskrawe zaznaczające się wśród dzieci, które znęcają się nad zwierzętami i nad słabszymi od siebie. Nigdy jednak na świecie nie było tak wielkiego poczucia zagrożenia bezpieczeństwa jak to widzimy w ostatnich latach. Jest ono wynikiem gwałtownie szerzącej się przemocy i agresji, która to nazwa pochodzi z języka łacińskiego agressio i oznacza zachowania indywidualne lub społeczne. Przy zachowaniach indywidualnych w grę wchodzi sfera emocjonalna i psychiczna człowieka, zmierzająca do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach. Do grona osób może należeć także działający podmiot, który ukierunkowuje agresje nie na inne osoby, lecz na samego siebie. Mówimy wtedy o autoagresji. 2. Agresja dziecięca Na przestrzeni życia człowieka zmienia się agresywność wskazując największe nasilenie w młodości. Im dziecko młodsze, tym agresja jest bardziej globalna i bezpośrednia. Obejmuje zarówno kontakt fizyczny, słowa jak i pantomimiczną ekspresje gniewu. Na ogół chłopcy są uważani za bardziej agresywnych, dlatego że ich agresja jest bezpośrednia i aktywna. Natomiast dziewczynki stosują raczej pośrednie formy agresji tzn. działają bardziej w ukryciu, miewają też agresywne marzenia. Nie jest wiec jasne, czy chłopcy są na pewno bardziej agresywni. Charakterystyczne dla dzieci, jak również dla osób zależnych lub psychicznie słabych jest kierowanie agresji na obiekty bezbronne i bardziej dostępne, na przykład : dziecko odczuwające złość wobec rodziców bije młodsze dziecko, kopie psa, łamie kwiaty. Tzw. kozłami ofiarnymi staja się również dzieci w jakikolwiek sposób odmienne, na przykład: kalekie, mniej ruchliwe, otyłe, czy inaczej ubrane.
3. Formy i rodzaje agresywnych zachowań uczniów: a) agresja każde zamierzone działanie, które ma na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu. Wśród form zachowań agresywnych dominują : w zakresie agresji słownej: wyśmiewanie, używanie przykrych i poniżających przezwisk, odtrącanie od zabawy, zachęcanie do agresji, przeklinanie; w zakresie agresji fizycznej: popychanie z zamiarem zrobienia krzywdy, niszczenie wytworów, poszturchiwanie, uderzenie przedmiotami, plucie, zniszczenia trwałe, zabawy wyrządzające krzywdę. b) przemoc- ma miejsce wówczas, gdy atakujący jest silniejszy fizycznie lub psychicznie, albo jest starszy. Cechą charakterystyczną jest zatem nierównowaga sił; c) znęcanie- ma miejsce wtedy, gdy jeden uczeń jest narażony przez dłuższy czas na ataki ze strony innego, silniejszego kolegi lub grupy. Nie potrafi się im przeciwstawić; d) okrucieństwo- może występować jako wyładowanie nagromadzonej agresji, będące wynikiem wewnętrznych, kumulujących się napięć lub powtarzającej się frustracji (przez którą rozumie się przykry stan emocjonalny pojawiający się wówczas, gdy jednostka usiłując zaspokoić jakąś potrzebę, natrafia na przeszkody nie do pokonania). Bywa też okrucieństwo z ciekawości, z chęci panowania nad innymi, dla zabawy, z nienawiści, jako akt zemsty lub nawet dla przyjemności (sadyzm).
