RACHUNKOWOŚĆ ZARZĄDCZA wykład V dr Marek Masztalerz Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu 2011 STRATEGICZNA RACHUNKOWOŚĆ ZARZĄDCZA Strategiczna rachunkowość zarządcza (Strategic Management Accounting) to system gromadzenia, przetwarzania i prezentacji informacji finansowych i niefinansowych na temat firmy oraz jej otoczenia, którego celem jest wspomaganie zarządzania strategicznego. analiza strategiczna planowanie strategiczne sprzęŝenie zwrotne realizacja strategii kontrola strategiczna 1
OPERACYJNA I STRATEGICZNA RACHUNKOWOŚĆ ZARZĄDCZA Wyszczególnienie Poziom zarządzania Horyzont czasowy Odbiorcy informacji Kryterium decyzyjne Przedmiot zadań Charakterystyka zadań Rodzaj uwarunkowań Wymiar czasowy informacji Orientacja decydentów Wymiar zadań OPERACYJNA RACHUNKOWOŚĆ ZARZĄDCZA Zarządzanie operacyjne Krótki okres Kierownicy niŝszego szczebla Zysk przedsiębiorstwa Efektywne wykorzystanie zasobów Zadania bieŝące Uwarunkowania wewnętrzne Teraźniejszość Produkcja Zadania ilościowe STRATEGICZNA RACHUNKOWOŚĆ ZARZĄDCZA Zarządzanie strategiczne Długi okres Naczelne kierownictwo Wartość przedsiębiorstwa Rozwój przedsiębiorstwa Warianty działalności Uwarunkowania zewnętrzne Perspektywiczność Rynek Zadania jakościowe WYBRANE INSTRUMENTY STRATEGICZNEJ RACHUNKOWOŚCI ZARZĄDCZEJ Economic Value-Added (EVA) Target Costing Benchmarking wspomaganie zarządzania strategicznego Beyond Budgeting Value Analysis Balanced Scorecard (BSC) Life-Cycle Costing (LCC) Kaizen Costing Activity-Based Costing (ABC, ABB, ABM) 2
EKONOMICZNY CYKL śycia PRODUKTU KOSZTY CYKLU śycia PRODUKTU OKRES PRZEDRYNKOWY OKRES RYNKOWY OKRES POSTRYNKOWY 3
KOSZTY PRZESĄDZONE IDEOWE KORZENIE TARGET COSTING 4
RACHUNEK KOSZTÓW DOCELOWYCH Rachunek kosztów docelowych (target costing) to kompleksowe podejście do zarządzania kosztami produktu w całym cyklu jego Ŝycia, którego celem jest osiągnięcie poŝądanego poziomu rentowności produktu przy rynkowej cenie. GENKA KIKAKU NOWY PARADYGMAT? Podejście tradycyjne: koszt plus CENA = KOSZT + ZYSK Podejście oparte na koncepcji kosztów docelowych KOSZT = CENA ZYSK Cena docelowa (wynikająca z rynku) oraz zysk docelowy (wynikający y z oczekiwań zarządu) determinują poziom kosztu docelowego. Zamiast tradycyjnego pytania: Jaki JEST koszt produktu? stawia się pytanie: Jaki MA BYĆ koszt produktu?, aby zapewnić firmie odpowiedni poziom zysku w całym cyklu Ŝycia produktu. 5
DWA ASPEKTY TARGET COSTING ASPEKT KALKULACYJNY ASPEKT ZARZĄDCZY Rachunek kosztów docelowych słuŝy kalkulacji kosztu docelowego produktu w fazie jego projektowania zgodnie z formułą: Rachunek kosztów docelowych słuŝy zarządzaniu przedsiębiorstwem, kosztami i efektywnością. koszt = cena zysk KALKULACJA KOSZTÓW DOCELOWYCH BADANIE RYNKU KALKULACJA KOSZTÓW PROJEKTOWANIE WYROBU analiza rynku i konkurencji, analiza preferencji nabywców, określenie jakości, funkcjonalności i ceny docelowej produktu określenie zysku docelowego, kalkulacja kosztu dopuszczalnego i kosztu bieŝącego, wyznaczenie kosztu docelowego analiza wartości produktu, redukcja kosztu bieŝącego, osiągnięcie kosztu docelowego, określenie strategicznej części redukcji kosztów PRODUKCJA monitorowanie wysokości i struktury kosztów, analiza wartości, ciągłe doskonalenie i redukcja kosztów kaizen costing, osiągnięcie strategicznej części redukcji kosztów 6
ATRYBUTY PRODUKTU FUNKCJONALNOŚĆ CENA JAKOŚĆ Badania rynkowe dostarczają informacji na temat preferencji i oczekiwań klientów w zakresie wszystkich trzech atrybutów wyrobu: Jakie są poŝądane przez klientów funkcje wyrobu? Jakie jest znaczenie poszczególnych funkcji dla klienta? Jakie cechy jakościowe musi posiadać wyrób i jaka jest waga tych cech? Ile jest skłonny zapłacić klient za produkt o określonych właściwościach? Jaka jest wartość poszczególnych funkcji wyrobu lub jego cech dla klienta? A co z marką produktu? CENA DOCELOWA Determinanty ceny w japońskich firmach stosujących target costing: potrzeby i oczekiwania nabywców, które wiąŝą się z technicznymi, estetycznymi oraz innymi atrybutami, składającymi się na jakość i funkcjonalność produktu, akceptowalna cena, czyli cena, którą klient jest skłonny zapłacić za określoną kombinację funkcji i komponentów, cechy konkurencyjnych wyrobów (ceny, jakość, funkcjonalność) oraz ich ocena przez konsumentów, docelowy udział w rynku (dla japońskich przedsiębiorstw jest to kwestia priorytetowa, waŝniejsza niŝ maksymalizacja zysku). W rachunku kosztów docelowych cena jest zmienną niezaleŝną od kosztów. Cena produktu ma odzwierciedlać wartość produktu dla klienta. 7
ZYSK DOCELOWY Zysk docelowy, będący wyrazem oczekiwań zarządu co do zyskowności produktu, ustala się najczęściej w postaci wskaźnika rentowności ROS dla zysku operacyjnego w całym cyklu Ŝycia produktu. Zysk operacyjny ROS = Przychody ze sprzedaŝy Jednostkowy zysk docelowy moŝna wyznaczyć jako iloczyn ROS i ceny. Biorąc jednak pod uwagę fakt, Ŝe cena nie jest stała w cyklu Ŝycia produktu, zysk docelowy w ujęciu bezwzględnym powinno się ustalać nie na poziomie jednostki wyrobu, ale dla całego cyklu Ŝycia produktu: n Z D = St ROS D t=1 A co z inflacją oraz zmiennością wartości pieniądza w czasie? KOSZT DOCELOWY 8
OGÓLNY CEL REDUKCJI KOSZTÓW analiza wartości w fazie projektowania produktu analiza wartości & kaizen costing w fazie wytwarzania produktu ANALIZA WARTOŚCI PRODUKTU Analiza wartości to zorganizowana metoda badawcza wykorzystująca naukowy sposób myślenia i racjonalnego postępowania w celu ustalenia moŝliwości obniŝenia kosztu jednostkowego wyrobu, przy równoczesnym zachowaniu lub poprawie jakości i/lub funkcjonalności. Zastosowanie analizy wartości w procesie target costing umoŝliwia po pierwsze dezagregację kosztu docelowego na komponenty i funkcje lub atrybuty wyrobu, a po drugie wspomaga proces kreowania i optymalizowania wartości produktu dla klienta. Przez wartość w analizie wartości rozumie się stosunek sumy wartości poszczególnych funkcji produktu do sumy kosztów produktu: 9
ETAPY ANALIZY WARTOŚCI Analiza wartości produktu obejmuje następujące kroki: 1. zidentyfikowanie funkcji/atrybutów wyrobu, 2. ocena waŝności funkcji/atrybutów dla klienta, 3. powiązanie funkcji/atrybutów z komponentami wyrobu, 4. wycena kosztów funkcji/atrybutów 5. ocena wartości funkcji/atrybutów w kontekście kosztów komponentów, 6. optymalizacja kosztów komponentów wyrobu. ANALIZA WARTOŚCI PRODUKTU przykład (1) Producent komputerów rozwaŝa wprowadzenie na rynek nowego modelu laptopa. 10
ANALIZA WARTOŚCI PRODUKTU przykład (2) Koszt bieŝący, tj. moŝliwy do uzyskania w aktualnych warunkach techniczno-organizacyjnych oszacowano na 260 zł/szt. ANALIZA WARTOŚCI PRODUKTU przykład (3) InŜynierowie ustalili zaleŝności między komponentami wyrobu oraz jego funkcjami (atrybutami) oczekiwanymi przez klientów. 11