4. Źródła agresji Źródłem agresji są przede wszystkim dynamiczne siły tkwiące w naturze człowieka. Związane z agresją przeżycie gniewu jest objawem wrodzonego instynktu walki. Za źródła wrodzone agresji uznaje się także ruchliwość i aktywność dzieci. Są to zjawiska jak najbardziej normalne. Przy prawidłowej opiece nad dziećmi zamiast agresji powstaje u nich trwały i pozytywny nastrój. Dopiero hamowanie tej naturalnej cechy dzieci doprowadziłoby do powstania agresji. Jednak odwoływanie się do agresji bardzo rzadko bywa koniecznością biologiczna, bywa ona raczej wytwarzana przez uwarunkowania społeczne, środowisko ludzkie. Bywają też, choć bardzo rzadko agresje nie mające charakteru negatywnego, gdy na przykład: dziecko nie atakując przeciwnika mocno broni swoich racji. 5. Dlaczego dzieci sprawiają trudności wychowawcze? Świat w którym żyjemy nasycony jest agresją i przemocą. Codziennie w mediach spotykamy opisy morderstw, napadów, krzywd wyrządzonych przez ludzi innym ludziom. W filmach, programach informacyjnych dominują akty agresji i przemocy, które stają się gotowym wzorem do naśladowania szczególnie dla dzieci, które szybko uczą się reakcji agresywnych. Wielokrotne oglądanie scen przemocy wpływa destrukcyjnie na psychikę młodego człowieka. Szczególnie niebezpieczne dla psychiki dziecka może być niekontrolowane korzystanie z gier komputerowych, przesyconych zniszczeniem i przemocą. Regularny kontakt z przemocą w mediach w dzieciństwie może mieć skutki na całe życie. Z agresją można spotkać się w rodzinie, na ulicy, a także coraz częściej w naszych szkołach.nawet przy normalnym, zdrowym współżyciu i współpracy między uczniami zdążają się pewne interakcje noszące znamiona agresji. Zdarza się to w trakcie zabawy lub wówczas, gdy chodzi o obronę własnych interesów lub sprawdzenie swojej pozycji w grupie. Nawet stosunkowo
niewielkie frustracje czy niepowodzenia wywołują gwałtowną reakcję dziecka, na przykład: krzyk, rzucanie obraźliwego słowa, niszczenie sprzętu. Dziecko nie jest złe z natury. Na to, aby stało się sprawcą przemocy mają wpływ określone warunki jego rozwoju i sposoby wychowania go. Przyczyny agresji tkwią w domu rodzinnym, w grupie koleżeńskiej i rówieśniczej oraz w mediach: a) do najważniejszych przyczyn tkwiących w domu rodzinnym dziecka należą: - brak harmonii i dobrego współżycia rodziców, - stosowanie agresji i przemocy przez rodziców, - brak ciepła i zainteresowania sprawami dziecka, - podwójne wzorce rodziców, - brak jasnych granic dotyczących zachowania dziecka, - pozwolenie na stosowanie agresji wobec innych, - ciężka, pozbawiona radości i spokoju atmosfera domu, b) do przyczyn tkwiących w szkole należą : - niewłaściwy sposób komunikowania się nauczyciela z uczniem, - brak konsekwentnego egzekwowania przyjętych norm przez nauczyciela, - niesprawiedliwe traktowanie i ocenianie uczniów, - brak jasnych reguł życia szkolnego, - zbyt duże wymagania nieuwzględniające możliwości uczniów, - unikanie w szkole miejsc o szczególnie wysokim ryzyku występowania przemocy, - ignorowanie skarg uczniów o tym, że grozi im niebezpieczeństwo, - usprawiedliwianie agresywnych zachowań dobrych uczniów jako dopuszczalny środek agresji, - zachowania autorytarne i poniżające.
c) wpływ grupy koleżeńskiej/ rówieśniczej : - chęć zdobycia popularności w grupie, - brak indywidualnej odpowiedzialności za popełnione czyny, - brak / malejące poczucie winy, - naśladowanie lidera grupy, d) wpływ mediów: - oglądanie przemocy wpływa na uczenie się przez dzieci agresywnych zachowań, - sprawca przemocy często nie jest ukarany, a nawet otrzymuje nagrodę, - dziecko utożsamia się z atrakcyjnym sprawca przestępstwa, - nie są ukazane negatywne skutki przemocy, - ukazana przemoc jest aprobowana społecznie. A) Rodzice coraz mniej czasu poświęcają swoim dzieciom. Ich zainteresowanie dzieckiem często ogranicza się do wymiany kilku zdań i zamknięcia się w kręgu własnych spraw. Brak zainteresowania problemami dziecka rodzice rekompensują poprzez spełnianie jego zachcianek, wręczanie kieszonkowego. Proces wychowania przerzucają w większości na szkołę. Zbyt mało miłości i opieki, a za dużo swobody w okresie dzieciństwa zwiększa ryzyko, że dziecko będzie wrogie i agresywne wobec otoczenia. Poziom agresji u dzieci zwiększa również stosowanie przez rodziców kar cielesnych jako metod wychowawczych. Uciekanie się do przemocy fizycznej budzi wybuch złości i agresję zgodnie ze starą zasadą, że przemoc rodzi przemoc. Bardzo istotne jest, wyznaczanie dziecku wyraźnych granic, co mu wolno a czego nie. Na rozwój agresywnych reakcji u dziecka maja wpływ także panujące w domu stosunki miedzy rodzicami. Kłótnie rodzinne, awantury, alkoholizm któregoś z rodziców wywołują w dziecku poczucie zagrożenia, brak bezpieczeństwa.
Rodzice dbający o psychikę swojego dziecka nie powinni pozwalać na jego uczestnictwo w kłótniach i sporach małżeńskich. Do pogłębiania zaburzeń w zachowaniach dziecka przyczynić się mogą warunki materialne i mieszkaniowe rodziny. Złe warunki materialne rodziny uniemożliwiające zaspokojenie potrzeb i pragnień dziecka powodują często reakcje obronne w postaci agresji, najczęściej w stosunku do młodszych kolegów. Bardzo dobre warunki materialne i dobrobyt także nie zawsze wystarczają dziecku do właściwej atmosfery wychowawczej. Chociaż dziecku niczego nie brakuje, role wychowawcy przejmuje telewizor i komputer. W dalszej kolejności na postawy dzieci oddziałują środki masowego przekazu, pokazujące okrucieństwo i przemoc. Niektórzy rodzice mniej lub bardziej świadomie aprobują agresywne zachowania dzieci, traktując je jako formę samoobrony przed wrogim otoczeniem. Do negatywnych postaw rodzicielskich zalicza się : a) postawę odrzucenia rodzice okazują swoje niezadowolenie, stosują surowe kary, nieproporcjonalne do stopnia przewinienia, okazują niezadowolenie, dokuczają, krytykują, potępiają, a nawet wyśmiewają, b) postawę unikająca - rodzice rzadko znajdują dla dziecka czas, unikają kontaktów z nim, maja swoje własne sprawy i żyją w swoim własnym świecie, c) postawę nadmiernie ochraniająca ( stanowi kontrast postawy unikającej ) - rodzice utrzymują bardzo bliski kontakt z dzieckiem, eliminując lub znacznie ograniczając stosunki społeczne z innymi ludźmi, głównie spoza rodziny. Rodzice na wszystko dziecku pozwalają, rozpieszczają je, ulegając jego zachciankom, hamują jego aktywność i samodzielność, d) postawę nadmiernie wymagającą rodzice stawiają dziecku wygórowane wymagania, oczekują od niego stałych osiągnięć. Nie liczą się z jego realnymi możliwościami i zdolnościami. Dziecko nie ma żadnej swobody działania.
Takie postawy rodzicielskie prowadzą do zaburzeń emocjonalnych, do zmian w zachowaniu. Z chwilą rozpoczęcia nauki w szkole wszystkie zaniedbania dają o sobie znać ze zwiększoną siła i powodują że już na wstępie dziecko spotyka się z niepowodzeniami i przykrościami. B) W praktyce pedagogicznej agresja to stały element rzeczywistości, z którą spotyka się wychowawca i nad którą musi panować. Współczesna szkoła uległa klimatowi agresji, który zrodził się prawdopodobnie z potrzeby rywalizacji, walki, a także z dążenia do zwycięstwa i sukcesu. W każdej niemalże szkole są uczniowie, których zachowania odbiegają od oczekiwań i wymagań nauczycieli oraz norm współżycia społecznego. Szczególne trudności sprawiają uczniowie agresywni. Cechuje ich brak zdyscyplinowania i naruszanie zasad regulaminu szkolnego. Wywierają oni destruktywny wpływ na układ stosunków interpersonalnych, wywołując powstawanie w szkole różnych konfliktów oraz stwarzając zagrożenie dla otoczenia. Agresywność przejawiana przez dziecko przyjmuje nieraz w późniejszym wieku postać brutalnego lekceważenia cudzych potrzeb, narzucania przemocą swej woli, bezwzględnego zmuszania innych do uległości, naruszania zasad praworządności, wszczynania konfliktów w pracy, czynów chuligańskich i przestępczych. W przypadku wystąpienia zachowań agresywnych szczególnie ważne jest: - rozpoznanie i zdiagnozowanie sytuacji w klasie, gdzie agresja stała się problemem, - wyjaśnienie zdarzenia poprzez wysłuchanie dwóch stron ( i sprawcy i ofiary ), - przedsięwzięcie szybkiego, właściwego działania.