ANALIZA WARTOŚCI PRODUKTU przykład (4) Na podstawie informacji o wagach poszczególnych funkcji (atrybutów) produktu dla klientów oraz ich związku z komponentami wyrobu ustalono docelową strukturę kosztu jednostkowego. ANALIZA WARTOŚCI PRODUKTU przykład (5) W toku kalkulacji ustalono koszt docelowy na poziomie 230 zł/szt. MnoŜąc ten koszt przez wartości udziałów poszczególnych komponentów oraz funkcji (atrybutów) wyrobu w koszcie docelowym, otrzymujemy: 12
ANALIZA WARTOŚCI PRODUKTU przykład (6) Po dokonaniu dezagregacji kosztu jednostkowego na komponenty oraz funkcje (atrybuty) wyrobu naleŝy określić cele redukcji kosztów dla poszczególnych komponentów. ANALIZA WARTOŚCI PRODUKTU przykład (7) Indeks wartości komponentu to stosunek bieŝącego udziału komponentu w koszcie ogółem (tj. w bieŝącym koszcie jednostkowym) do docelowego udziału kosztu tego komponentu w koszcie ogółem (tj. docelowym koszcie jednostkowym). Jeśli indeks wartości jest większy niŝ 1, to trzeba zmniejszyć udział kosztu danego komponentu w koszcie wyrobu (zmniejszyć znaczenie komponentu na rzecz innych komponentów). Jeśli indeks wartości jest mniejszy od 1, to trzeba zwiększyć udział kosztu danego komponentu w koszcie wyrobu (zwiększyć znaczenie komponentu względem innych). 13
ANALIZA WARTOŚCI PRODUKTU przykład (8) Indeksy wartości przedstawiono graficznie i wyznaczono strefę kosztów docelowych dla współczynnika tolerancji odchyleń q=10%. bieŝący udział strefa kosztów docelowych docelowy udział CECHY TARGET COSTING 14
Czy to wpływ target costing? Wskaźnik rentowności sprzedaŝy na poziomie zysku operacyjnego w Toyota Motor Corporation. 25% 20% 18,9% 18,8% 17,6% 19,4% 19,5% 18,5% 18,5% 18,6% 19,0% 17,6% 15% 10% 8,9% 9,9% 5% 0% 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 KAIZEN FILOZOFIA CIĄGŁEGO DOSKONALENIA KaŜda jednostka nieustannie się rozwija. Rozwój ten następuje w drodze ciągłego doskonalenia. KaŜde, nawet najdrobniejsze usprawnienie na kaŝdym szczeblu organizacji przyczynia się do zwiększenia efektywności. Wszelkiego rodzaju usprawnienia są wprowadzane w sposób ciągły, a inicjatorem zmian moŝe być kaŝdy pracownik firmy, bez względu na jego pozycję w strukturze organizacyjnej. Przyjmuje się bowiem załoŝenie, Ŝe pracownik sam najlepiej wie, jak moŝe udoskonalić działania i procesy, za które odpowiada. ZaangaŜowanie wszystkich pracowników w system ciągłego ( ewolucyjnego ) doskonalenia procesów zachodzących w przedsiębiorstwie przyczynia się do stopniowej redukcji kosztów. 15
KAIZEN A DOSKONALENIE PROCESÓW KAIZEN COSTING Rachunek kosztów ciągłego doskonalenia (kaizen costing) jest podstawowym narzędziem w zakresie wdraŝania usprawnień. Wspomaga on systematyczne podejmowanie w przedsiębiorstwie działań mających na celu redukcję ponoszonych kosztów do ustalonego wcześniej poziomu (kosztu docelowego) oraz ocenę postępów w redukcji kosztów. Rachunek kosztów ciągłego doskonalenia jest nieodłącznym elementem systemu zarządzania kosztami i efektywnością opartego na rachunku kosztów docelowych. 16
KAIZEN COSTING STANDARD COSTING Nacisk na kontrolę kosztów ZałoŜenie utrzymania bieŝącego poziomu efektywności operacyjnej procesu wytwarzania DąŜenie do osiągnięcia wyznaczonych standardów (norm) Standardy są ustalane rocznie Standardy (normy) są ustalane przez menedŝerów i inŝynierów Analiza odchyleń polega na porównaniu wielkości rzeczywistych (aktualnych) ze standardami KAIZEN COSTING Nacisk na redukcję kosztów ZałoŜenie ciągłego doskonalenia procesu wytwarzania i podnoszenia efektywności operacyjnej DąŜenie do osiągnięcia docelowej stopy (kwoty) redukcji kosztów Cele redukcji są ustalane miesięcznie Docelowe stopy redukcji są ustalane w porozumieniu z pracownikami produkcyjnymi Analiza odchyleń polega na porównaniu docelowych i bieŝących wielkości redukcji kosztów BARIERY ZARZĄDZANIA STRATEGICZNEGO Tylko 10% organizacji realizuje swoją strategię! BARIERA ZASOBÓW 60% organizacji nie opracowuje budŝetu uwzględniającego strategię. BARIERA UCZENIA SIĘ 85% zespołów wdraŝających spędza mniej niŝ 1 godzinę miesięcznie na omawianiu strategii. BARIERA KOMUNIKACJI Tylko 5% pracowników zna i rozumie opracowaną strategię. BARIERA MIERNIKÓW Tylko 15% przedsiębiorstw mierzy realizację wytyczonych celów strategicznych. 17
Biegiem, ale dokąd? Kto nie wie, dokąd zmierza, nie moŝe się dziwić, jeśli dotrze gdzieś indziej. - Mark Twain GENEZA BALANCED SCORECARD Czy wsiadłbyś do samolotu, w którym pilot dysponuje tylko jednym instrumentem pomiarowym? W 1992 roku R. Kaplan i D. Norton zaproponowali nowy model oceny efektywności, oparty na zestawie miar obejmujących swoim zakresem róŝne aspekty działalności firmy. Kiedy powstawała BSC, od pół wieku we Francji stosowano tableaux de bord, czyli tablice pokładowe (kokpity). zrównowaŝona karta wyników zbilansowana karta dokonań (osiągnięć) strategiczna karta wyników 18
BALANCED SCORECARD PERSPEKTYWA FINANSOWA Jak powinni postrzegać nas udziałowcy, aby uznano, Ŝe odnieśliśmy sukces finansowy? PERSPEKTYWA KLIENTA Jak powinni postrzegać nas klienci, abyśmy zrealizowali swoją wizję i strategię? WIZJA PERSPEKTYWA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH Które procesy wewnętrzne musimy doskonalić, aby właściciele i klienci byli zadowoleni? PERSPEKTYWA ROZWOJU Jak zachować zdolność do zmian i poprawy efektywności, aby zrealizować naszą wizję? BALANCED SCORECARD Dla kaŝdej z czterech (lub więcej) perspektyw naleŝy jasno określić: cele stawiane w danej perspektywie działania, jakie naleŝy podjąć, by zrealizować cele, mierniki realizacji celów wraz z wielkościami docelowymi, czas realizacji celów oraz pomiaru. Niezwykle waŝne jest, by cele stawiane w poszczególnych perspektywach były ze sobą spójne i łącznie składały się na logiczną strategię organizacji. 19
RÓWNOWAGA MIERNIKÓW MIERNIKI FINANSOWE MIERNIKI WEWNĘTRZNE MIERNIKI KRÓTKOOKRESOWE MIERNIKI WYNIKOWE (PRZESZŁOŚĆ) MIERNIKI OBIEKTYWNE MIERNIKI NIEFINANSOWE MIERNIKI ZEWNĘTRZNE MIERNIKI DŁUGOOKRESOWE MIERNIKI PROWADZĄCE (PRYSZŁOŚĆ) MIERNIKI SUBIEKTYWNE KLUCZOWE MIERNIKI BSC PERSPEKTYWA FINANSOWA PERSPEKTYWA KLIENTA PERSPEKTYWA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH PERSPEKTYWA ROZWOJU Wartość przedsiębiorstwa Zwrot z inwestycji Przychody, koszty, zyski, rentowność Płynność, zadłuŝenie i sprawność Satysfakcja klientów Zdobywanie i utrzymanie klientów Rentowność klientów Udział w rynku Zestaw mierników dla kaŝdej firmy jest inny Koszt procesów szyty na miarę Jakość procesów potrzeb i moŝliwości! Czas procesów Satysfakcja pracowników Rotacja pracowników Wydajność pracowników Dostępność informacji i moŝliwości systemu inf. ZbieŜność celów osobistych z celami firmy 20
OCENA REALIZACJI STRATEGII PERSPEKTYWA FINANSOWA PERSPEKTYWA KLIENTA PERSPEKTYWA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH PERSPEKTYWA ROZWOJU OCENA REALIZACJI STRATEGII 21