Warto wiedzieć, że agresywne zachowania uczniów służą m. in.: - odreagowaniu złości, wyżyciu się, - osiągnięciu jakiegoś celu, - zwróceniu na siebie uwagi, - zaspokojeniu potrzeb, - rozładowaniu lęków i napięć, - demonstracji siły, - maskowaniu lęku i słabości, - zdobyciu akceptacji grupy, - odpowiedzi na agresję przemoc rodzi przemoc. 5. Czy karać zachowania agresywne? Pytanie, które pewnie często się nasuwa! Jeśli jest to tzw. agresja instrumentalna, czyli skierowana na jakiś cel(korzyść lub dominacje), poziom emocji jest niski(pełne wyrachowanie) a działania agresywne są zaplanowane to właściwa interwencja powinna polegać na: - konsekwentnym karaniu zachowania agresywnego, - konsekwentnym nagradzaniu zachowań prospołecznych, - oraz treningu tychże umiejętności. Pamiętać jednak trzeba, że karanie zachowań agresywnych to nie odpowiedź agresją na agresje. Chodzi tu o to, że zawsze musimy reagować na agresję. Agresor musi dostawać za każdym razem od nas informację, że jego zachowanie jest naganne i musi odczuć konsekwencje swoich działań. Jeśli agresja ma charakter reaktywny, czyli skierowana jest przeciw osobie, jej celem jest wyrządzenie tej osobie krzywdy czy szkody, złość jest przemijająca, a działanie afektywne, to właściwą interwencją będzie: - trening kontroli złości i trening empatii - także nie wolno zapominać o konieczności reagowania.
CECHY DOBRAGO NAUCZYCIELA: A. Świadomość siebie i swojego systemu wartości. B. Świadomość własnej emocjonalności. C. Dostarczanie wzorców zachowań. D. Zainteresowanie ludźmi i ich sprawami, jasne zasady etyczne i poczucie odpowiedzialności. E. Refleksyjność czyli zdolność krytycznego spojrzenia na samego siebie. F. Pozytywny stosunek i okazywanie szacunku. 6. Zapobieganie i kontrolowanie agresji: a) inicjatywy rodziców: - akceptacja, jako podstawowy warunek prawidłowego układu stosunków w rodzinie, - postawa współdziałania ( udział rodziców w życiu dziecka), - postawa rozumnej swobody (pozostawienie dziecku pola swobodnej inicjatywy i aktywności), - uznawać praw dziecka (współdecydowanie i współudział dziecka w szerszym kręgu spraw rodzinnych), - budować pozytywny obraz swojego dziecka, - nie lekceważyć, nawet błahych dla nas problemów dziecka, - nie używać porównań między dziećmi jako podstawy kary, - nigdy nie używać obraźliwych słów jako kary, - nie szantażować dziecka odebraniem mu twojej miłości, b) inicjatywy pedagogiczne: o stanowcza, konsekwentna i sprawiedliwa dyscyplina, o jasne sprecyzowanie zasad, czytelnych wzorów nieakceptowanych i nagannych zachowań uczniów (zasady uzgodnione, pozytywne z sankcjami, obowiązkowe, ogłoszone, widoczne i ich mała ilość),
o zapewnienia nadzoru pedagogicznego podczas przerw, przed i po lekcjach oraz w takich miejscach gdzie najczęściej dochodzi do przemocy, o program i treść zajęć odpowiadający warunkom istniejącym w rzeczywistości, uzupełnianie programu szkolnego, którego treść ma na celu podniesienie u uczniów kompetencji emocjonalnych, społecznych i moralnych, o odpowiednie urządzenie klasy, o jasno określone oczekiwania szkoleniowe i udział w szkoleniach, o wychowawca jako osoba zapewniająca bezpieczeństwo, o strategie nauczania dostosowane do indywidualnych możliwości, o wymiana informacji z uczniami oraz kontakt pozalekcyjny, o partnerstwo między uczniami, rodzicami i nauczycielami, stwarzające szanse właściwego przepływu informacji o aktach przemocy wśród uczniów c) inicjatywy administracyjne: - widoczność i dostępność dyrektora szkoły dla nauczycieli i uczniów, - wsparcie dyrektora i administracji dla nauczycieli, - sprawiedliwa i konsekwentna reakcja na skargi nauczycieli i uczniów, - konsekwentne przestrzeganie przepisów, - jasny podział obowiązków pomiędzy nauczycieli i administrację, - mała liczba uczniów przypadająca na jednego nauczyciela, - skuteczny system informacji i obserwacji, - organizowanie i finansowanie szkoleń, - inspirowanie działań ukierunkowanych na współpracę z czynnikami poza szkolnymi typu rodzice, poradnia, policja, pedagog szkolny....
7. WNIOSKI z analizy problemu: A. Ogromnie ważna jest mądra miłość rodzicielska w rozumieniu i zaspakajaniu potrzeb dziecka. Akceptacja i poszanowanie praw dziecka w znacznym stopniu niwelują pojawiające się negatywne, w tym agresywne formy zachowania. B. Nadmierna swoboda, podobnie jak i nadmierna kontrola mogą wyzwalać u dziecka niepożądane formy zachowania. C. Wyróżnianie jednego dziecka w rodzinie lub nadmierne przekonanie o zawsze nienagannym zachowaniu swoich dzieci powoduje chęć wykorzystania tej uprzywilejowanej pozycji w kręgu kolegów. D. W systemie wzmocnień pozytywnych powinny decydować nagrody stosowane w miarę często, ale także nie za każde zachowanie. Kara fizyczna rodzi agresję. E. Należy uświadamiać rodzicom potrzebę bliskiego kontaktu z Dzieckiem, bo oboje są dla niego jednakowo ważni i potrzebni. F. Dzieci przejawiające agresję powinny być kontrolowane i otoczone szczególną opieką przez rodziców, nauczycieli, wychowawców oraz pedagoga szkolnego. G. Trzeba poznać i zrozumieć przyczyny trudności wychowawczych naszych dzieci i stosować w wieku szkolnym spokojną, ale stanowczą perswazje. H. Największą krzywdę, jaką możemy uczynić ludziom Młodym, to zabić w nich wiarę w to, że ukryte w nich dobro może i powinno w końcu zatriumfować.
A my- pedagodzy, wychowawcy, rodzice, sami zgubieni w poszukiwaniu nowych wartości musimy stanąć na wysokości zadania i ujarzmić wierzgające dzieci, sposobami dalekimi od przemocy. Nawet zły nauczyciel może nauczyć dziecko, które samo chłonie wiedzę i lubi pracować. Nauczyciel, ojciec i matka wtedy zdają egzamin swej przydatności, gdy potrafią przyuczyć wychowanków do systematycznej pracy i wpoić zasady moralne dzieciom sprawiającym trudności wychowawcze. Zadanie solidarnego działania na rzecz dzieci wyraził również w swym orędziu papież Jan Paweł II...Myśli moje znowu biegną ku dzieciom, ku ich słusznemu pragnieniu miłości i radości. Zwracam się z ufnością do ludzi dobrej woli. Zjednoczmy się wszyscy, aby stawić opór wszelkim formom przemocy...twórzmy warunki, w których dzieci będą mogły odziedziczyć po naszym pokoleniu świat bardziej zjednoczony i solidarny. Źródła: 1. Brańka Z., Szymański M., Agresja i przemoc we współczesnym świecie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kraków 1998. 2. Wychowawca, miesięcznik nauczycieli i wychowawców katolickich, Kraków 2003. 3. Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa 1979. 4. Gordon T., Wychowanie baz porażek, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1997. 5. Popielarska A., Mazurowa M., Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze? Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1983.