ZARZĄDZANIE STRATEGICZNE Z BSC Dopracowanie wizji i strategii BSC zawiera jasno sprecyzowane misję, wizję i strategię organizacji. BSC zapewnia ich spójność i logikę. Komunikacja, wyjaśnianie i integracja strategii BSC przekłada ogólną wizję organizacji na konkretne, zrozumiałe dla pracowników cele ujęte w formie mapy strategii. BSC słuŝy komunikowaniu i wyjaśnianiu pracownikom, dokąd zmierza organizacja. Planowanie i wyznaczanie celów BSC obejmuje konkretne, zrozumiałe dla pracowników cele szczegółowe, ustalone w toku kaskadowania BSC na nisze poziomy organizacji, których realizacja jest niezbędna dla realizacji strategii organizacji. Monitorowanie realizacji strategii i uczenie się BSC jako system pomiaru umoŝliwia bieŝącą kontrolę postępów w realizacji poszczególnych celów oraz całej strategii organizacji. ZALETY I WADY BALANCED SCORECARD Od kiedy wdroŝyliśmy BSC, wiem dokładnie, jak moja praca wpływa na realizację strategii firmy, czego się ode mnie oczekuje oraz czego mam oczekiwać od podwładnych. + spójność i jasność oczekiwań zarządu co do wyników organizacji przejrzystość wizji i strategii organizacji motywacja menedŝerów i pracowników do działania bieŝąca kontrola wyników oraz szybkość reakcji na odchylenia koordynacja i unikanie suboptymalizacji moŝliwość integracji z systemem budŝetowania lub beyond budgeting pracochłonność, czasochłonność i kosztochłonność ograniczenie kreatywności (skupienie na miernikach) ryzyko manipulacji wskaźnikami ryzyko niedyskrecji moŝna ujawnić bilans, ale nie BSC!!! 22
Metro Bank case study STRATEGIA WZROSTU PRZYCHODÓW Zwiększyć stabilność zysków poprzez zróŝnicowanie struktury przychodów od dotychczasowych klientów. STRATEGIA WZROSTU PRODUKTYWNOŚCI Zwiększyć wydajność operacyjną poprzez skierowanie nierentownych klientów do mniej kosztownych kanałów dystrybucji. FINANSE zróŝnicować strukturę sprzedaŝy zwiększyć zwrot z kapitału zwiększyć wydajność operacyjną KLIENCI zwiększyć zaufanie klientów wobec banku jako doradcy finansowego zwiększyć zadowolenie klientów poprzez doskonałe funkcjonowanie PROCESY WEWN. zrozumieć segmentację klientów rozwijać nowe produkty rozwijać sprzedaŝ wiązaną przejść na właściwe kanały dystrybucji zminimalizować niedogodności obsługi zapewnić szybką obsługę ROZWÓJ rozwijać strategiczne umiejętności zwiększyć produktywność zapewnić dostęp do informacji uzgodnić cele osobiste pracowników z celami firmy Metro Bank case study FINANSE KLIENT PROCESY WEWNĘTRZNE ROZWÓJ CELE STRATEGICZNE Zwiększyć zwrot z kapitału ZróŜnicować strukturę przychodów Zredukować koszty Zwiększyć zadowolenie klientów z naszych produktów i pracowników Zwiększyć zadowolenie po sprzedaŝy Zrozumieć potrzeby klientów Rozwijać innowacyjne produkty Rozwijać sprzedaŝ wzajemną Przesunąć klientów do mniej kosztownych kanałów dystrybucji Zminimalizować błędy operacyjne Zwiększyć szybkość obsługi Rozwijać strategiczne umiejętności Zapewnić dostęp do informacji Uzgodnić cele osobiste z celami firmy Stopa zwrotu z inwestycji Wzrost przychodów Udział w segmencie rynku Lojalność klientów - Przychody z nowych produktów Wskaźnik sprzedaŝy wzajemnej Zmiana struktury dystrybucji Wskaźnik błędów obsługi Czas realizacji wniosku Zadowolenie pracowników Przychody na pracownika MIERNIKI STRATEGICZNE PRZESZŁOŚCI Redukcja kosztów obsługi depozytów - Struktura przychodów - Intensywność relacji z klientem Badanie stopnia zadowolenia - Cykl rozwoju produktów Liczba godzin z klientami - - - PRZYSZŁOŚCI Wsk. obsady strat. stanowisk Wsk. dostępu do informacji ZbieŜność w % 23